نقد و معرفی کتاب
معرفی چند کتاب

199

نقد و معرفي كتاب

200

ميقات حج - سال دوم ـ شماره هفتم ـ بهار 1373

معرّفي چند كتاب

مناسك حج ؛

مطابق با فتاواي

حضرت آية الله العظمي امام خميني (رحمه الله) ؛

همراه با حواشي ؛

حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ؛

نشر مشعر ، تهران ، 1372 ؛

404 صفحه ، رقعي .

آغازين نياز زائر ، آگاهي از چگونگي اعمال حج و اطّلاع از مناسك آن است . براي دست يافتن به حجّ صحيح و زيارت مقبول ، از ديرباز فقيهان عاليقدر و مراجع بزرگوار ، همراه رساله توضيح المسائل « مناسك حج » را نيز براي راهيان حرم الهي تدوين مي كردند . در معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظّم رهبري ، ابتدا « مناسك » حضرت امام خميني ـ رضوان الله عليه ـ با حواشي آية الله العظمي اراكي تنظيم شد و به سال 1371 نشر يافت و با استقبال شايان توجهي مواجه گرديد . در مقدمه مناسك ياد شده ، وعده داده شده بود كه مناسك حضرت امام (رحمه الله) با حواشي مراجع ديگر ـ

201

اعلي الله كلمتهم ـ تدوين و در اختيار راهيان حج و روحانيان كاروانها قرار داده شود . اين امر نيز تحقق يافت و متن رساله حضرت امام (رحمه الله) بـا حـواشي حضرات آيات عظام گلپايگاني و خويي (رحمه الله) و اراكي ـ مدّظله العالي ـ تنظيم و نشر يافت .

تهيّه و تنظيم اين مجموعه با مشكلات بسياري مواجه بود كه توفيق الهي رفيق گشت و با همكاري مخلصانه بيوت حضرات آيات عظام و تلاش تني چند از محققان و فقيهان ، فتاوي آن بزرگواران از مناسكها و آثار فقهي آن بزرگواران استخراج و تنظيم گرديد و در آستانه حج 72 نشر يافت . اينك براي آشنايي خوانندگان و مراجعه كنندگان به آن مجموعه و سپاس و تقدير از تلاشگران تدوين آن ، بخشي از مقدمه كتاب را كه نشانگر چگونگي تدوين آن است مي آوريم :

« معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري بدنبال درخواستهاي مكرر و فراوان روحانيون محترم كاروانها ، از سال گذشته براي پاسخگويي به اين نياز ، بر آن شد تا مناسكي جامع تهيه و در اختيار عموم مردم خصوصاً روحانيون عزيز قرار دهد . بدنبال مشورت هاي زياد ، به اين نتيجه رسيديم كه چون آخرين مناسك حج حضرت امام خميني ـ رضوان الله تعالي عليه ـ كه در سال 1407 هجري قمري توسط حضرت آية الله آقاي شيخ محمد حسن قديري و با همكاري آية الله آقاي سيد عباس خاتم يزدي تهيه و تنظيم و پس از تأييد ايشان به چاپ رسيده ، كامل ترين و جامع ترين مناسك موجود است و بسياري از فروعات و مسائل مورد ابتلاي حجاج را داراست و لذا آن را به عنوان متن انتخاب ، و سپس موارد اختلاف در فتاواي ساير مراجع را در پاورقي به عنوان حاشيه ذكر كنيم تا اولاً : دسترسي به مسائل آسان انجام شود و ثانياً : بجاي همراه بردن مناسك مختلف ، از يك مناسك جامع استفاده شود .

اهل فن به خوبي مي دانند كه اقدام به چنين كاري ، با چه مشكلات و موانع مهمّي روبروست كه ما فعلاً در صدد بر شمردن آن ها نيستيم ، ليكن بحمدالله تعالي و با تلاش فراوان و گسترده ، سرانجام موفق به تهيه آن شديم .

در رابطه با فتاواي حضرت آية الله العظمي آقاي اراكي دامت بركاته ، فرزند معظم له آية الله آقاي مصلحي ـ دامت توفيقاته ـ قبول زحمت فرموده ، با تلاشي قابل تحسين و با همكاري تني چند از علماي بزرگوار ، موارد اختلاف را مشخص نموده و پس از تأييد معظم له ، آن را در اختيار ما قرار دادند كه متن دستخط مبارك حضرت آية الله العظمي اراكي و تأييد معظم له در آغاز كتاب آمده است ؛ بنابر اين عمل به اين مناسك و حواشي مربوط به ايشان ، براي مقلدين آن مرجع بزرگوار مبريٌ ذمه است انشاءالله تعالي .

202

در رابطه با فتاواي مرجع عاليقدر مرحوم آية الله العظمي آقاي خوئي ـ طاب ثراه ـ نيز ابتدا از مناسك عربي و فارسي و ساير كتب فقهي ايشان و تعدادي استفتاءات موجود بهره گرفته ، توسط آية الله آقاي حاج شيخ ابوالقاسم رازيني دامت توفيقاته با مناسك حضرت امام خميني (قدّس سرّه) تطبيق داده شد ليكن تكميل آن به دو جهت به تعويق افتاد :

1 ـ فتاواي ايشان در رابطه با حدود 90 مسأله ، از مسائل موجود در مناسك مشخص نبود كه طبعاً بايد از محضر ايشان استفتاء مي شد .

2 ـ موارد تطبيق داده شده نيز ، بايد به تأييد معظم له و يا هيأت استفتاي ايشان مي رسيد .

اين دو امر از سال گذشته پيگيري شد ، ابتدا اين 90 مسأله بصورت استفتاء تنظيم و از حجة الاسلام والمسلمين آقاي فهري ـ دامت افاضاته ـ خواستيم آن را به نجف اشرف ارسال نمايد . از سوي ديگر در موسم حج سال 71 در تماس با بعثه معظم له ، مجدّداً موضوع يادآوري و بر اهميت آن تأكيد شد ليكن متأسفانه قبل از دريافت پاسخ ، جهان اسلام با حادثه غم انگيز رحلت مرجع عاليقدر حضرت آية الله العظمي آقاي حاج سيد ابوالقاسم خوئي روبرو شد ـ رضوان الله تعالي عليه و حشره الله تعالي مع اوليائه بحق محمد و آله ـ با همه دشواريهاي موجود ، پس از رحلت ايشان ، باز كار دنبال شد و دانشمند معظم جناب آقاي لطفي ـ دامت توفيقاته ـ نماينده آن مرجع بزرگوار در تهران ، استفتاءات موجود را در اختيار ما گذاشتند و پس از تنظيم حواشي ، در تطبيق آن نيز تلاشي فراوان داشته ، صحّت آن را مورد تأييد قرار دادند . از سوي ديگر حجة الاسلام والمسلمين آقاي موسوي مددي ـ دامت توفيقاته ـ با استفاده از استفتاءات و فتاوايي كه در اختيار داشتند تعدادي از 90 مسأله باقيمانده را پاسخ داده و در پايان ، تعداد كمي از اين مسائل باقي ماند كه متأسفانه پاسخ آن مشخص نشد و ما اينگونه موارد را با علامت * در اول آن مسأله مشخص نموده ايم . لازم به تذكر است عـلاوه بر تـلاش اين عـزيزان براي يافتن فتاواي حضرت آية الله العظمي خوئي ـ طاب ثراه ـ از مدارك ذيل استفاده شده است :

1 ـ مناسك فارسي چاپ بيست و سوم و چاپهاي مختلف كه در ذيل هر مسأله به آن اشاره شده است .

2 ـ مناسك عربي چاپ دوازدهم ، سال 1412 هجري قمري كه چون شماره مسائل مناسك فارسي با عربي كمي تفاوت دارد ، بيشتر از مناسك آدرس داده شده ، مگر در موارد خاص كه با قيد « مناسك عربي » مشخص گرديده است .

3 ـ حاشيه ايشان بر عروة الوثقي

203

4 ـ پنج جلد كتاب « الحج » ( تقريرات ايشان ) كه دو جلد آن به نام : « مستند العروة الوثقي » و سه جلد ديگر به نام : « المعتمد في شرح المناسك » به چاپ رسيده است .

5 ـ منهاج الصالحين چاپ بيست و هشتم سال 1410 هجري قمري ( دوجلدي )

6 ـ آراء المراجع ، جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي افتخاري ، چاپ سوّم .

7 ـ استفتاءات مندرج در مجلّه « النّور » چاپ مؤسسه ايشان در لندن .

8 ـ استفتاءات موجود نزد بيت ايشان .

در رابطه با فتاواي مرجع عاليقدر حضرت آية الله العظمي آقاي گلپايگاني ـ دامت بركاته ـ نيز از همان ابتدا با برخي از حضرات آقايان اعضاي محترم شوراي استفتاي بيت معظم له تماس گرفته ، و اين عزيزان مسؤوليت انجام آن را تقبل فرمودند كه متأسفانه پس از گذشت چند ماه به علل گوناگوني از جمله استفتاءات فراوان و تراكم كار موفق به انـجـام آن نشـدنـد و از سوي ديگر فقيه اهل بيت حضرت آية الله العظمي آقاي گلپايگاني ـ دامت بركاته ـ به علت كسالت در منزل بستري و در نتيجه امكان دريافت پاسخ از معظم له ، آن هم در سطحي چنين گسترده وجود نداشت . بناچار با همكاري برخي از فضلاي بزرگوار و با استفاده از كتب موجود كه ذيلاً به آنها اشاره مي شود كار را آغاز كرديم :

1 ـ مناسك حج و احكام عمره ( مناسك فارسي ) چاپ ششم ، شوال 1411 هجري قمري .

2 ـ مناسك الحج ( مناسك عربي ) چاپ اول ، ذي القعدة 1412 هجري قمري .

3 ـ عروة الوثقي محشي ( 2 جلدي ) چاپ المكتبة العلمية الإسلامية سال 1399 هجري قمري .

4 ـ وسيلة النجاة محشي ( 2 جلدي ) چاپ دوم سال 1397 هجري قمري .

5 ـ توضيح المسائل حضرت آية الله العظمي گلپايگاني ، چاپ هفتاد و دوم ، 27 رجب 1413 هجري قمري .

6 ـ مجمع المسائل معظم له چاپ سوم ، جلداول 27 رجب 1411 هجري قمري .

7 ـ آراء المراجع في الحج تأليف حجة الاسلام والمسلمين آقاي افتخاري گلپايگاني چاپ سوم ذي القعدة 1412 هجري قمري .

8 ـ استفتاءات ويژه حج ، از محضر مراجع عظام تقليد چاپ1412هجري قمري .

9 ـ برخي از استفتاءات پاسخ داده شده توسط معظم له .

نظرات معظم له با مناسك حضرت امام خميني (قدّس سرّه) و مشخص شدن موارد اختلاف ، كنترل و تأييد صحت آن توسط حضرت آية الله آقاي حاج شيخ احمد صابري همداني كه خود از

204

نزديكان و شاگردان مبرز و مقرر دروس حضرت آية الله العظمي گلپايگاني دامت بركاته بوده اند ، و تقريرات دروس حج معظم له را نيز تنظيم و به چاپ رسانده اند ، انجام شد . ايشان تمامي حواشي را با مدارك و منابع موجود تطبيق داده ، صحّت آن را تأييد فرمودند . »

اين مجموعه در مقايسه با مناسكهاي پيشين از ويژگيهايي برخوردار است كه بدان اشاره مي كنيم :

در طول برگزاري حج ، زائران مشكلاتي دارند كه بعضاً در مناسك نيامده است . اجراي برخي از مراسم نيز از دشواريهايي برخوردار است . روشن ساختن دقيق موضوع و طرح سؤالهاي جديد و يافتن پاسخ ها و گشودن گره هاي عملي در انجام اعمال ، از جمله تلاشهايي است كه مركز بدان همت گمارده و برخي از آنها در اين چاپ آمده و برخي ديگر در چاپهاي بعدي افزوده خواهد شد .

* * *

احكام ويژه بانوان در حج ؛

تهيه و تنظيم : محمد حسين فلاح زاده ؛

نشر مشعر ؛

چاپ اوّل ، تهران ، 1371 ؛

حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ؛

86 ص رقعي .

در اين مجموعه مسائلي تدوين و عرضه شده است كه در سفر حج فقط بانوان با آنها رويارو هستند .

متن اين مجموعه برپايه فتاواي حضرت امام خميني ـ رضوان الله عليه ـ تنظيم شده است ، و براي آنكه بهره آن شامل تر گردد در پانوشتها فتاوي آيات عظام خوئي ، گلپايگاني ـ رحمة الله عليها ـ و اراكي ـ مدظله العالي ـ افزوده شده است ، بدين رو مسائلي كه بدون حاشيه مانده است ( بجز پرسش ها و پاسخ ها ) مورد اتفّاق اين چهار مرجع عاليقدر است . تنظيم مطالب دقيق و مسائل آن زودياب و بر روي هم مجموعه اي است كارآمد و سهل الوصول .

* * *

205

راهنماي مصوّر حجاج ؛

تهيه و تدوين : محمد حسين فلاح زاده ؛

چاپ اوّل ، تهران ، 1371

نشر مشعر ؛

معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري ؛

100 ص ، رقعي .

مجموعه مناسكهايي كه ياد كرديم با شيوه سنتي و معمول عرضه شده است . معاونت آموزش و تحقيقات ، در جهت بالا بردن سطح آموزش و گستراندن ابعاد آموزش مناسك ، به تهيه و تدوين مناسك مصوّر همت گماشت . آنچه اينك مورد گفتگو است ، گزيده اي است از ضروري ترين مسائل حج كه بايد راهي ديار دوست ، آنها را فرا گيرد .

اين مسائل همراه با تصاوير به گونه اي بس گويا و آموزنده تنظيم شده است .

كتـاب در سـه فصل تدوين يافته است : 1 ـ اعمال عمره تمتع ؛ 2 ـ اعمال حج تمتّع ؛ 3 ـ محرمّات احرام .

در ذيل اين فصول ، تمام عناوين بحث ، بطور اختصار آمده است ؛ مطالب كتاب با توجه به تصاوير گوياي آن ، سهل الوصول و كارآمد است .

* * *

مناسك مصوّر عمره مفرده ؛

تهيه و تدوين : محمد حسين فلاح زاده ؛

چاپ اوّل ، تهران ، 1371

نشر مشعر ؛

معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري ؛

در اين مجموعه مسائلي تدوين و عرض شده است كه اطلاع از آنها براي راهيان سفر حج در عمره مفرده ، بكار مي آيد . كتاب در سه بخش تدوين يافته است :

1 ـ اعمال عمره ؛ آنچه را بايد زائر در اين سفر انجام دهد .

2 ـ محرّمات احرام ؛ كه زائر به هنگام محرم بودن بايد آنها را ترك كند .

3 ـ مختصري از آداب و مستحبّات سفر .

206

متن اين مجموعه نيز بر پايه فتاواي حضرت امام خميني ( رضوان الله تعالي عليه ) تنظيم شده است . مسائل عرضه شده بيشتر مسائل اصلي و ضروري است و اختلاف فتواي چنداني وجود ندارد ، امّا اگر در مواردي اندك اختلافي وجود داشته ، فتاوي حضرات آيات عظام خوئي و گلپايگاني (رحمه الله) و اراكي ـ دام ظله العالي ـ در پانوشتها آورده شده است . در اين مجموعه اصل بر اختصار بوده است از ين روي ممكن است زائران برخي از مسائل را در آن نيابند كه در اين صورت بايد به مناسك مراجعه كنند .

تمام مسائل در اين مجموعه با تصوير همراه شده است ، تا براي زائران سهل الوصول باشد .

* * *

حج از ديدگاه مذاهب اسلامي ؛

آية الله محمد ابراهيم جناتي ؛

ترجمه : حسينعلي محمدي نژاد ؛

چاپ اوّل ، تهران ، 1372 ؛

حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ؛

224 ص وزيري .

بسياري از نزاعها و كشمكشها نتيجه عدم شناخت و ناآگاهي از چگونگي فكر ، آرمان ، روشها و منشهاي يكديگر است . در داخل حوزه فرهنگ اسلامي و جريانهاي جاري در جامعه اسلامي نيز چنين است . رويارويي هاي نحله ها و مذهبها و برخوردهاي ناهنجار و گاه تكفيرآميز ، غالباً معلول ناآشنايي با ميراث فكري يكديگر و چندي و چوني انديشه ها بوده است . حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت به تبيين و تدوين مباني مسائل فقهي حج از ديدگاه مذاهب اسلامي همت وزريده است تا از اين رهگذر مسلمانان اقاليم قبله را در شناخت چگونگي مسائل فقهي و طرز نگرش آنان به حج ، ياري رساند . كتاب مورد گفتگو ، يكي از آثاري است كه در اين باره و با اين هدف تدوين و عرضه شده است . مؤلف كتاب حضرت آية الله جناتي از فقيهان دانشور حوزه ، اكنون سالهاست كه تدريس فقه مقارن و يا به تعبير ديگر فقه تطبيقي را در حوزه علميه قم عهده دار است .

استاد براي تدوين متن درسي در حدّ « سطح » به نگارش كتابي دست يازيده اند با عنوان « دروس في الفقه المقارن » . جلد اوّل آن كه نشر يافته است ، با كتاب الطهاره آغاز مي شود و با مباحث كتاب الحج پايان مي پذيرد . ( براي آشنايي با اين كتاب ركـ : آينه پژوهش ، شماره 7/98 ) آنچه اكنون

207

مورد گفتگوست « كتاب الحج » اين مجموعه است .

مطالب كتاب در يك مقدمه و نه فصل عرضه شده است . در مقدمه از كعبه ، مكه ، مسجدالحرام ، اسامي كعبه در قرآن ، فضيلت نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبي ، حدود حرم ، حدود مكه ، اهميت حرم در ديدگاههاي مذاهب مختلف اسلامي و حدّ حرم نبوي سخن رفته است . در فصل اوّل از اقسام حج ، شرايط صحت حج ، استطاعت ، فوري بودن حج ، حج نيابتي و شرايط آن ، بحث شده است . فصل دوّم عهده دار بحث از عمره و مباحث آن است ، كه در ضمن آن از اهميت عمره مفرده ، اقسام ، شرايط و افعال آن بحث شده است . ميقاتها و چگونگي احرام بستن و تلبيه گفتن و مسائل مربوط به احرام و لباس احرام در فصل بعدي آمده و آنگاه در فصل چهارم به تفصيل از طواف ، انواع و شرايط و احكام آن در نگاه مذاهب اسلامي گفتگو شده است . سعي ، كيفيت انجام آن ، مستحبات و مسائل سعي ، تقصير و احكام آن در فصل پنجم آمده است . عرفه كجاست ؟ و چرا بدين نام مشهور گشته است ، وقوف يعني چه ؟ و چگونه تحقق مي پذيرد ، مسائل وقوف و احكام آن ، وقوف به مزدلفه ، مشعرالحرام وقوف در آن و مسائل مستحبي در عرفه و مشعرالحرام در فصلهاي ششم و هفتم بررسي شده است .

فصل هشتم عهده دار مسائل مربوط به مني است . رمي جمرات ، شرايط رمي ، قرباني و اقسام آن ويژگيهاي قرباني ، حلق و تقصير ، بيتوته در مني و . . . در اين فصل به تفصيل بررسي شده است .

اگر كسي توانايي حج گزاري را داشت امّا از انجام آن مانع شدند ( مصدود ) و يا توانايي انجام آن را ندارد ( محصور ) وظيفه اش چيست ؟ در واپسين فصل كتاب احكام « مصدود » و « محصور » به اجمال آمده است .

چنانكه پيشتر گفتيم و از عنوان كتاب نيز پيداست ، مطالب كتاب برپايه فقه مذاهب اسلامي است . در گزارش آراء ، به متون مهم و كهن مذاهب تكيه شده و دلايل و مستندات آنان به اختصار آمده است . در تهافت آراء يك مذهب ، به روايت مستقيم و يا كهنترين منبع استناد شده است . افزون بر اين در گزارش آراء ، به عرضه مذاهب معروف بسنده نشده است ؛ بلكه آراء فقهاي ديگري مانند ، حسن بن يسار بصري ، سفيان بن سعيد ثوري ، اسحاق بن راهويه ، داود بن علي اصفهاني و . . . نيز ياد شده است . ترجمه كتاب نيز دقيق ، يكدست و روان است .

* * *

208

بحثهايي از فقه تطبيقي ؛

مهدي پيشوايي ـ حسين گودرزي ؛

چاپ اوّل ، تهران ، 1372 ؛

نشر مشعر ؛

حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ؛

95 ص رقعي .

اختلاف فتوا و تفاوت ديدگاههاي فقهي در مسائل مختلف در ميان فقيهان مذاهب اسلامي ، با توجه به شرايط ، زمينه ها ، قواعد و مدارك اجتهاد و استنباط طبيعي است ، اين اختلافها ويژه فقه شيعي و فقه عامّه نيست . فقيهان مذاهب مختلف عامّه نيز در مسائل بسياري اختلاف ديدگاه دارند . تدوين و نگارش آثاري كه فتاواي مختلف را يك جا گرد آورده عرضه كند از ديرباز مورد توجه فقيهان بوده است . اينگونه آثار در اطلاع معتقدان به جريانهاي فقهي گوناگون ، سودمند است و در داوريها نيز كارآمد .

بهرحال زائر ايراني در سفر حج با مسائلي رويارو است كه اطلاع از آنها نه در حدّ تخصّص بلكه در حدّ عمومي سودمند است ، به مثل وي مي نگرد كه چون از مقابل نمازگزار بگذرد ، مورد طعن قرار مي گيرد ، يا مشاهده مي كند كه زائر مسلمان در مسجد به خواب مي رود و با صداي اذان برمي خيزد و به نماز مي ايستد ، بدون اينكه وضو بگيرد ، او « حيّ علي خيرالعمل » را در اذانهاي آن ديار نمي شنود ، و در سحرگاهان بجاي آن با « الصلوة خير من النوم » روياروست ، چرا ؟ اين نوشتار كوشيده است برخي از اينگونه مسائل را با نثري روان و پردازشي دقيق عرضه كند و ديدگاه عالمان و فقيهان شيعه را درباره آنها عرضه كرده ، گاه به ريشه هاي اين ديدگاهها توجه دهد .

آيا خواب ناقض وضو است ؟ فصول اذان و اقامه چگونه است ، عبور از مقابل نمازگزار ، آمين پس از قرائت سوره حمد ، قنوت ، جمع بين نمازها ، آيا بسم اللّه الرحمن الرحيم را در نماز بايد بلند خواند يا آهسته ، نماز طواف و رمي جمرات از مسائلي است كه در اين كتاب با توجه به منابع و مدارك فقهي مذاهب مختلف ، بررسي و عرضه شده است .