بخش 17

155

گفتگو

156

ميقات حج - سال سوم - شماره دهم - زمستان 1373

گفتگو با نماينده محترم ولي فقيه در امور حج و زيارت

پيرامون حج

ميقات : از اين كه اين فرصت را دراختيار « فصلنامه ميقات حج » گذاشتيد تا از نظرات ارزشمند شما درباره حج و مسائل مربوط به آن ، استفاده كنيم متشكّريم . لطفاً بفرماييد تاكنون چند سفر و در چه سالهايي به حج مشرف شده ايد ؟

ج ـ بسم الله الرحمن الرحيم ، چون اين اولين گفتگويي است كه با فصلنامه وزين و ارزشمند « ميقات حج » دارم ، لازم است ابتدا متذكر شوم كه واقعاً جاي اين مجله در نوشتارهاي ما و در كتب و مجلاتي كه در عالم اسلام ـ نه تنها در جمهوري اسلامي ـ منتشر مي شود خالي بود ، خوشبختانه با ياري خداوند و به همّت برادران عزيز در معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري ، اين خلاء پر شد . اميدوارم با همكاري و همدلي همه نويسندگان متعهّد در جهان اسلام ، اين نشريه راه تكاملي خود را طي كند و در جهان اسلام جايگاه واقعي خود را بيابد .

در جواب سؤالي كه مطرح شد ، بايد عرض كنم : من قبل از پيروزي انقلاب به حج مشرف نشده بودم ، اما بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ، قبل از اين كه سرپرست حجاج شوم دو مرتبه مشرّف شدم ؛ يكبار در سال 1358 كه روحاني كاروان بودم و مرتبه دوم نيز به عنوان زائر رفتم كه احتمالاً سال 1362 بود . ولي از سال 1370 كه مقام معظم رهبري مسؤوليّت سرپرستي زائران ايراني خانه خدا را به بنده واگذار كردند ، تاكنون چهار سفر توفيق تشرّف پيدا

157

كرده ام .

ميقات : حج سفري الهي و معنوي است و معمولاً كساني كه موفق به اين سفر مي شوند ، خاطرات شيريني ـ مخصوصاً از سفر اوّل ـ دارند ، شما نيز بي گمان يادها و خاطره هايي شنيدني داريد . بفرماييد نخستين باري كه وارد حرمين شريفين شديد چه احساسي داشتيد ؟

ج ـ احساسي كه در آن لحظات به انسان دست مي دهد قابل توصيف و انتقال به ديگري نيست . حالي كه انسان در سفر اوّل پيدا مي كند ، در سفرهاي بعد ديگر تكرار نمي شود ، احساس نزديكي به خدا و عظمتي كه آن دو مكان مقدس براي انسان تداعي مي كند ، هر دو از خاطرات فراموش ناشدني اين سفر الهي است . مكان هاي مقدسي كه مي توان گفت همه پيامبران بزرگ الهي در آنجا حضور يافته اند و اولياي خدا برگرد آن خانه طواف كرده اند . مكاني كه ولي عصر ارواحنا فداه در موسم ، آنجا حضور دارد . سرزميني كه همه حوادث مهم تاريخ اسلام در آنجا تحقق پيدا كرده و نقطه آغازين اسلام است .

وقتي كه انسان براي اولين بار ، با اين فضا آشنا مي شود و تمام اين معاني ، كم و بيش ، در خاطره اش زنده مي شود ، حال خاصي در او ايجاد مي شود ، و چه زيباست كه آدمي از آن حال و احساس براي تزكيه نفس و تقرّب بيشتر به حضرت حق بهره برداري كند .

ميقات : اكنون سالهاست كه با احاديث و روايات دمسازيد و با حفظ تمام قرآن بي گمان به معارف ثقلين درباره حج آشنايي فراواني داريد . بفرماييد حج در تعاليم قرآن و حديث از چه جايگاهي برخوردار است ؟

ج ـ در اين باره مطلب بسي فراوان است كه اندكي از آن همه را نيز نمي توان در مقاله اي گنجاند و بايد براي رساندن ابعاد گسترده آن ، كتابها نوشت ، البته تا حدودي آثاري نوشته شده و حقايقي بازگفته شده است ، ولي آنچه بطور خلاصه و در يك مصاحبه مي شود مطرح كرد اين است كه : حج يكي از پايگاههاي عظيم فرهنگي ، سياسي و اجتماعي در اسلام است . حج در كنار نماز ، روزه ، خمس ، زكات و ساير فروع دين ، به عنوان يكي از مهمترين فروع اسلام مطرح است و نسبت به ديگر فروع دين ، امتيازي دارد و آن جامعيت حج است . در حج

158

سياست در كنار عبادت است . مسائل فرهنگي در كنار عبادت است . و بطور خلاصه مي شود گفت كه حج تجلّي معارف اسلام است . و مي تواند نمايانگر ابعاد مختلف اسلام باشد و در يك جمله ، بايد همان تعبير زيباي قرآن را آورد كه حجّ « قياماً لِلنّاس » و مبدأ يك خيزش عمومي در جهان اسلام است . و به همين جهت امام بزرگوار عنايت زيادي به بهره برداري از فضاي ملكوتي حج در زمينه هاي مختلفي ، كه جامعه اسلامي نياز دارد ، داشتند .

قرآن كريم دو تعبير دارد كه قابل تأمل است و مي توان جايگاه حج را از ديدگاه قرآن و اسلام شناخت .

تعبير اوّل ، همان « قياماً للناس » است كه يعني حج مبدأ قيام و خيزش عمومي است .

و دوّم ، « ليشهدُوا منافِع لَهُم » ، از اين آيه استفاده مي شود كه وقتي ملل مسلمان در آن ديار مقدس حضور پيدا مي كنند ، خود و يا نمايندگانشان بايد شاهد منافع امت اسلام باشند . همانطور كه امام ـ رضوان الله تعالي عليه ـ در پيام هاي ارزشمند خود آن را بيان كرده اند ؛ منافع مطلق است و اختصاص به منفعت خاصّي ندارد . در روايت هم آمده كه وقتي از امام (عليه السلام) سؤال مي كنند ، كه كدام يك از منافع مراد است ؟ مراد منافع دنيوي است يا اخروي و يا هردو ؟ امام (عليه السلام) مي فرمايند : همه منافع ، اعم از منافع دنيوي و اخروي .

امام بزرگوار از « ليشهدوا منافع لهم » برداشت جالبي دارند و مي فرمايند : بزرگترين و ضروري ترين منافعي كه جامعه اسلامي در جهان امروز دارد ، اين است كه بايد حق خودش را از مستكبرين بگيرد ، اين سرمايه عظيم مسلمين يعني نفت را كه استكبار جهاني مُفت از جامعه اسلامي مي برد ، بايد جلويش گرفته شود . و بايد امت اسلامي دست به دست همديگر بدهند و اين ماده حياتي مادي را از حلقوم استكبار جهاني بيرون بكشند و حق خودشان را و حق امّت اسلام را از غارتگران بگيرند و اين مسأله را حج مي تواند تأمين كند . مسلمانها مي توانند در آن كنگره عظيم به تفاهم و توافق برسند و با هم متحد شوند و در برابر مستكبرين ، براي تأمين منافع ـ لااقل ـ ماديشان ، ايستادگي كنند .

ميقات : به نكته بسيار خوبي اشاره فرموديد ، مسأله « قياماً للناس » و « لِيَشْهَدوا مَنافِعَ لَهُمْ » ؛ جهان اسلام در زمينه هاي مختلف سياسي ، اقتصادي ، اجتماعي و . . . مي تواند از حج بهره بگيرد . اينك جا دارد اين سؤال را مطرح كنيم : بين وضعيت موجود حج و جايگاهي كه

159

اسلام براي حج در نظر گرفته چقدر تفاوت مي بينيد و بديگر سخن ، تا رسيدن به حج مطلوب چه كارهايي بايد انجام شود ؟

ج ـ بين حـجّ واقعي يا به تعبير امام امت ـ رضوان الله تعالي عليه ـ حجّ ابراهيمي و حج كنوني و فاقد محتواي لازم ، تفاوت بسيار است . در واقع اين دو قابل مقايسه نبوده و در نقطه مقابل هم هستند . حجّي كه اسلام ناب از مسلمانان مي خواهد ، حجي است كه مبدأ خيزش و قيام باشد . حجي است كه بتواند منافع جامعه اسلامي را تأمين كند نه آن كه در راستاي منافع دشمنان اسلام باشد . مستكبرين و دشمنان اسلام مي خواهند حج وسيله اي باشد براي آرام كردن جامعه اسلامي و توجيه سلطه آنان بر سرزمينهاي اسلام .

بايد بگويم كه حجّ پس از پيروزي انقلاب ، يك تفاوت اصولي پيدا كرد با حجّ قبل از انقلاب . امام راحل ( قدس سره الشريف ) براي اين كه حج واقعي و اصيل را تجديد حيات كند بعد سياسي آن را زنده كرد . با بينش عميقي كه درباره مسائل داشت و نقشي كه براي حج قائل بود ، در زمان حيات خود تلاش كرد اين بُعد را زنده نمايد و امروز به صورت يك امانت گرانبها و ارزنده ، در اختيار امت اسلام قرار دهد . اينك مسؤولان جمهوري اسلامي امانتدار اين امانتند كه اميدواريم بتوانيم به خوبي و شايستگي ، اين امانت بزرگ الهي را نگهباني كنيم . احياي بُعد سياسي حج بود كه توانست ، حج را در جهت واقعي خود قرار دهد . گرچه بايد اعتراف كنيم كه هنوز تا رسيدن به جايگاه واقعي حج فاصله زيادي داريم ، ولي در هر صورت اين حركت به وسيله حضرت امام (قدّس سرّه) و نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران آغاز شد و اميد است تا تحقق كامل آن اهداف ادامه يابد .

ميقات : درست است كه وضعيت كنوني حج در مقايسه با قبل از انقلاب ، بسيار بهتر شده اما به نظر مي رسد هنوز كارهاي انجام نشده فراوان است . حضرت عالي براي بهتر برگزار شدن و تكامل هرچه بيشتر حج چه پيشنهادي داريد ؟

ج ـ اوّلين بهره اي كه بايد از حج گرفت ، « خودسازي » است كه يكي از مشكلات مهم و اصليِ جهان اسلام نپرداختن به اين مسأله است . اگر در جوامع اسلامي ، بر تعداد نيروهاي خودساخته ، آگاه ، مسؤوليت شناس و افرادي كه به نيازهاي جهان اسلام مي انديشند ، افزوده شود ، بطور طبيعي قدرت به دست آنان خواهد افتاد و در نهايت به حلّ مشكلات مسلمين

160

خواهد انجاميد . البته در شرايط كنوني به بركت انقلاب اسلامي ، جرقه آگاهي و مسؤوليت شناسي ، در جهان اسلام زده شده و جوانان مسلمان در اكثر كشورهاي اسلامي بيدار و هشيار شده اند و خودسازي را آغاز كرده اند . و اين اميدواري بهوجود آمده است كه ـ انشاءَالله ـ اين حركت تداوم يابد و به جايي برسد كه كشورهاي اسلامي سرنوشت خودشان را خود به دست گيرند . تا انسان خودساخته نباشد ، نمي تواند براي بازسازي جامعه اسلامي گام مؤثر بردارد و همچنين نمي تواند براي مشكلات جهان اسلام چاره انديشي كند . اگر مسلمانان موفق شوند كه در حج اين گام را بردارند ، آماده مي شوند با مشكلات مختلفي كه امروز جهان اسلام گرفتار آن است برخورد كنند .

دوّمين بهره و ره آوردي كه انسان مي تواند از حج بگيرد و آن براي برخورد با مشكلات جهان اسلام ضروري است ، « وحدت جهان اسلام » مي باشد . اگر بيش از يك ميليارد مسلمان ، دست به دست هم دهند ، و از امكانات و اماكن حسّاس و استراتژيكي كه در اختيار دارند بخوبي استفاده كنند ، هيچ قدرتي در برابر آنها توان مقاومت نخواهد داشت ، و مسلمانان مي توانند حرف اوّل را نه تنها در جهان اسلام كه در كلّ جهان بزنند . بهترين مركزي كه مي تواند وحدت را براي مسلمانان تأمين كند ، همانا حج است .

موسم حج مجمع التقريب واقعي جهان اسلام است . در آنجا سران كشورهاي اسلامي ـ سران علمي و سياسي ـ مي توانند در كنار هم بنشينند و ـ به جاي اختلافاتي كه منشأ اصلي آن مسائل نفساني و وسوسه هاي شياطين انس و جن است ـ دست وحدت به همديگر دهند و فكري براي حل معضلات كنوني جهان اسلام كنند .

اگر حج ما اين دو ره آورد ( خودسازي و وحدت ) را داشته باشد ، حلّ مشكلات جهان اسلام براي مسلمانان به سادگي قابل حلّ است ، در اين صورت هيچ مشكلي وجود نخواهد داشت كه قابل حل نباشد . اگر ما امروز شاهد گرفتاري و قتل عام مسلمانان در كشورهاي اسلامي ؛ مثل بوسني و هرزگوين ، فلسطين اشغالي ، چچن و برخي مناطق ديگر هستيم كه دل هر انساني براي مظلوميّت آنان به درد مي آيد ، به خاطر نبودن وحدت ميان مسلمانان است . به هر حال از حج ، در رابطه با مسائل مختلف ، فردي ، اجتماعي و همچنين مسائل فرهنگي ، عقيدتي ، سياسي و اقتصادي و حتي نظامي ، مي توان به نفع جوامع اسلامي بهره برداري فراوان كرد .

161

امام امت ـ رضوان الله تعالي عليه ـ مهمترين پيامهايشان را در ايام حج مي دادند و اين نشان مي دهد كه آن بزرگوار تا چه حد به اين پايگاه شكوهمند و عظيم اميدوار بود ! امام (قدّس سرّه) معتقد بود كه بايد از اين مركز نور استضائه كرد و براي حلّ مشكلات جهان اسلام اقدام نمود .

ميقات : اعمال عمره و حج تمتع ، از احرام گرفته تا مراحل آخر ، هر يك ويژگي خاصي را داراست ، به نظر حضرت عالي انسان در كداميك از اين اعمال ، مي تواند اوج معنويت را احساس كند .

ج ـ مناسك حج ، از احرام گرفته تا آخرين عمل ، مظهر شكوه و عظمت است . وقتي كه مسلمانان از اقصي نقاط جهان در آن ديار مقدس حضور يافته و همه تشخّصها را كنار مي گذارند ؛ فقير و غني ، سفيد و سياه ، رئيس و مرئوس و زن و مرد در كنار هم يك سلسله اعمال را انجام مي دهند ، به نيايش مي ايستند و خدا را مي خوانند و . . . شايد هيچ منظره اي از مناظر عبادي و اجتماعي ، از اين منظره شكوهمندتر و عظيم تر نباشد . ولي در ميان همه اعمال ، برخي اعمال هست كه از ويژگي و برجستگي و از اوج شگفتي برخوردار است مانند وقوف در عرفات ، و وقوف در مَشعر ، آنجا كه همه حجاج در يك مكان ، در ميان كوههاي عرفات و يا در بيابان مَشعر جمع مي شوند ، در آن لحظه خاص بين الطلوعين دلها را بخدا مي سپارند . و بعد از اين يكپارچه و با شكوهي وصف ناشدني در منا حضور مي يابند كه براستي عظمت و شكوه معنوي به نهايت اوج خود مي رسد .

ميقات : از آن سالي كه حضرت عالي به حج مشرف شده ايد تا كنون بسياري از آثار اسلامي را در طرح توسعه حرمين ـ و حتي بيرون از طرح ـ تخريب كرده و از بين برده اند از آن زمان تاكنون چه تحوّل و تغييري را در اين اماكن و مواقف ، شاهد بوده ايد ؟

ج ـ مقداري از اين تغييرات ، كه در ابنيه تاريخي اسلامي بوجود آمده ، مربوط به قبل از پيروزي انقلاب و از زماني كه آل سعود بر كشور حجاز حاكم شده اند مي باشد و من قبل از پيروزي انقلاب توفيق تشرف پيدا نكردم تا بتوانم در اين مورد مقايسه كنم . البته كتابهايي در اين رابطه نوشته شده و به چاپ رسيده است كه مي توان به آنها مراجعه كرد .

162

ليكن از سال 58 ـ كه اولين سفرم به حج بود ـ تاكنون مسجدالنبي در مدينه منوره تغيير زيادي كرده است . در سال 1358 ، تمام آنچه كه الآن در طرح توسعه مسجدالنبي است ، بازار ، منزل و يا هتل بود و هيچ اثري از آنچه كه الآن هست وجود نداشت و همه اين تغييرات در طول اين مدت ، حدود پانزده سال ، انجام شده ، و همچنين در اين مدت تغييراتي در بقيع ايجاد شده است . مسجد قبا ، به اين شكلي كه الآن هست نبود بلكه يك مسجد كوچكي بود . كوچه بني هاشم و منزل امام صادق (عليه السلام) آن موقع تخريب نشده بود . مسجد قبلتين به اين شكلي كه الآن هست ، نبود . مسجد شجره در شكل فعلي نبود و يك مسجد كوچكي بود . اين ها تغييراتي است كه در مدينه به وجود آمده است .

در راه مكه ، ميقاتها وضع كنوني را نداشت . مسجد جحفه مسجدي بود بسيار كوچك كه در و پيكر درستي نداشت . حتّي راهش نيز مشكل زياد داشت . ساختمان قرن المنازل هم جديد است .

توسعه و گسترشهايي كه الآن در مسجدالحرام به وجود آمده ، همه اش جديد است چه آن مسجد بزرگي كه اضافه شده و چه آن قسمتهايي كه در طرف سمت راست مسعي ايجاد گرديده است .

در عرفات تغييرات اساسي ايجاد شده ، كه قبلا بسياري از اينها نبود و مردم با مشكلات زيادي مواجه مي شدند . و همينطور در منا ، البته درختكاري در اينجا مثل عرفات نيست . جمرات تحوّل پيدا كرده است . جمره عقبه به كوه چسبيده بود ؛ يعني يك قسمتش بيشتر باز نبود كه از يك در وارد و از درِ ديگر خارج مي شدند . البته اينها مجموعه تغييراتي است كه براي ما محسوس بود چه بسيار جاهايي كه از بين رفته و ديگر اثري از آنها باقي نيست .

ميقات : دنيا روي آثار گذشته اش حساب باز كرده و هميشه تلاش دارد كه آن آثار را نگهدارد . باتوجه به اين كه مي دانيم حضرت عالي با توسعه حرمين و طرحهاي جديد مخالف نيستيد و خود با توجه به نيازي كه احساس مي شود در توسعه حرم حضرت عبدالعظيم ـ س ـ تلاش مي كنيد ، آيا اين نظر را تأييد مي كنيد كه اماكن و آثار مكه و مدينه بايد به همان شكل گذشته اش بازسازي مي شد تا آثار همانگونه كه بود باقي بماند و اطراف

163

آن را براي رفع نياز توسعه مي دادند ؟

ج ـ دو مطلب در اينجا هست :

اوّل اين كه ما بايد مطابق نيازهاي هر عصر ، اماكن مذهبي را توسعه دهيم تا رفاه و آسايش زائران را فراهم كنيم كه در اين زمينه ، بايد گفت : آنچه كه الآن در حرمين شريفين انجـام شده ، بايـد قبـل از اينهـا انجام مـي شد . مكـه و مدينـه حـرم خـدا و رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) متعلّق به يك ميليارد مسلمان جهان است و بايد پاسخگوي نيازهاي آنان باشد . پس آنچه كه انجام شده ، لازم بوده ، بلكه بايد بيش از آن انجام شود . وقتي متولّيان سياسي كشور عربستان مدعي هستند ـ هرچند كه از نظر ما اين ادعا ، ادعاي صحيحي نيست ـ كه از ايران بيش از 60 هزار نفر نمي توانند بپذيرند يا از ساير كشورها ، مي گويند از هر هزار نفر يك نفر مي توانيم قبول كنيم ! اين وضع پاسخگوي نياز جامعه اسلامي نيست و آنها با اين برخورد ضعف خودشان را در اداره حرمين شريفين نشان مي دهند . آنها بايد شرايطي را ايجاد كنند تا در جهان اسلام كساني كه واجب الحج مي شوند ، بتوانند اين تكليف الهي را انجام دهند . ده سال است كه ما از مردمي كه واجب الحج بودند ثبت نام كرده ايم و آنها نتوانسته اند به حج بروند و همچنان انتظار مي كشند و حتّي عدّه اي از آنان با اين آرزو از دنيا رفته اند . افراد ثبت نام كرده ، شايد تا 5 يا 6 سال ديگر ، نتوانند حج واجبشان را انجام دهند . هرچه امكانات و مواهب الهي كه در عربستان وجود دارد ، همه از اين دو مركز نور ( مكه و مدينه ) است . جا دارد كه بيش از اينها سرمايه گذاري شود . بنابراين در مورد توسعه و ايجاد امكانات رفاه و آسايش ، ما نه تنها مخالف نيستيم كه مدّعي هستيم ، آنچه كه انجام داده اند كم است .

مسأله دوم از بين بردن آثار تاريخي است كه تمامي كشورها براي اين مسأله اهميّت زيادي قائلند و سعي دارند آثار تمدن و فرهنگ گذشته خود را حفظ نمايند . ما بايد در اين رابطه از قرآن الهام بگيريم كه حتي آثار مربوط به مخالفين حق و عدالت و معاندين خدا را از بين نبريم . قرآن كريم در مورد فرعون مي فرمايد :

« اليوم نُنَجِّيكَ بِبَدِنِكَ لِتكوُنَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَاِنَّ كَثيراً مِنَ النّاسِ عَنْ آياتنا لغافلون . » ^{( 1 )}

به فرموده قرآن بدن فرعون ( كه موميايي شده و در موزه مصر است ) بايد بماند تا آيه و نشانه براي ديگران باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امروز جسم تو را به بلندي مي افكنيم تا براي آنان كه پس از تو مي مانند ، عبرتي باشي و حال آن كه بسياري از مردم از آيات ما غافلند . يونس : 92 .

164

و نيز در مورد قوم لوط مي فرمايد :

« وَاِنَّكُمْ لَتَمُرُّون عَلَيْهِمْ مُصْبِحينَ وَبِالَّيْلِ أَفَلا تَعْقِلُونَ . » ^{( 1 )}

بايد اين آثار بماند تا مايه عبرت ديگران باشد . وقتي بنا است كه آثار دشمنان خدا و اسلام حفظ شود ، چرا از آثار افتخارآميز اسلام پاسداري و حفاظت نشود ؟ ! پيامبر اسلام و پيشوايان دين ، اين آثار مهمّ را براي امّت اسلام به ارث گذاشته اند . من تصور نمي كنم هيچ كشوري حاضر باشد آثار گذشتگانش را از بين ببرد . اما با كمال تأسف ، به دليل تعصب كور و خشكي كه در عربستان حاكم است ، بتدريج اين آثار ارزنده اسلامي از بين مي رود و اين جاي بسي تأسف است .

ميقات : معمولاً سفر حج همراه با خاطرات شيرين و گفتني است ، حضرت عالي چه خاطراتي از سفرهاي حج داريد ؟

ج ـ در اين چهار سفري كه مسؤوليت سرپرستي را داشتم ، خاطراتم از حج بسيار زياد است و اميدواريم ـ انشاءالله ـ بتوانم آنها را براي بهره برداري ديگران تدوين و منتشر كنم . امّا يك خاطره معنوي مربوط به قبل از اين سفرها دارم كه ابتدا آن را بيان مي كنم :

سال اوّل با كارواني از ساوه مشرّف شدم ، يك نفر از زائران به بيماري آسم مبتلا بود و سخت رنج مي برد . شايد پانزده يا بيست سال بود كه اين بيماري را داشت و مزمن شده بود . مرتب از دارو و آمپول استفاده مي كرد و حتي دوستان هم اطاقيش مي گفتند : شبها از بس ناراحتي و سرفه مي كند مزاحم خواب ماست . خود او برايم تعريف مي كرد كه : « من آمده بودم تا در اين ديار مقدس از دنيا بروم ! » يعني تا اين حدّ وضعش بد بود .

اين حادثه جالب در منا پيش آمد صبح كه از مشعر به سوي منا حركت كرديم اين شخص هم همراه ما آمد و من در آن سال روحاني كاروان بودم . گرچه خود وسائلي به همراه داشتم ، ليكن چون او بيمار بود تصميم گرفتم در حمل وسائلش به او كمك كنم .

وقتي به منا رسيديم ، متوجه شديم كه اصلاً مجموعه كاروان ما ، تا نزديك ظهر چادر را گم كرده اند . يعني تقريباً حدود يك ساعت به ظهر زير آفتاب گرم سال 58 سرگردان بوديم آن زائر بيمار هم اين مدّت را همراه ما بود ، آن هم با وضعي كه داشت . وقتي چادر را پيدا كرديم حدود ظهر بود . براي اين كه بتوانيم جمره را رمي كنيم ، كمي نشسته و استراحت كرديم سپس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شما بر آنها مي گذريد بامدادان و شامگاهان . آيا تعقّل نمي كنيد ؟ صافات : 137 .

165

براي رمي جمرات رفتيم . در بازگشت از جمرات آن برادر زائر گويا به سوي مَسْلَخ رفته و در آنجا گم شده بود . اين در حالي است كه شب را با آن وضع آمده و صبح را تا نزديك ظهر ، زير آفتاب سوزان در منا سرگردان گشته و بعد از رمي گم شده است . شايد حدود غروب يا شب بود كه او را يافتيم . اين قسمت را كه مي خواهم تعريف كنم ، يكي دو روز بعد براي من نقل كرد . او مي گفت بعد از اين كه گم شدم ، سخت منقلب شدم و دلم شكست . بعد از گريه و توسل در چادر خوابيدم . در خواب ديدم كه سيد بزرگواري در حالي كه يك فنجان يا استكان شير دستش بود وارد چادر شد و خطاب به من گفت : برايت شير آورده ام . آن را به من داد و من خوردم بلافاصله تمام بدنم خيس عرق شد و از خواب پريدم ، حالت تهوّع به من دست داد . چيزي مثل چرك از سينه ام بيرون مي ريخت . بعد از آن ، ديگر خوب شدم . و جالب اين كه تا وقتي با ما در كاروان بود ، نه دارو مصرف مي كرد و نه آمپول مي زد ! و اين خاطره بسيار جالبي بود كه در سفر اول ديدم .

ميقات : خاطره بسيار خوبي بود . معمولاً همه كساني كه به حج مُشَرَّف مي شوند درخواستها و حاجتهايي دارند كه از خدا مسألت مي كنند و بسياري از اينها مورد اجابت قرار مي گيرد . ممكن است بفرماييد حضرت عالي در مكه يا مدينه ، در آن سفرها ، از خدا چه خواستيد و آيا اين خواسته ها مورد اجابت قرار گرفت يا نه ؟

ج ـ در اين سفر معنوي مهمترين خواسته هر زائر ، بلكه تنها خواسته زائران خانه خدا بايد خود « خدا » باشد . اين دون هِمّتي است كه انسان خانه خدا را زيارت كند و چيزي جز خدا طلب كند و اگر زائر خانه خدا ، تنها خدا را در نظر داشته باشد ، همه چيز براي او حاصل مي شود ، ( ماذا فَقَدَ مَنْ وَجَدَك و ماذا وَجَدَ مَن فَقَدَكْ ؟ )

سعي من همواره اين بوده است كه در سفر حج از خدا نعمتهاي مادي نخواهم والآن به ياد ندارم چيزهايي كه مربوط به زندگي شخصي ام باشد ، از خدا طلب كرده باشم ، البته دعا براي دوستان و نزديكان كرده ام .

آنچه كه در اين چهار سفر اخير از خداوند خواسته ام ، درباره مسائل اجتماعي است ؛ بخصـوص مسائـل مربـوط بـه حـج . و آنچـه كـه خـواستـم ، بـا تـوسـل بـه حضـرت فـاطمـه (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بوده و تقريباً مي توانم بگويم : اكثر قريب به اتفاق آنها اجابت شده است .

166

ميقات : در گذشته ، كتابهاي خوب در رابطه با حج بسيار كم نوشته شده و در زمينه اسرار و معارف حج و . . . كتاب كم داريم . در سالهاي اخير ، خوشبختانه توجه به حج بيشتر شده و كتابهاي جديد زياد منتشر گرديده است ، لطفاً يكي از اين كتابها را كه از نظر شما از بهترين هاست ، معرّفي بفرماييد .

ج ـ من معتقدم كتاب جامعي در رابطه با حج ، كه بشود آن را به عنوان بهترين نام برد ، نداريم و لااقل من سراغ ندارم .

همانطور كه مي دانيم حج ابعاد مختلفي دارد ؛ مانند : مسائل فقهي ، اماكن و آثار ، ابعاد سياسي ، عرفاني و ادعيه و زيارت ، اخلاق سفر و . . . بايد مشخص كرد كه بهترين كتاب در كدام بُعد ؟ در تمام اين ابعاد كتاب نوشته شده ، ولي بايد اذعان كرد كتاب جامعي كه همه اين ابعاد را در بر داشته باشد متأسفانه تاكنون تأليف نشده است .

البته معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري در اين چند سال اخير ، با تلاشهايي كه واقعاً قابل تقدير است ، كتابهاي خوبي در همه اين زمينه ها منتشر كرده كه مي توان گفت در همه ابعاد آنچه كه براي مردم مفيد بوده و قابل ارائه مي باشد را بايد در ميان همين كتابها جستجو كرد ؛ در بعد اماكن و آثار ، عرفان ، دعا و ساير عناويني كه مربوط به حج است . و به نظر مي رسد كه بعثه مقام معظم رهبري ؛ و خصوصاً معاونت آموزش و تحقيقات لازم است براي تكميل كارهاي گذشته ، در دو جهت كار كند :

1ـ رده بندي كتابهاي حج ، براي استفاده كنندگان از آنها . تا طبقات مختلف مردم كه به خانه خدا مشرف مي شوند ، بدانند چه كتابهايي در زمينه هاي مختلف مربوط به حج ، نوشته شده و بدينوسيله بتوانند به سادگي آن كتابي را كه با فضاي فكري و ميزان اطلاعات و سواد آنها مطابقت داشته باشد تهيه كنند ؛ به عبارت ديگر ، فهرست كتابهاي حج در اختيار افراد اهل مطالعه كه مي خواهند پيرامون حج مطالعاتي داشته باشند ، قرار گيرد تا بدانند اين كتابها درباره چه مسائلي از حج نوشته شده و بهترين كتاب در زمينه ؛ مثلا « عرفان حج » كدام است به نظر من اين كاري است كه بايد انجام شود .

2ـ ما بايد برويم سراغ تدوين كتابهاي جامع ؛ يعني براي سنين و طبقات مختلف ، كتابهاي جامع تهيه كنيم . بطوري كه زائر را از ساير كتابها تا حدودي بي نياز كند . كتابي تأليف

167

كنيم كه بطور خلاصه ، مهمترين مسائلي را كه زائر در ابعاد مختلف حج بايد بداند ، داشته باشد . اگر چنين مجموعه اي تأليف و چاپ شود ، فكر مي كنم كه بشود نامش را گذاشت بهترين كتاب . به نظر مي رسد اين يكي از ضرورتهايي است كه بايد انشاءالله و به تدريج پي گيري و دنبال شود .

ميقات : دو نكته اي را كه فرموديد ، در تكميل كارهاي گذشته بسيار مؤثر است و مهم نيز هست ، اما مسائلي هم در موسم حج وجود دارد ، هم در زمينه احكام و هم در زمينه اماكن . متأسفانه به خاطر اين كه تحقيقات لازم درباره آنها انجام نشده است و واقعيت آنها آنگونه كه بايد شناخته نشده و زمينه كار دارد ، خصوصاً در معضلات فقهي حج كه بارها فرموده ايد در اين زمينه چه پيشنهادي داريد ؟ و حوزه ها ، علما و شخصيتهاي ديني ، بايد درباره چه محورهايي پژوهش كنند و چه مسائلي از اولويت برخوردار است ؟

به نظر من چون كار زيادي روي ابعاد مختلف حج نشده ، در تمام ابعادش نياز هست كه تحقيقات وسيع و عميقي انجام شود . ليكن در اين ميان به نظر مي رسد دو بُعد هست كه به دليل تأثيري كه در زائران خانه خدا و نقشي كه در اهداف حج و آرمانهاي اسلامي ما مي تواند داشته باشد بايد روي آنها كار شود :

1ـ بعـد سياسـي حـج

در شرايط كنوني ، همانطور كه امام امت ـ رضوان الله تعالي عليه ـ معتقد بودند ، مهمترين بعدي كه بايد پيرامون آن بيشتر تحقيق شود هم از نظر مباني و هم از نظر آثاري كه بر آن مترتب مي شود و هم از نظر شكل ارائه آن ، بعد سياسي است ، چون مهجورترين ابعاد حج به فرموده امام راحل (قدّس سرّه) همين بعد است . بنابراين ما بايد الآن در قسمت تحقيقات اهميّت بيشتري به اين بُعد بدهيم . در تمام ابعاد بايد كار شود وليكن اين بعد را به دليل نياز خاصّي كه دارد بايد مقدم بداريم . مطالبي كه در اين باره نوشته مي شود را به زبانهاي مختلف دنيا ترجمه كنيم تا اهداف جمهوري اسلامي را در اين زمينه تبيين و آثار آن را توضيح دهيم . دشمنان اسلام براي خدشه دار ساختن اين بعد حج سرمايه گذاري هاي زيادي كرده اند كه بايد به مقابله با آن پرداخت .

168

2ـ بعـد عرفـانـي حـج

كه در اين باره نيز ، بايد تلاش كرد تا افراد مختلف در سطوح گوناگون از اين فضاي ملكوتي بتوانند واقعاً بهره لازم را ببرند و با شناخت خوبي خانه خدا را زيارت كنند .

ميقات : زائران ما طبقات مختلفي را تشكيل مي دهند و برخي از آنها بخاطر باورهاي قبلي كه دارند يا به جهت آن كه تربيت صحيحي در زمينه هاي رفتاري ندارند ، لذا در حج معمولاً مشكل آفرينند ، حضرت عالي به عنوان اميرالحاج در اين زمينه چه توصيه هايي را به حجاج بيت الله الحرام داريد ؟

ج ـ مسأله اوّلي كه هر زائر بايد به آن توجه داشته باشد ، اين است كه حج يك فرصت استثنايي و بسيار كوتاه است كه شايد براي اكثر قريب به اتفاق مردم در عُمرشان فقط يك بار به دست مي آيد . به همين دليل براي اين كه زائر خانه خدا از اين فرصت كوتاه استثنايي و ارزنده نهايت بهره برداري را ببرد بايد از ماهها قبل از حج براي خود برنامه ريزي كند كه از روزها ، شبها و از لحظه هايي كه در اين سفر الهي برايش پيش مي آيد ، چگونه استفاده كند .

متأسفانه گروهي از زائران ما به دليل عدم برنامه ريزي و عدم توجه ، يكمرتبه با يك فضاي خاصي مواجه مي شوند كه نمي دانند چه كنند و ناگهان متوجه مي شوند كه اين چند هفته تمام شد ! و بهره برداري لازم را نكرده اند . اگر خيلي تلاش كرده باشند توانسته باشند ، مثلا اعمال حج را صحيح انجام دهند ، كه البته خود اين نيز بسيار مهم است ، ليكن در اين ايام زائر بايد تغيير حال پيدا كند و در روح و درون او انقلابي پديد آيد . در روايات آمده است كه حج انسان را از همه آلودگيها پاك مي كند . انسان زماني واقعاً پاك مي شود كه انقلابي در او ايجاد شود و بايد احساس نورانيت و معنويت كند .

بسياري از زائران خانه خدا بدليل عدم توجه به اين معنا و بدليل عدم برنامه ريزي ، وقتشان را بيهوده صرف پرسه زدن در بازارها يا كارهاي بي فايده و احياناً كارهاي مضر مي كنند .

قرآن كريم مي فرمايد :

« قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُم بالأخسرين أعمالاً . اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الحياةِ الدنيا و هم

169

يَحْسَبُون أَنَّهُم يُحسِنُون صُنعاً » ^{( 1 )}

بعضي خيال مي كنند كه كارهاي خوبي انجام مي دهند ، در حالي كه اين كارها بسيار مضر و زيان آور است ، هم براي نظام اسلامي و هم براي اسلام و در نهايت براي خود آنها بسيار مضر است .

در يك فضايي كه مذهبي غير از مذهب شيعه وجود دارد ، بايد بگونه اي عمل كنيم كه سوژه به دست ديگران ندهيم . ما در آنجا به عنوان نماينده اسلام ناب هستيم . اگر زائـران ما اول وقت نمـاز نخوانند ، اگر اول وقت در خارج از مسجدالحرام ، و مسجدالنبي (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و يا مسجدهاي نزديك منازل و يا در بازار و كنار بقيع باشند كار خلافي مرتكب شده اند كه ضررش براي اسلام و جمهوري اسلامي بسيار زياد است و از گناهان بزرگ محسوب مي شود . اينها همه به دليل بي توجهي و نداشتن برنامه ريزي است .

زائران خانه خدا بايد از ماهها قبل از سفر ، در جلساتي كه براي تعليم مسائل حج تشكيل مي شود شركت كنند و روحانيون هم موظفند كه اين جلسات را مرتب برگزار كنند .

من شنيده ام كه در مالزي از الآن كلاسهاي حج برگزار مي شود و حجاج شركت مي كنند و جلسه هاي بسيار منظمي دارند . علاوه بر آن كه آنها براي مستطيع شدن افراد برنامه ريزي كرده اند و در اين مورد برنامه هاي بسيار خوبي دارند . خلاصه اين كه ما وظيفه داريم كلاسها را چهار يا پنج ماه قبل از حج تشكيل دهيم و زائر بايد خود را موظف بداند كه در جلسات شركت كند و نكته آخر اين كه زائر بايد وقت خودش را غنيمت شمرده و براي آن برنامه ريزي كند . ايّام حج ايّام مراقبه و محاسبه دقيق است . زائر بايد هر روز صبح برنامه اي را كه براي خودش تهيه كرده مرور كند و لحظات و ساعاتش را كنترل نمايد تا كار ديگري غير از آنچه برنامه ريزي كرده ، انجام ندهد و اگر خداي ناكرده ضعف يا كمبودي داشت استغفار كند و تصميم بگيرد كه فردا ديگر آن ضعفها تكرار نشود تا بتواند از آن فضاي ملكوتي ، بهترين بهره معنوي را ببرد .

ميقات : اين چند سالي كه حضرت عالي مسؤوليت اميرالحاج را از طرف ولي امر مسلمين به عهده گرفتيد ، كارهاي بسيار خوبي در زمينه هاي مختلف حج انجام گرفته ؛ در انتخاب روحانيون اصلح و شايسته ، مديران بهتر و و كارآمد ، تدوين كتب ، كارهاي آموزشي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كهف : 103 .

170

ارائه مسائل مربوط به حج از طريق صدا و سيما و حتي در زمينه هاي اجرايي ، موفقيت هاي چشمگيري را بعثه و سازمان حج و زيارت به دست آورده اند . اينك بفرماييد وضعيت موجود را چگونه ارزيابي مي كنيد ، و تا چه حدّ موفقيت داشته ايد ، نسبت به آينده چگونه مي انديشيد ؟

در اين زمينه بهتر است كه ديگران قضاوت كنند ، ولي آنچه كه اجمالاً مي توانم مطرح كنم اين است كه : به فضل خدا و با تلاشي كه دوستان و همكاران در بعثه مقام معظم رهبري در اين چهار سال گذشته كرده اند ، مي توان ادعا كرد كه تحوّل اساسي در سياستگذاري ، برنامه ريزي و اجرايي ايجاد شده است . آنچه كه الآن در رابطه با حج ملاحظه مي شود ، نتيجه اقداماتي است كه برادران عزيز در اين مدت انجام داده اند . البته برادران عزيزي كه قبلاً بودند ، زحمات زيادي كشيدند ( شَكَرَ الله سَعْيَهُم ) و آنچه در توان داشتند كار كردند و هرچه ما داريم در ادامه زحماتي است كه در گذشته كشيده شده است . ولي چيزي كه هست در گذشته حج يك حالت موسمي داشت كه برنامه ريزي توسط عدّه اي در موسم حج ـ شايد يكماه يا دو ماه قبل از حج ـ انجام گرفته و بعد هم تعطيل مي شد . يك تشكيلات ثابتي كه در ايام سال مسائل مربوط به حج را دنبال كند درگذشته وجود نداشته و ليكن هم اكنون بحمدالله خداوند عنايت كرده ، تشكيلات ثابتي به وجود آمده كه در طول سال ، در رابطه با مسائل حج كار مي كند ، آن هم در همه زمينه ها ، بخصوص در زمينه تحقيقات و نيازهاي فرهنگي كه زائران خانه خدا بيش از هرچيز به آن نياز دارند . در اين مدّت حدود 70 اثر ـ تقريباً ـ تأليف شده و دو مجله بسيار ارزنده ارائه مي شود ؛ يكي از آنها همين « فصلنامه ميقات حج » است كه به زبان فارسي ، و ديگري مجله « ميقات الحج » است كه به زبان عربي منتشر مي شود و از كارهاي بسيار ارزنده اي است كه انجام شده . تداوم اين دو نشريه تحولي در رابطه با همه مسائل حج ايجاد خواهد كرد . در زمينه تحقيقاتي ، علاوه بر تأثير فرهنگي ، معنوي و سازندگي در مردم ما ، در مردم ديگر كشورها نيز مي تواند همان تأثير را داشته باشد .

بهر حال در يك جمله مي توان گفت به لطف خدا و عنايت ولي عصر ـ عج ـ بعثه مقام معظم رهبري توانسته است زمينه رسيدن به اهداف نهايي حج را در تمام ابعاد فراهم كند ، هرچند تا وضعيت مطلوب فاصله داريم ، ليكن دوستان ما در بعثه مقام معظم رهبري توانسته اند زمينه رسيدن به آن اهداف نهايي را فراهم كنند . اميدواريم انشاءالله مورد رضايت

171

حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) قرار گيرد .

ميقات : جناب آقاي ري شهري ! حضرت عالي به دليل اهميتي كه براي تَشكل در همه زمينه ها مي دهيد ، خوشبختانه در امر حج هم اين تشكل را به وجود آورده ايد و به نقاط مثبت دست يافته ايد . امروز زائر ما عزتمندانه به حج مي رود و آنجا هم بسيار عزيز است و حج را آنگونه كه مورد توجه خداوند است ، با همان اهدافي كه اشاره كرديد انجام مي دهد و با ياري خداوند بر بسياري از آن اهداف دست پيدا مي كند ليكن در سالهاي اخير زمزمه هايي در رابطه با خصوصي سازي سازمان حج بر سر زبانهاست ، با توجه به اين كه بخش خصوصي ، بيشتر براي دست يابي به منافع مادّي تلاش مي كند و كمتر توجه به مسائِل فرهنگي دارد ، در اين مورد چه مي فرماييد آيا با خصوصي سازي حج موافق هستيد و اين مسأله تا چه اندازه جدّي است ؟

ج ـ چند مسأله در اين زمينه قابل توجه است ، مسأله اول اين كه : در شرايط فعلي ، مسأله خصوصي سازي حج بطور قطع منتفي است ؛ چون در حال حاضر حدود 450 هزار زائر ثبت نام شده داريم كه سازمان حج و زيارت تا آنان را به حج نفرستد ، هيچگونه تصميمي را در اين رابطه نمي تواند بگيرد . بهر دليل ، اين گروه حدود 10 سال قبل ثبت نام شده اند ، و اين وضعي هم كه الآن هست شايد پنج سال ديگر طول بكشد .

بنابراين در شرايط حاضر ، بطور كلّي اين مسأله منتفي است و امّا در آينده چه مي شود ، باز هم بايد ديد كه فضاي سياسي ، اجتماعي و اقتصادي كشور و نظر مسؤولان بالا در آن روز چيست ؟ البته بايد بگويم تجربه اي كه در مورد سوريه داريم ، تجربه خوبي نيست . يعني خصوصي سازي سفر زيارتي به دمشق ، نتيجه مطلوبي نداشت و تنها سودي كه داشت از نظر اقتصادي تا حدودي براي دولت مفيد بود ولي از نظر فرهنگي در شرايط حاضر ، به اين شكل كه هست ، ضرر خواهيم كرد و ما در صدديم ـ انشاءَالله ـ اين مشكلات و ضعفها را به حداقل برسانيم .

در هر صورت ، خصوصي هم كه بشود ، بايد اساس كار دست دولت باشد ؛ بگونه اي كه برنامه ها و سازماندهي فعلي هيچ تغيير نكند . مثل قبل از انقلاب نباشد . آن شكل ، به هيچ نحو امكان پذير نيست و ما را به اهداف فرهنگي نخواهد رساند .

172

ميقات : بحمدالله با عنايت حضرت عالي صفا و صميميّت خاصي بين بعثه و سازمان حج و زيارت برقرار است و همه عزيزاني كه در اين دو مركز هستند با صميميت و جديّت مشغول به كار مي باشند و از طرفي ويژگي يي كه خدمتگزاري به حجاج بيت الله الحرام دارد ، معمولاً انگيزه خدمت را در همه بوجود مي آورد و به عنوان آخرين سؤال مي خواستم ببينم كه توقع و انتظار شما از كارگزاران حج چيست و چه توصيه هايي به اين عزيزان داريد ؟

انتظار بنده از همكاران در بعثه و سازمان حج ، اين است كه توجه داشته باشند اين تشكيلات ، تشكيلاتي است كه مورد عنايت خاص حضرت ولي عصر ـ عج ـ است . وقتي ما معتقديم كه امام زمان (عليه السلام) در موسم حج حضور دارد و ناظر اعمال ماست . پس بايد سعي كنيم آنچه را كه واقعاً مورد رضاي حضرت است در كارهاي خود ، بيشتر مورد عنايت قرار دهيـم . درست است كـه هر كس در نظام اسلامـي كار مي كند ، مورد عنايت حضرت ولي عصر ـ عجّ ـ است ولي اين تشكيلات يك تشكيلات خاصي است كه از آن انتظار ويژه اي مي رود . اينجا تشكيلاتي است كه مي خواهد جمعي از مشتاقان خانه خدا را بـه مركز وحي هدايت كند . در كنار خانه خدا و مرقد رسولش و ائمه اطهار (عليهم السلام) خدمتگزار زائران باشد و لذا بايد بگونه اي انجام وظيفه كند كه منزه از هر ضعف باشد . اين تشكيلات بايد بيش از جاهاي ديگر ، بوي خدا و امام زمان بدهد . افرادي كه در اين تشكيلات كار مي كنند ، بايد اخلاص بيشتري داشته باشند . اگر خداي نخواسته چنين نباشد ، مورد بي عنايتي حضرت قرار مي گيرند يا خداي ناكرده اگر تخلّفي داشته باشيم ، ممكن است مورد خشم حضرت قرار بگيريم ، بايد تمام توانمان را بكار ببنديم و با تمام وجود در خدمت زائران بيت الله الحرام باشيم . زائري كه مي خواهد به سفر حج برود ، بايد آسوده خاطر و راحت باشد ، هر چند كه حج مشكلات طبيعي زيادي دارد ، ليكن اين دليل آن نمي شود كه ما از كارمان كم بگذاريم . مسأله حفظ بيت المال ـ كه دولت در اختيار ما مي گذارد تا زائران خانه خدا در آسايش باشند ـ مسأله بسيار حساسي است كه در قسمت اجرايي بايد به آن بهاي بيشتري داده شود . مصرف بيهوده بيت المال ، حتي يك ريال يا يكصدم ريال گناه عظيم است ، مخصوصاً در شرايط اقتصادي كه الآن در كشور ما وجود دارد . در اجاره مسكن و خريدهاي مختلف بايد نهايت دقّت و حتي وسوسه را داشت تا ذره اي از بيت المال به هدر نرود . كه بحمدالله دست اندركاران و كارگزاران حج و زيارت در

173

سالهاي اخير در اين راستا تلاش هاي شايسته اي داشته اند و اميد مي رود روز به روز بهتر شود .

از خداوند براي همه خدمتگزاران در بعثه مقام معظم رهبري و سازمان حج و زيارت موفقيت بيشتر و بهتري را مسألت دارم .

پي نوشتها