اماکن و آثار
ـ میقات جحفه

149

اماكن و آثار

150

ميقات حج - سال دوم ـ شماره هفتم ـ بهار 1373

ميقات جحفه ^{( 1 )}

به اهتمام : عبدالله ناصري طاهري

جحفه به دليل سابقه مهمّ تاريخي اش ، و به جهت موقعيّتش كه در راه حرمين و مسير هجرت پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) قرار گرفته و بالاخره بدان جهت كه ميقات حاجيان است از اهميت خاصي برخوردار مي باشد .

جحفه در روزگاران قديم ، مَهْيَعَه ^{( 2 )} خوانده مي شد . خليل بن احمد فراهيدي در كتاب « العين » و ذيل ماده « هَيَعَ » ، مَهْيَع را مسير فراخ و سرزمين وسيع مي داند و آن منطقه را بدان علت كه از آغاز غدير خم تا ساحل درياي سرخ وسيع است مهيعه خوانده اند . سپس جحفه ناميده شد ؛ چون سيل جحاف آن وادي را از بين برد .

زبيدي در تاج العروس مي نويسد : ^{( 3 )} عماليق ، ^{( 4 )} بنوعبيل ^{( 5 )} را از مدينه بيرون راندند ، آنان به مهيعه آمدند و سيل نابودشان كرد .

عايشه در روايتي از پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نام قديم و جديد منطقه را بدين شرح نقل مي كند كه : پيامبر هنگامي به مدينه درآمد كه وبا در آنجا رواج داشت . رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) دعا كرد : « اللّهمّ انقل وباء

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 اين نوشتار ، از مقاله دكتر عبدالهادي الفضلي اقتباس و با ملاحظاتي برگردان شده است . مقاله مذكور با عنوان « من معالم الحج والزيارة الجحفه » و در شماره شانزدهم مجله الموسم در هلند چاپ شده است .

2 ـ به فتح ميم ، يا و عين و سكون هاء . برخي مانند قاضي عياض بكسر « هاء » نوشته اند . ( شرف الدين السياغي ، الروض النضير ، ج 3 ، ص 142 . )

3 ـ ذيل ماده « جحف » .

4 ـ بنا به نوشته قلقشندي ، آنان اعراب اصيل و فرزندان عملاق بن لاوذ بن ارم بن سام بن نوح هستند كه در تنومندي و بزرگي جثّه ضرب المثل اند . نهاية الارب في معرفة انساب العرب ، ج 5 ، ص 142 .

5 ـ آنان نيز از اعراب اصيل بائده هستند و بنابه نوشته ابن كلبي ، جدّ آنها عبيد نه عبيل است . عبيد بن ارم بن سام بن نوح . همان منبع ، ص 321 .

151

المدينة الي مهيعة » .

و در روايتي ديگر كه در صحيح بخاري آمده ، پيامبر فرمود : « الّلهمّ حبّب الينا المدينة كحبّنا مكة او أشدّ و صحّحها و انقل حماها الي الجحفة » . ^{( 1 )}

همينطور ابو ايوب خزاز از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده : « و وَقّت لأهل المغرب الجحفة ، و هي عندنا مكتوبة مهيعة » . ^{( 2 )}

جحفه در كتب جغرافيدانان مسلمان

همداني مي نويسد : از جحفه تا ابواء بيست و سه ميل است . ^{( 3 )} بكري موقعيت جحفه را سه ميلي غدير خم مي داند . ^{( 4 )} ادريسي جغرافيدان مغربي ، جحفه را در اقليم روم ^{( 5 )} و در ساحل شرقي دريا و در بيست و شش ميلي ابواء دانسته است . ^{( 6 )}

اصطخري مي نويسد : « ودّان » بريك منزليِ جحفه باشد و از آنجا تا ابواء كي بر غربي راه حج باشد شش ميل بود » . ^{( 7 )}

مقدسي كه جحفه را در پنج مرحله اي مكه و شش مرحله اي مدينه نام برده ^{( 8 )} آورده است : « جحفه ، شهري است آباد كه فرزندان جعفر در آن هستند و دژي با دو در دارد و چند چاه در آن است و در دو ميلي آن يك چشمه و بركه بزرگِ آب هست » . ^{( 9 )}

ابن خردادبه ، جحفه را از ناحيه تهامه ، داراي چاههاي آب و در بيست و هفت ميلي ابواء مي داند . ^{( 10 )} يا قوت حموي فاصله منطقه جحفه تا غدير خم را دو ميل ثبت كرده است . ^{( 11 )} امروز فاصله مكه تا جحفه 189 كيلومتر است . يعني از مكه تا فرودگاه رابغ 180 كيلومتر و از آنجا تا جحفه 9 كيلومتر و مسير آن بدين صورت است .

جحفه ؤرابغ ؤصعبر ؤ سه راهي ( جده ، مدينه ، مكه ) ؤ خليص ؤ جموم ؤ مكه

مسافت مذكور در نقشه وزارت راه سعودي ثبت شده است و اين در حالي است كه برخي مراجع ^{( 12 )} فاصله جحفه تا مكه را 220 كيلومتر دانسته اند .

نويسنده فقه السنه چنين نوشته است : « و وقّت لأهل الشام الجحفه : موضع في الشمال الغربي من مكة ، بينه و بينها 187 كيلومتر » . ^{( 13 )}

با مراجعه به منابع قديم ، فاصله جحفه از مكه سه ، چهار و پنج مرحله ثبت شده است . و اين اختلاف چهارگانه به علت معناي مرحله و مسير مورد اشاره مي باشد . آنان كه سه مرحله را ضبط كرده اند ، راه هجرت پيامبر را به شرح ذيل نوشته اند :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ معجم ما استعجم ، ج 1 ، ص 369 و 370 .

2 ـ همان منبع .

3 ـ صفة جزيرة العرب ، ص 301 .

4 ـ معجم مااستعجم ، ج 1 ، ص 368 .

5 ـ نزهة المشتاق في اختراق الآفاق ، ج 1 ، ص 123 و 137 .

6 ـ همان منبع ، ص 142 .

7 ـ المسالك و الممالك ، ص 24 .

8 ـ احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم ، ج 1 ، ص 150 .

9 ـ همان منبع ، ص 112 .

10 ـ المسالك و الممالك ، ص 107 .

11 ـ معجم البلدان ، ج 2 ، ص 111 .

12 ـ آية الله العظمي گلپايگاني (رحمه الله) .

13 ـ فقه السنه ، ج 1 ، ص 652 .

152

مكه ؤ عُسفان ؤ خيمه ام معبد ؤ جحفه

مسير نويسندگان چهار مرحله به اين صورت است :

مكه ؤ جموم ؤ عسفان ؤ دف ؤ جحفه

مراد از پنج مرحله اين است :

مكه ؤ جموم ؤ عُسفان ؤ دف ؤ طارف ؤ جحفه

و گروهي نيز مسافت ميان مدينه منوره و جحفه را شش مرحله و مسير ذيل را نوشته اند :

مدينه ؤ فريش ؤ مسيجيد ؤ سقيا ؤ بئرمبيريك ؤ ابواء ؤ جحفه

سرانجام بايد گفت : جحفه در شرق شهر رابغ قرار دارد و فاصله آن از مركز شهر 22 كيلومتر و از فرودگاه 9 كيلومتر مي باشد .

جحفه در گذشته و حال

جحفه بعد از سيل جحاف تا قرن پنجم هجري آباد بوده است . بكري مي نويسد : « وقي قرية جامعة ، بها منبر » . ^{( 1 )} و از نوشته ياقوت حموي برمي آيد كه جحفه در سده ششم و هفتم ويران بوده است . او مي نويسد : « كانت قرية كبيرة ذات منبر . . . و هي الآن خراب » . ^{( 2 )}

ابوالفداء كه تدوين اثر جغرافيايي خود را در 721 هـ . ق . به پايان برده ، جحفه ميقات مصريان را مكان خالي از سكنه نوشته است . ^{( 3 )}

ابوالحسن علي بن محمد قلصادي اندلسي از حاجيان غرناطه در اواخر قرن نهم در سفرنامه اش به ويراني جحفه اشاره دارد و مي گويد خود از منطقه رابغ محرم شده است . ^{( 4 )}

در ابتداي جحفه از سمت مدينه منوره ، مسجدي واقع است به نام « مسجدالنبي » و در آن سوي جحفه ، مسجدالأئمه . ميقات فعلي كه مسجد جديدي است و توسط حكومت سعودي بنا شده ، در كنار آثار مسجدالائمه و در فاصله كمي از روستاي قديم جحفه بنا شده و فاصله آن تا جاده مكه ـ مدينه 9 كيلومتر مي باشد . آن سوي مسجد ، آثاري از قصر عليا كه ظاهراً از آثار دوره عبّاسي است به نظر مي رسد .

ساكنان امروز جحفه را قبائلي زبيد كه با عوف آميخته اند ، تشكيل مي دهند . ^{( 5 )}

جحفه به روايت شـرع

معاوية بن عمار از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده : « من تمام الحج و العمرة ان تحرم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ معجم ما استعجم ، ج 2 ، ص 367 .

2 ـ معجم البلدان ، ج 2 ، ص 111 .

3 ـ تقويم البلدان ، ص 111 .

4 ـ رحلة القلصادي ، ص 130 .

5 ـ علي طريق الهجرة ، ص 57 .

153

من المواقيت الّتي وقّتها رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) لاتجاوزها الاّ و انت محرم ، . . . و وقّت لأهل المغرب الجحفة ، و هي مهيعة . . . » . ^{( 1 )}

ابوايوب ابراهيم بن عيسي خزاز به امام صادق (عليه السلام) عرض كرد : « حدِّثْني عن العقيق اوقت وقته رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، او شئ صنعه الناس فقال : انّ رسول اللّه وقت لأهل المدينة ذالحليفة و وقّت لأهل المغرب الجحفة ـ و هي عندنا مكتوبة مَهْيَعَة ـ و وقت لأهل اليمن يَلَمْلَمْ ، و وقت لأهل الطائف قرن المنازل ، و وقت لأهل نجد العقيق » . ^{( 2 )}

ابن عباس روايت كرده است : « انّ رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وقت لأهل المدينة ذا الحليفة ، و لأهل الشام الجحفه ، و لأهل نجد قرن المنازل ، و لأهل اليمن يلملم ، و قال : هن لهم و لكلّ آت اَتي عليهن من غيرهن ، ممن اراد الحج و العمرة ، و من كان دون ذلك فمن حيث أنشأ ، حتي أهل مكة من مكة » . ^{( 3 )}

مسلم در روايت ديگري از پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ( نقل از عبدالله بن عمر ) آورده : « . . . و مُهَلُّ اهل الشام مَهْيعة و هي الجحفة » . ^{( 4 )}

فقهاي شيعه نيز چنين آورده اند :

در فقه الرضا ^{( 5 )} و المقنع : ^{( 6 )} « وقّت لأهل الشام المهيعة و هي الجحفة » .

در الهدايه ^{( 7 )} و المقنعه : ^{( 8 )} « وقت لأهل الشام الجحفة » .

در النهاية ، ^{( 9 )} الجمل و العقود ، ^{( 10 )} السرائر ^{( 11 )} و المواسم : ^{( 12 )} « و ميقات اهل الشام الجحفة » . در كتاب الاصباح ^{( 13 )} و الغنيه : ^{( 14 )} « و لمن حجّ علي طريق الشام الجحفة » .

البته در صورت اضطرار ، اهل مدينه نيز از جحفه محرم مي شدند .

در صحيح حلبي آمده است : « من أين يحرم الرجل اذا جاوز الشجرة ؟ قال : من الجحفة ، و لايجاوز الجحفة الاّ محرِماً » . فقهاي اهل سنت نيز ميقات اهل شام ، مصر و مغرب را جحفه مي دانند . ^{( 15 )}

فقيهان و مراجع معاصر نيز مانند مرحوم آية الله العظمي حكيم ، ^{( 16 )} آية الله العظمي خوئي ، ^{( 17 )} و آية الله العظمي گلپايگاني ^{( 18 )} جحفه را ميقات حاجيان شام ، مصر و مغرب مي دانند .

آية الله العظمي امام خميني ـ رحمة الله عليه ـ مي فرمايد : « بدانكه محل احرام بستن براي عمره تمتع كه آن را ميقات مي نامند . . . پنج محل است : . . . پنجم ـ جحفه است و آن ميقات كساني است كه از راه شام به حج مي روند » . ^{( 19 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، فصل المواقيت ، باب يكم .

2 ـ الحدائق الناظرة ، ج 14 ، ص 436 .

3 ـ صحيح مسلم ، ج 1 ، ص 328 .

4 ـ صحيح مسلم بشرح النووي ، ج 4 ، ص 85 .

5 ـ الينابيع الفقهيه ، ص 4 .

6 ـ همان منبع ، ص 20 .

7 ـ همان منبع ، ص 48 .

8 ـ همان منبع ، ص 69 .

9 ـ همان منبع ، ص 174 .

10 ـ همان منبع ، ص 227 .

11 ـ همان منبع ، ص 467 .

12 ـ همان منبع ، ص 339 .

13 ـ همان منبع ، ص 256 .

14 ـ همان منبع ، ص 417 .

15 ـ رك : الفقه علي المذاهب الأربعة .

16 ـ منهاج السالكين ، ص 30 .

17 ـ مناسك الحج ، ص 66 .

18 ـ مناسك الحج ، ص 41 .

19 ـ مناسك حج .

154

راههاي منتهي بر جحفه ( از مدينه به مكه )

الف ـ راه قديم مدينه به جحفه

1 ـ مدينه ؤ ذوالحليفه ؤ حفين ؤ ملل ؤ سيالة ؤ روحاء ؤ خيف نوح ؤخيام ؤ اثيل ؤ بدر ؤ جحفه .

2 ـ مدينه ؤ ذوالحليفه ؤ حفين ؤ ملل ؤ سيالة ؤ روحاء ؤ رويثه ؤصفراء ؤبدر ؤ جحفه .

3 ـ مدينه ؤ ذوالحليفه ؤ حفين ؤ ملل ؤ سياله ؤ روحاء ؤ روثيه ؤاثايه ؤعرج ؤ سقيا ؤ ابواء ؤ جحفه .

4 ـ مدينه ؤ ذوالحليفه ؤ حفين ؤ ملل ؤ سياله ؤ روحاء ؤ روثيه ؤ اثايه ؤعرج ؤ سقيا ؤ ابواء ؤ ودّان ؤ عقبه فرش ؤ ذات الاصافر ؤ جحفه .

ب ـ راه قديم جحفه به مكه

1 ـ جحفه ؤ طارف ؤ دف ؤ عسفان ؤ جموم ؤ مكه .

2 ـ جحفه ؤ خيمه ام معبد ؤ عسفان ؤ جموم ؤ مكه .

ج ـ راههاي جديد مدينه به مكه از طريق جحفه

1 ـ مدينه ؤ مسيجيد ؤ بدر ؤ مستوره ؤ رابغ ؤ جحفه ؤ قضيمه ؤ خليص ؤعسفان ؤ جموم ؤ مكه

در مسير مذكور از سه راهي قضيمه به ثول ، سپس به ذهبان و جده مي روند .

155

نقشه

156

پي نوشتها :

158

ميقات حج - سال دوم ـ شماره هفتم ـ بهار 1373

نام هاي مدينه منورّه

احمد زماني

مدينه ميزبان بزرگترين شخصيت عالم انسانيت و خاتم انبياء است .

مدينه پايگاه دوّم رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و محل پيدايش امامت صالحين بر روي زمين است .

مدينه در زمان رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مصدر مرانگي ، تعهّد ، راستي ، صداقت ، فضيلت و كرامت بوده است ، پيامبر خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) برايش دعا كرد :

« بار خدايا ! بركت را بر مدينه نازل گردان . . . » سپس فرمود : « سوگند به آن كسي كه جان من در دست اوست هر راه و كوره راهي كه به مدينه منتهي شود ، دو ملك از آن حفاظت و پاسباني مي كنند . ^{( 1 )}

شاعر فارسي زبان ، با ذوق پر حلاوتش مدينه منوّره و صاحب لولاك را چنين توصيف مي كند :

اي ختم رسل مدينه جسم است تو جان * * * نام تو گرفته قاف تا قاف جهان

در لفظ مدينه بس ز اعجاز تو چون * * * مه شق شده و گرفته دين را به ميان

مدينه منوره از جهت وجود پر بركت رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و دربرداشتن چهره هاي معصوم ديگر همچون فاطمه اطهر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و ائمه غريب بقيع ـ امام مجتبي ، زين العابدين ، محمد باقر و جعفر بن محمد الصادق (عليهم السلام) داراي نام هاي گوناگوني است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وفاء الوفا باخبار دارالمصطفي ، سمهودي ، ج 1 ، ص 62 ؛ وسائل الشيعه ، ج 10 ، ص 273 ؛ صحيح مسلم ، ج 2 ، كتاب الحج ، باب ترغيب في السكني ، ص 1001 .