گوشه#160;ای از اسرار حج

32

ميقات حج - سال دوم ـ شماره هشتم ـ تابستان 1373

گوشه اي از اسرار حج

جعفر سبحاني

حج يك عمل عبادي سياسي است كه هر جزئي از اجزاء آن داراي اسراري است كه در آيات و روايات به آنها اشاره شده است و يا محققان بر آن ها دست يافته اند در اين مقاله به اسرار : « توجه به كعبه به هنگام نماز » ، « استلام حجر به هنگام طواف و غيره » ، « سعي ميان صفا و مروه » و « رمي جمرات » اشاره شده است .

* * *

همه پيامبران براي مبارزه با شرك ، و بت پرستي برانگيخته شده اند و كافي است كه به اين آيه توجه كنيم :

« و ما ارسلنا من قبلك من رسول الاّ نوحي اليه انّه لا اله الا انا فاعبدون » . ^{( 1 )}

اين آيه به روشني مي رساند كه محو مظاهر هر نوع دوگانه پرستي در هر دوره ، از اساسي ترين وظايف پيامبران بوده است .

با توجه به اين اصل ، در نماز و مراسم حج ، كارهايي ديده مي شود كه در ظاهر با اصل توحيد سازگار نيست ؛ مانند : توجه به كعبه در حال نماز كه سنگ و گل است ، يا دست گذاشتن به « حجرالأسود » كه جمادي بيش نيست و يا سعي ميان دو كوه به نامهاي « صفا » و « مروه » و ... حال اين پرسش پيش مي آيد كه راز وظايف و اعمال چيست ؟ و چه تفاوتي با كار بت پرستان دارد ؟

پيش از اين كه اسرار اين اعمال را روشن سازيم ، يادآور مي شويم كه اين سؤال سابقه ديرينه دارد . در زمان حضرت امام جعفرصادق (عليه السلام) ابن ابي العوجاء ـ رئيس مادي هاي عصر خود ـ با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ انبيا : 25 .

33

گروهي از همفكران خويش ، به حضور امام صادق (عليه السلام) رسيد و به حضرتش چنين گفت : « سخنان من در محضر تو ، رازي است كه نبايد به خارج درز كند . هركسي حق دارد در مورد مشكل خود سؤال كند . آيا به من اذن مي دهي از شما سؤال كنم ؟ » امام صادق (عليه السلام) فرمود : هر چه مي خواهي بپرس . گفت : تا كي اين خرمن را مي كوبيد و به اين سنگ اشاره مي كنيد و اين خانه برافراشته از آجر و گل را پرستش مي نماييد و بسان شتري دور آن با جست و خيز طواف مي كنيد ؟ من از آن جهت اين مطلب را از تو مي پرسم كه تو رئيس مذهب و بزرگ آن هستي و پدر تو پيامبر اسلام (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بنيانگذار آن بود .

امام صادق (عليه السلام) با منطق استوار و سخنان حكيمانه خود ، پرده از روي اسرار و رازهاي برخي از مراسم حج برداشت . ما چكيده سخنان ايشان و ساير پيشوايان را كه پيرامون اين سؤالها وارد شده است ، نقل مي كنيم : هدف از نقل اين قسمت ، اشاره به سابقه سؤال است ، كه روشن شود اين پرسش ها ، از زمانهاي دور در اذهان وجود داشته است .

1 ـ راز توجه به كعبه در حال نماز

برخلاف آنچه كه ابن ابي العوجاي ، ماديِ عصر امام جعفر صادق (عليه السلام) مي انديشيد ، هدف از توجه به كعبه در حال نماز ، پرستش كعبه و يا سنگ و گِل نيست . همه نمازگزاران خدا را مي پرستند و همگي با وجود توجه به كعبه ، به خداوند يكتا مي گويند : « اياك نعبد و اياك نستعين » علّت اين كه در نماز به كعبه توجه پيدا مي كنيم ، اين است كه كعبه قديمي ترين معبد و خانه توحيد است ، كه به دست پيامبران بزرگ الهي براي اهل توحيد ساخته شده است ، هيچ معبدي از نظر سابقه به پاي آن نمي رسد ، چنان كه قرآن مي فرمايد :

« اِنَّ أَوّلَ بيت وُضِع للناس لَلَّذي بِبَكةَ مباركاً و هديً للعالمين » . ^{( 1 )}

نخستين خانه اي كه براي مردم ( و نيايش خداوند ) قرار داده شده ، در سرزمين مكه است كه پربركت و مايه هدايت جهانيان است .

آيين مقدس اسلام ، براي ايجاد وحدت ميان نمازگزاران و همآهنگ ساختن صفوف نيايشگران واجب كرده است كه همگي نماز را به يك زبان بخوانند ، و همگي در حالت نماز ، به قديمي ترين معبد متوجه شوند ، تا از اين طريق وحدت آنان را در حال عبادت و پرستش نيز حفظ كرده باشد ؛ يعني در يك زمان ميليونها انسان يك سخن بگويند ، و به يك نقطه متوجه گردند . و وحدت ، يگانگي و همبستگي خود را آشكار سازند . بنابراين ، توجه به اين معبد براي پرستش معبد نيست ، بلكه رمز وحدت و مايه يگانگي در حال پرستش است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران : 96 .

34

مسلمانان در صدر اسلام ، نمازها را با جماعت برگزار مي كردند . نماز جماعت از مستحبات مؤكد اسلام است . جمعي كه مي خواهند فريضه اي را با هم انجام دهند ، بايد همگي به نقطه واحدي متوجه شوند ، و در غير اين صورت انجام فريضه امكان پذير نخواهد بود .

پيامبر اسلام با تمام مسلمانان ، تا مدتي به سوي « مسجدالاقصي » ـ كه آن نيز معبد الهي است ـ نماز مي گزاردند ، ولي در هفدهمين ماه هجرت به عللي كه در جاي خود مذكور است ، دستور داده شد كه مسلمانان هر كجا كه باشند ، به مسجدالحرام كه در درون آن ، كعبه قرار دارد ، متوجه شوند . خداي ـ عزّوجلّ ـ مي فرمايد : « فولّوا وجوهَكم شطره » ؛ « رو به سوي مسجدالحرام كنيد » . ^{( 1 )}

امام صادق (عليه السلام) معترض ماديِ عصرِ خود را به يكي از اسرار توجه به كعبه در حال نماز متذكر شد و گفت : اين خانه اي است كه خداوند جهان ، به وسيله آن ، بندگان خود را به عبادت و پرستش خود واداشته است و با امر به اطاعت خود ، آنان را به امتحان كشيده و كعبه را مركز پيامبران و قبله نمازگزاران قرار داده است .

2 ـ چرا بر حجرالأسود دست مي گذاريم ؟

از احاديث اسلامي استفاده مي شود ، كه بناي كعبه ، قبل از حضرت ابراهيم (عليه السلام) وجود داشته و بر اثر طوفان نوح (عليه السلام) ديوار آن فرو ريخته بود . آنگاه كه ابراهيم مأمور شد كه نخستين معبد را نوسازي كند ، به دستور الهي « حجرالأسود » را كه جزئي از كوه « ابوقيس » بود ، در ميان ديوار كعبه قرار داد . اكنون سؤال مي شود : چرا بر اين سنگ دست مي گذاريم ؟ و هدف از اين عمل چيست ؟ پاسخ آن اين است ، كه دست گذاردن بر آن ، يك نوع معاهده و پيمان بستن با حضرت ابراهيم است كه مانند قهرمان توحيد با هر نوع مظاهر شرك و بت پرستي مبارزه كنيم و از يكتا پرستي منحرف نگرديم و در تمام مظاهر زندگي از جاده توحيد دور نشويم .

بيعت با يك فرد ، گاهي با دادن دست و فشردن آن انجام مي گيرد و گاهي با گرفتن گوشه لباس يك فرد ، و احياناً به شكل ديگر است . در تاريخ مي خوانيم وقتي آيه « يا ايها النبي اذا جائك المؤمنات يبايعنك علي ان لايشركن باللّه شيئاً » ^{( 2 )} نازل شد پيامبر دستور داد ظرف آبي آوردند و دست خود را در ميان آب گذارد ، سپس دست مبارك را از آب بيرون آورد و فرمود : هركس مي خواهد با من بيعت كند ، دست خود را در ميان همين آب بگذارد ، و بر مضمون آيه با من بيعت نمايد .

در اينجا بيعت با رسول خدا از طريق دست گذاردن بر چيزي انجام گرفت كه رسول خدا بر آن دست گذارده بود و جريان در استلام « حجرالاسود » نيز چنين است . هدف اين است كه با قهرمان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 144 .

2 ـ ممتحنه : 12 .

35

توحيد و حضرت رسول گرامي ، بر حفظ توحيد ، بيعت كنيم . لذا امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد : دست بر حجر بگذاريد و چنين بگوييد :

« أمانتي أدّيتها وَميثَاقي تعاهدتُه لتَشْهَد لي بالمؤافاة » . ^{( 1 )}

« امانتي كه بر ذمه من بود ( زيارت خانه خدا ) ادا كردم و پيمان خود را برعهده گرفتم ، تا روز جزا گواه بر وفاداري من باشي » .

ابن عباس مي گويد : « دست گذاردن بر سنگ به منزله بيعت با رسول خدا است كه از ميان ما رفته است » . ^{( 2 )}

بنابراين هدف از بوسيدن و دست گذاردن بر سنگ ، مجسم ساختن يك پيمان قلبي است كه مركز آن روح و روان انسان است . در حقيقت ، زائران خانه خدا با اين عمل ، آن پيمان قلبي را به صورت امر ملموس و محسوسي درمي آورند .

امروز در بسياري از كشورها ، سربازان ، پرچم كشور را مقدس شمرده و در برابر آن مي ايستند و سوگند ياد مي كنند . بطور مسلّم ، ماهيت پرچم جز چند متر پارچه چيز ديگري نيست . ولي وقتي بصورت پرچم درآمد ، رمز استقلال مملكت و تجليگاه اراده ملي و مردمي آن مي گردد . در اين موقع سرباز به جاي فشردن دست مردم و يا رهبران ، به پرچم اشاره نموده و سوگند ياد مي كند . در بخش آينده پاسخ ، خواهيد خواند كه هدف از برخي از مراسم حج ، مجسم ساختن يك رشته واقعيت ها است ، واقعيتهايي كه از طريق اعمال حج ، تجسم پيدا كرده و خود را نشان مي دهد .

3 ـ هدف از سعي ميان صفا و مروه چيست ؟

زائر خانه خدا يا سعي ميان دو كوه صفا و مروه ، حالت مادر اسماعيل ـ هاجر ـ را مجسم مي كند ، به گواهي تاريخ او بدون اين كه از رحمت خدا مأيوس شود ، در آن بيابان بي آب و علف ، هفت بار براي پيدا كردن آب ميان دو كوه ، سعي كرد ، سرانجام مشمول لطف الهي شد ، و به مقصود خود رسيد و با جوشش آب از زير پاي اسماعيل ، او و فرزندش از تشنگي نجات يافتند .

از برخي احاديث استفاده مي شود كه شيطان در اين نقطه براي ابراهيم مجسم شده و او با سعي خود به تعقيب او پرداخت تا او را از ساحت قدس خانه خدا دور سازد . ما نيز با اين عمل ، آن عمل معنوي را مجسم مي سازيم ^{( 3 )} همچنانكه با قرباني كردن گوسفند در بيابان منا ، خاطره فداكاري حضرت ابراهيم را زنده نگاه مي داريم كه در راه خدا ، از همه چيز ـ حتي از فرزند خود ـ گذشت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج 9 ، ص 400 ، باب 12 ، حديث 1 .

2 ـ وسائل الشيعه ، ج 9 ، ابواب طواف ، باب 13 ، حديث 15 ، ص 406 .

3 ـ وسائل الشيعه ، ج 9 ، ابواب سعي ، حديث 12 ، ص 513 .

36

4 ـ هدف از رمي جمرات چيست ؟

زائران خانه خدا در روزهاي دهم و يازدهم و دوازدهم ، ستونهاي خاصي را در سرزمين منا ( نزديك مكه ) سنگسار مي كنند . در اين حال به ظاهر به نقطه اي سنگ مي زنند ، ولي در باطن شيطان را رجم مي كنند .

احاديث اسلامي ماهيّت عمل را تشريح كرده و مي گويند : شيطان در هر سه نقطه در برابر ابراهيم مجسم شده و ابراهيم به عنوان ابراز تنفر از شيطان بر او سنگ زده است . عمل ابراهيم به عنوان سنت الهي در اعمال حج باقي مي ماند .

زائران خانه توحيد ، به عنوان ابراز تنفر از شيطان و شيطان صفتان ، ابراهيموار ، همان نقطه ها را سنگباران مي كنند . و بدينوسيله تنفر خود را از هر موجود پليدي ابراز مي دارند . و تنفر از پليدي را كه يك امر معنوي و قلبي است ، از اين طريق به صورت ملموس و محسوس درمي آورند .

امروز ملتهاي مستضعف و تحت ستم و سلطه ، پرچم ابرقدرتها را به آتش مي كشند ، پرچم ، جز چند متر پارچه رنگ شده ، چيزي نيست . ولي مردم براي ابراز خشم نسبت به فجايع ابرقدرتها ، نشانهاي آنها را به آتش مي كشند ، گويي خود آنها را به آتش كشيده و نابود كرده اند ، حداقل اين عمل اظهار تنفر شديدي از آنها است .

خلاصه اگر كسي در تاريخ فرائض حج دقت كند ، اين حقيقت را لمس مي كند كه بسياري از اين اعمال ، براي مجسم كردن يك رشته خاطرات سازنده از زندگي ابراهيم (عليه السلام) و امور معنوي و اخلاقي است كه با يك سلسله كارها به صورتِ « سمبليك » انجام مي گيرد ، و هدف هرگز پرستش سنگ و گِل و كوه نيست .

پي نوشت ها :