نگاهی به چند کتاب

201

ميقات حج - سال سوم ـ شماره نهم ـ پاييز 1373

نگاهي به چند كتاب

محمد علي غلامي

سرزمين مكه و مدينه مهبط وحي ، سرزمين خاطره ها و محيط رشد و بالندگي دين اسلام و جايگاه نشر حقايق قرآني است . كويها و برزنها ، دشتها و هامونها ، درّه ها و كوهها و كوچه ها و محلّه هاي آن دو ، آكنده است از دهها حادثه ، خاطره ، واقعه شكوهزاد ، تنبه زا و غرورآفرين .

تاريخ آن دو ، وجب به وجب خاك آنها ، تاريخ اسلام است ، تاريخ چگونگي شكل گيري مكتب حق ، مقاومتها و راديها در راه نشر قرآن ، خيره سريها و كين توزيهاي مشركان و ستم انديشان در برابر گسترش نور . راهيان ديار قدس و حريم دوست در اين سفر با اينهمه ، رويارو هستند ؛ بواقع زائر آن ديار اگر نقبي بر تاريخ زند و بر بال خاطره بنشيند و به آن دور دستها برود خواهد ديد كه اين سرزمين از « لوني » ديگر است .

معاونت آموزش و تحقيقات حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت همّت ورزيده است تا زواياي اين سرزمين و آثار تاريخي و جايهاي مقدس و ارجمندي را كه تاريخي درس آموز و تنبه آفرين را بر سينه دارند بشناساند . از مجموعه هايي كه در اين زمينه در معاونت ياد شده به چاپ رسيده است ، گزارشي كوتاه مي آوريم و در آغاز از مفصل ترين آنها ياد

202

مي كنيم :

تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره ،

اصغر قائدان

چاپ اول ، تهران ، نشر مشعر ، 1372

377 ص وزيري

اين كتاب در دو بخش تنظيم يافته ؛ بخش اوّل درباره مكه سخن گفته و در بخش دوّم مسائل مرتبط با مدينه بحث شده است .

بخش اوّل در يازده فصل سامان يافته و فصول آن از اين قرار است :

فصل اوّل با عنوان « مكه مكرمه در بستر تاريخ » به پيشينه اين ديار پرداخته است . موقعيت جغرافيايي شبه جزيره عربستان ، موقعيت جغرافيايي مكّه مكّرمه ، كعبه نخستين خانه بر روي زمين ، آغاز بت پرستي در مكه ، مناصب اجتماعي در برگزاري حج و چگونگي اداره حج گزاري ، چيرگي قصي بن كلاب و فرزندان او بر مكه و گسترش حاكميت او ، جريان لشكركشي ابرهه ، و حراست كعبه ، نامهاي مكه مكرّمه و فضايل و اهميت آن ديار ، در اين فصل به شرح گزارش شده است . ( صص 39 ـ 21 )

فصل دوّم با عنوان « سير تاريخي تجديد بنا و ترميم كعبه » با گزارش ساخت كعبه پس از ويراني آن بر اثر سيل آغاز مي شود و چگونگي ساختمان آن ، و ركنها و حدّ و حدود ظاهري آن نموده مي شود . كيفيت درون كعبه و جايهاي مقدس و نامور پيرامون كعبه مانند : مستجار ، ملتزم ، معجنه ( گودالي ميان در كعبه و حجرالأسود كه گويند ابراهيم (عليه السلام) براي ساختن كعبه ، در آن ملاط مي ساخت و اكنون پوشانيده شده است ) حطيم ، مقام ابراهيم ، حجر اسماعيل ، چاه زمزم و تاريخچه آن و حوادثي كه بر آن رفته است نيز در اين فصل با دقت گزارش شده است .

صفا و مروه ، سعي ميان آن دو ، چگونگي حوادث مرتبط با آن و پوشش كعبه آخرين قسمتهاي اين فصل است . ( صص 63 ـ 43 )

فصل سوّم عهده دار تبيين سير تاريخي توسعه مسجدالحرام ، از آغاز تا روزگار كنوني است كه با اختصار گزارش شده است ، اين گزارش از چگونگي توسعه حرم به روزگار خليفه دوّم آغاز مي شود و با اشاره به توسعه سال 1409 پايان مي پذيرد . ( صص 72 ـ 69 ) گزارش اين فصل بسيار مختصر است و گاه وافي به مقصود نيست .

203

گورستان تاريخي و كهن مكه كه به نامهاي « قريش » ، « حجون » ، « بني هاشم » ، « جنة المعلي » و « ابوطالب » نامبردار است و از ديرباز ، خاكجاي مردمان مكه بوده است ، در فصل چهارم شناسانده شده و تني چند از مردان و زنان بلند آوازه اي كه در آن گورستان بر خاك نهاده شده اند ياد شده است .

آنگاه از مسجد و مزار شهيدان فخّ سخن رفته ، با نگاهي گذرا به آن حادثه خونين . سپس از دارالندوه ياد شده است كه انجمن مشورتي و سياستگزاري دوران جاهلي قبايل مكّه بوده است . در ضمن اين ياد كرد ، از حادثه هجرت ؛ « ليلة المبيت » و فداكاري و ايثار و رادي بي بديل علي بن ابيطالب  (عليه السلام) در آن شب نيز ياد شده است . شناسايي و شناساندن زادگاه رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) واپسين قسمت اين فصل است . ( صص 78 ـ 77 )

گفتيم اين سرزمين ، وادي خاطره ها و حادثه ها است ، خانه و مساجد و كويهاي انبوه ، انبوه حادثه را بر سينه دارند و وجود اينهمه ، تاريخ مجسّم آن ديار است .

حاكميت وهابيان كه گويا در بي توجهي به مآثر و آثار تاريخي بي نظير باشد ، باعث شده است تا بسياري از آنچه ياد شد ، تباه گردد و عملاً نمادها و نمودهاي بزرگ تاريخ اسلام ، از صفحه آن سرزمين زدوده گردد .

در فصل پنجم و ششم ، از خانه هاي تاريخي مهم كه در تاريخ مكّه و سيره پيامبر از جايگاه بلندي برخوردار بودند و مساجدي اينچنين ياد شده است ؛ مانند : دارالتبليغ ارقم بن ارقم ، خانه خديجه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، خانه ابوطالب زادگاه حمزه سيدالشهدا (عليه السلام) ، منزل امّ هاني ، مسجد انشقاق القمر ، مسجد الرايه و . . . ( صص 101 ـ 93 )

در فصل هفتم از مساجد مكه سخن رفته است ( صص 117 ـ 111 ) .

و در فصل هشتم كوههاي مكّه گزارش شده و در ضمن آن درّه ابي دُبّ ، شعب ابي طالب . ( صص 126 ـ 117 )

فصل نهم عهده دار تبيين ميقاتهاي ششگانه است و در ضمن آن ، سخني آمده است از حدود حرم و برخي مساجد ديگر . ( صص 134 ـ 127 )

سرزمين عرفات ، مشعرالحرام ، منا و آثار تاريخي و مساجد آن سرزمينها ، عرفان ، عشق ، شعور ، زيبايي و ارجمندي در فصل دهم شناسانده شده است . ( صص 150 ـ 139 )

در فصل يازدهم كه واپسين فصل اين بخش است از آثار تاريخي ، جايهاي مهم تاريخي و زيارتگاههاي بين مدينه و مكه سخن رفته است . ( صص 159 ـ 153 )

204

بخش دوّم نيز ، در يازده فصل سامان يافته است :

در فصل اوّل با عنوان « يثرب يا مدينه در تاريخ » از پيشينه تاريخي يثرب ، ورود يهوديان به آن ديار ، چگونگي مهاجرت اوس و خزرج به يثرب ، نامهاي مدينه فضايل مدينه ، زمينه هاي هجرت رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و بالأخره ورود پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به يثرب سخن رفته است . ( صص 184 ـ 173 )

فصل دوّم عهده دار گزارش مساجد مدينه است ، كه با تبيين چگونگي شكل گيري مسجد قبا ، ساختمان آن و فضيلت عبادت و نمازگزاردن در آن ، آغاز مي شود با بحث درازدامني از مسجدالنبي ، ادامه مي يابد .

در اين بحث از چگونگي ساخته شدن مسجد پيامبر ، ستونهاي مسجد ، نامهاي آنها و چرايي نامگذاريها ، ايوان صفّه ( منزلگاه فقيران ) منبر پيامبر ، محرابهاي مسجدالنبي ، خانه رسول اللّه ، خانه حضرت زهرا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مرقد مطّهر پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) قبر فاطمه زهرا ـ س ـ و اختلاف درباره آن و ابواب مسجدالنبي ، بحث شده و آنگاه سير تاريخي توسعه هاي مختلف در گذرگاه زمان و در حاكميتهاي گوناگون گزارش شده است . ( صص 249 ـ 191 )

مدينه نيز چونان مكه سرزمين جاودانه خاطره هاست ؛ مساجد ، جايها و كويهاي آن فراوان حادثه بر خويش دارد و سينه آن سرزمين آكنده از وقايع تاريخي است ، و اينهمه ، نمادي از تاريخ پرشكوه ما .

مدينه و جايهايي از آن نيز در توسعه ساختماني مسجدالنبي از تباهي مصون نمانده و اكنون جز يادي از آنان نتوان سراغ گرفت .

مؤلف در فصل سوّم ، اين همه را ياد كرده است ؛ خانه ابوايّوب انصاري ، خانه امام جعفر صادق  (عليه السلام) ، محله بني هاشم ، خانه عثمان بن عفان ، قصر بني يوسف ، مقبره عبداللّه پدر گرامي رسول اللّه  (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) كتابخانه محموديه ، كتابخانه عارف حكمت پاشا ، مدرسه محموديه ، مدرسه حميديّه ، مسجد بلال بن رباح ، مسجد سيّده فاطمه صغري ، چاه انس بن مالك و . . . كه دستخوش تخريب شده و ديگر از آنها اثري نيست . ( صص 263 ـ 253 )

و در فصلهايي ديگر از مساجد و جايهايي ديگر ياد شده است كه خواهيم گفت .

سپس از پيمان گروهي از يثربيان در مكه ، با رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) كه از آنها با عنوان « بيعت عقبه اوّل و دوّم » ياد مي شود ، مسلمانان در مدينه مساجدي بنياد نهادند ، كه زمينه

205

گرايش كسان بسياري به اسلام شد . در فصل چهارم ، از اين مساجد ياد شده و در ادامه آن ، از نمازگاههاي پيامبر در اعياد اسلامي سخن رفته است . آنگاه « مساجد سبعه » شناسايي و شناسانده شده اند ، و در نهايت مسجد قبلتين و مساجد ديگر مدينه ؛ مانند مسجد الإجابه با يادكردي از خاطره پرشكوه مباهله ، مسجد جمعه ، مسجد بني النّجار ، مسجد فضيخ ( كه با مسجد ردّ الشمس يكي دانسته شده است و ظاهراً درست نيست ، مسجد فضيخ و ردالشمس دو مسجد هستند در دو نقطه . رك : با كاروان عشق ، صص 388 ـ 387 ) .

مسجد الرايه ، مسجد جبل عينين و . . . ( صص 289 ـ 265 ) .

در فصل پنجم از مساجدي كه در عصر رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بنا نهاده شده و در دوران حــاكميت وهــابيان تخــريب گرديده است ، گزارشهاي گويا و دقيقي عرضه شده است . ( صص 300 ـ 293 )

در فصل ششم از خانه هاي ويران گشته سخن رفته است . در اين بخشها نكات تاريخي سودمندي آمده و از چگونگي شكل گيري اين جايها و حوادث تاريخي مرتبط با آنها و تخريب و يراني آنها سخن به ميان آمده است .

گورستانهاي مدينه ديرپاي است . مظلوميت ، عشق ، مهر ، و تاريخ در اين گورستانها پيوندي شگرف دارد . بقيع تجسّم مظلوميت آل علي است ، و اُحد سرشار از رايحه شهادت ، شهامت و خاطره .

در فصل هفتم از اينهمه و مدفونان آنها سخن رفته است ، و چگونگي بارگاه و ساختمان بقيع كه اكنون پايه هاي ويران شده آن باقي است و بس ، گزارش شده است .

در فصلهاي واپسين از چاهها ، كوهها و مساجد و جايهاي اطراف مدينه بحث شده است .

كتاب آقاي قائدان تنظيمي نيكو يافته و مطالب آن مستند و استوار است . خوب بود فهرست موضوعات هر دو بخش ، در پايان كتاب و يكجا مي آمد ، فرستهاي فني بدان افزوده مي گشت ، و ذيل تصويرها جايگاه بحث از آنها در متن كتاب نموده مي شد و بدين سان مطالب آن سهل الوصول مي گشت .

* * *

206

عــرشيان

سيد جعفر شهيدي

چاپ اوّل ، تهران ، نشر مشعر ، 1371

136 ص رقعي .

مؤلف بزرگوار ، نام زيباي « عرشيان » را براي اين كتاب از اين شعر خاقاني وام گرفته است :

عرشيان بانگ « وللّه علي الناس » زنند * * * پاسخ از خلق ، « سمعنا و اطعنا » شنوند

از سر پاي درآيند سراپا به نياز * * * تا تعال از ملك العرش ، تعالي شنوند

كتاب از يك پيشگفتار و دو بخش سامان يافته است . در پيشگفتار از « استطاعت » سخن رفته است و چگونگي تحقّق آن . در اين نگاه گذرا به ابعاد فقهي حج اشاره شده و بدرستي يادآوري گرديده است كه براي دست يافتن به ابعاد حج و بهرهوري از معارف و آموزه هاي آن ، بايد به كتابهاي اخلاق اسلامي و دستورالعملهاي ائمه (عليهم السلام) مراجعه كرد ، و از سر صدق و با استواري بدان پرداخت و دانست كه در اين صورت است كه حج جهاد است چنانكه از رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نقل كرده اند كه : « حج جهاد و عمره تطوّع است » ( ص 16 ) . بدين مناسبت شعر بلند و زيبا و پندآموز ناصر خسرو قبادياني نقل شده است و در ضمن آن اشاره اي است به روايات و احاديثي كه معارف بلند حج را نموده اند و حديث مشهور منقول از حضرت سجاد (عليه السلام) به نقل از شبلي و چگونگي آن ( ص20 ) .

بحث مؤلف از استطاعت ، بحثي آموزنده و دقيق است ، نگاهي است بيشتر به آمادگي زائران در جهت هر چه بيشتر بهرهور شدن از اين سفر و آن ديار مقدس .

آنگاه نگاهي است گذرا به عربستان سعودي ، و چگونگي ساختار حكومت و جغرافياي طبيعي آن و قدمت شيعه در آن كشور . در پايان مقدّمه ، بحثي است كوتاه با عنوان « محمد بن عبدالوهاب كيست و چه مي گفت » كه در ضمن آن به بنيادهاي انديشه وي اشارتي رفته و برخي از افكار و آراء او نموده شده است .

قسمت اوّل كتاب به مكه پرداخته است كه با سخني از تاريخ مكه و پيشينه آن آغاز مي شود و با يادكرد حاكماني كه در آن ديار حكمراني كرده اند ادامه مي يابد . مسجدالحرام و چگونگي شكل گيري آن ، و برخي از حوادثي كه بر آن رفته است ، خانه كعبه و چه ساني بنياد گرفتن آن ، ركنها و جايهاي مقدس و مشهور در اطراف آن ؛ مانند حطيم ، ملتزم ، مقام ابراهيم

207

در صفحات بعدي كتاب گزارش شده اند . كعبه در گذرگاه تاريخ ، اندكي پيش از اسلام ، كعبه در تاريخ اسلام تحولاتي كه به خود ديده ، پوشش آن و كساني كه بر آن جامه پوشاندند ، از جمله بحثهاي اين بخش است . با گزارش چگونگي مسجدها و جاي هاي مقدس و تاريخي مكه معظمه ، مانند حراء ، زادگاه رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) شِعب ابي طالب ، عرفات و ديگر مشاهد مشرّفه ، مسجد خيف ، جن ، تنعيم و . . . اين قسمت از كتاب پايان مي پذيرد .

قسمت دوم كتاب در باره مدينه است كه با نگاهي گذرا به تاريخ آن شهر ، آغاز مي شود . در اين بحث به نكاتي سودمند و دقيق از تاريخ مدينه و وضع اجتماعي و فرهنگي آن ، بويژه پس از اسلام و در دوران حكومت امويان اشاره شده است . آنگاه يادكردي است از حاكماني كه در آن ديار حكم رانده اند .

سخن از مسجدالنبي پس از عنوان « حرم مدني » به تفصيل آمده و از چگونگي شكل گيري و توسعه آن سخن رفته است و آنگاه يادكرد گزيده گويانه مساجد مدينه است ؛ مانند مسجد قبا ، ذوقبلتين ، جمعه ، مسجد فضيخ و ردّالشمس كه بدرستي بين آن دو تفكيك شده و حدود دقيق هر دو نمايانده شده و به يك اشتباه درباره مسجد ردّالشمس تنبّه داده شده است .

صفحات كتاب جاي جاي ، با تصاوير رنگي زيبا و گويايي از مكانها آذين بسته شده و بدين سان بر چشم نوازي كتاب افزوده شده است . كتاب استاد جليل حضرت دكتر سيد جعفر شهيدي مانند ديگر آثارش در عين اختصار و گزيده گويي ، استوار است و شيرين ، با نثري روان و عباراتي متين و محكم .

* * *

آثار اسلامي مكه و مدينه

رسول جعفريان

چاپ دوم ، نشر مشعر ، 1372

111 ص وزيري

اين كتاب نيز به انگيزه گزارش چگونگي آثار اسلامي و تاريخي مكه و مدينه به قلم آمده است . كتاب در چهار بخش سامان يافته است . بخش اوّل نگاهي است گذرا به جزيرة العرب و بخشهاي شكل دهنده آن ؛ حجاز ، تهامه ، نجد ، عروض و يمن كه امروز مهمترين بخش جزيرة العرب را كشور عربستان سعودي فراگرفته است . سپس اشاره اي است

208

به چرايي نامگذاري بخشي از اين سرزمين به « حجاز » .

بخش دوّم كتاب ويژه مكه است كه با فلسفه نامگذاري آن آبادي به مكّه ، بكه ، البلد الامين و البلد الحرام آغاز مي شود و با اشاره اي به چگونگي وضع جغرافياي طبيعي آن ادامه مي يابد .

« بناي كعبه به همت پيامبر بزرگ الهي و منادي سترگِ توحيد حضرت ابراهيم » و « مكه و كعبه بعد از اسماعيل » ، عنوانهايي است كه در ضمن آنها ، مؤلف به حوادث تاريخي مكه و كعبه پيش از اسلام تا روزگار حاكميت قريش پرداخته است . چگونگي حاكميت قريش در مكه ، لشكركشي ابرهه به مكّه و بناي كعبه به دست قريشيان و چگونگي ساختماني كه آنها بنا نهادند ، در صفحات بعدي گزارش شده است . فصل دوّم اين بخش به مكه و كعبه در بعد از اسلام پرداخته است ، با نگاهي گذرا به ظهور اسلام در مكه تا هجرت . آنگاه گزارش توسعه مسجدالحرام است در سال هفدهم هجرت ، تخريب و بناي آن در سال 64 هجري ، توسعه آن به سال 91 هجري ، ساختمان مسجد در عهد عباسيان و چگونگي مسجدالحرام در دوره سعوديها . سپس توضيح و تبيين قسمتها و اجزاء مسجدالحرام است ، با گزارش دقيق چگونگي ساختمان كعبه ، اركان كعبه و ديگر جايهاي واقع در مسجدالحرام ؛ از مسجد الرايه ، مسجد الجنّ ، مسجد الإجابه ، مسجد حمزه و مسجد بلال نيز در اين بخش ياد شده است .

پنجمين فصل بخش دوّم ويژه مشاعر مقدسه و مساجد آنها است كه در ضمن آن ، به اجمال از عرفات ، مسجد نمره ، مشعرالحرام ، مسجد مزدلفه ، منا ، مسجد خيف ، مسجدالبيعه ، مسجد النحر ، مسجد كوثر ( محل نزول سوره كوثر ) ياد شده و از مساجد اطراف مكه نيز مانند مسجد تنعيم ، شجره و جِعْرانه سخن رفته است . پايان بخش اين بخش با عنوان « آثار مذهبي و تاريخي مكه مكرّمه » ، نگاهي است گذرا به « مولد النبي » خانه حضرت خديجه ، خانه ارقم بن ارقم ، كوه حراء و . . .

بخش سوّم عهده دار گزارش تاريخ و آثار تاريخي مدينه است كه با نگاهي به يثرب مي آغازد و با اشاره به پيشينه تاريخي آن پيش از اسلام و پس از آن ، ادامه مي يابد . در اين قسمت به اجمال از شرافت مدينه و جايگاه بلند آن نيز سخن رفته است .

در فصل دوّم اين بخش با اشاره به اهميت و جايگاه مسجد در فرهنگ اسلامي و مرتبت والاي مسجدالنبي ، چگونگي ساختمان و توسعه هاي آن در گذرگاههاي تاريخ را گزارش كرده است . در فصل سوّم از قسمتهاي داخلي مسجد ؛ مانند مرقد مطهر ، منبر ، روضه

209

شريفه و دربها ، استوانه ها و موقعيت حجره سخن رفته است . آنگاه در فصل چهارم از ديگر مساجد مدينه سخن رفته و مسجد فضيخ با ردّ شمس يكي دانسته شده است كه گفتيم چنين نيست . ( ص 85 )

در فصل پنجم به بقيع پرداخته شده است با پيشينه تاريخي آن و يادي از مدفن مطهّر امامان  (عليهم السلام) و ديگر مدفونان آن ديار خاموش .

فصل ششم واپسين فصل اين بخش است با نگاهي به موقعيت احد ، جنگ احد ، مقبرة الشهداء و يادي از حمزه سيدالشهدا ، مصعب بن عمير و حنظله غسيل الملائكه .

در بخش چهارم تصاوير گويايي از برخي مكانها و آثار تاريخي آمده و ذيل تصوير به صفحات كتاب ارجاع داده شده است . مطالب كتاب به اختصار به قلم آمده و در ضمن بحث ، وجود چگونگي اين آثار در نگاشته مورخان و گاه سفرنامه نويسان پي گيري شده است كه از نكات جالب توجه كتاب است . كتاب از آن روي كه براي عامّه زائران به قلم آمده است ، با اين كه بر منابع فراوان و متون كهن استوار است ، از ارجاع به منابع تهي است . با اينهمه ، لازم است در چاپهاي بعدي برخي از منابع ياد شود . نكته ديگر آن كه به جهت ياد شده ، اختلاف ديدگاهها مطرح نشده و آنچه به نظر مؤلف به صواب نزديكتر بوده ثبت گرديده است .

* * *

سيري در اماكن سرزمين وحي

علي اكبر حسني

چاپ اوّل ، تهران ، نشر مشعر ، 1371

136 ص رقعي .

اين كتاب در دو بخش تدوين يافته است . بخش اوّل از مدينه سخن گفته و بخش دوّم از مكه . سخن از مدينه را با نگاهي گذرا به جغرافياي آن و يادكردي از كوههاي معروف مدينه آغاز كرده و با نامهاي مدينه ادامه داده است . مؤلف از چهارده نام ياد كرده ؛ مانند : يثرب ، طيبه ، حرم رسول الله ، دارالهجره ، دار الايمان ، مدينة الرسول و . . . و اشاره كرده است كه برخي اين نامها را تا چهل رسانده اند .

عظمت اين ديار ، فضيلت و شرافت مدينه و امتيازهاي ديگر آن نيز گزارش شده است . سپس از مسجدالنبي و چگونگي شكل گيري آن بحث كرده و تحوّلات و توسعه آن را در

210

گذرگاه تاريخ نمايانده است . مرقد مطهر رسول اللّه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) حجره طاهره و ديگر جايها و آثار مقدس داخل مسجد ؛ مانند استوانه ها ، مقام جبرئيل و منبر پس از توضيحات كلاً در باره مسجد گزارش شده است .

آنگاه سخن از بقيع است و جايگاه بلند تاريخي آن و مدفونان در آن كه به تفصيل و دقت ياد شده اند . تحقيق دقيق درباره بيت الأحزان و جايگاه واقعي آن پس از اين آمده است و آنگاه اشاره اي است به قبر پدر بزرگوار رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و خانه هاي امام جعفر صادق و امام محمد باقر ـ عليهماالسلام ـ . سپس گزارشي از مساجد ديگر مدينه ؛ مانند قبا ، غمامه ، شجره و . . . و در پايان از احد ، فضيلت زيارت شهداي احد و جايهاي تاريخي مقدس پيرامون آن سخن رفته و با اشاره به جايگاه سقيفه بني ساعده ، اين بخش پايان يافته است .

منابع ارجاعي اين بخش يكسر در پايان آمده است . به ترتيب اعدادي كه در متن نهاده شده است ، گاهي يادكرد اين منابع بدون اشاره به صفحه و جلد آمده است كه مسلّم بي فايده است ؛ مثلاً : وفاءالوفا ، سيره ابن هشام ، اخبار مدينه ، راهنماي كمره اي ، مروج الذهب و . . .

بخش دوّم كتاب درباره مكه است ، كه با عنوان « آشنايي مختصري با تاريخ شبه جزيره عربستان » آغاز مي شود و با اشاره اي به جدّه و ميقاتها ادامه مي يابد . آنگاه سخن از شهر مكه است و نامهاي آن و اماكن معنوي ـ تاريخي مكه كه با گزارش تفصيلي مسجدالحرام آغاز مي شود و با توضيح و تبيين چگونگي ساختمان آن ادامه مي يابد . نامهاي كعبه تجديد بناي كعبه ، پرده كعبه ، اركان كعبه ، جايهاي تاريخي و مقدس در داخل مسجدالحرام ، چاه زمزم و چرايي نامگذاري آن ؛ حجر اسماعيل و فضيلت آن نيز در اين بخش گزارش شده است .

در بخشهاي بعدي نگاهي است به شهر مكه و آثار تاريخي آن . گورستانها ، شعب ابي طالب كه همان قبرستان ابوطالب دانسته شده است و قطعاً نادرست است ( ميقات ، تابستان سال 72 ، شماره 4 ، ص 165 ) و مساجد مكه . اشكال ياد شده در منابع بخش پيشين ، اينجا نيز هست ، منابع كتاب نيز بدون هيچ گونه آگاهيهاي كتابشناسي در پايان كتاب آمده است .