2 ـ نقش ایرانیان در حرمین شریفین

ميقات حج – سال چهارم - شماره يازدهم - بهار 1374

نقش ايرانيان در حرمين
شريفين

محمد جواد طبسي

نژاد ايراني از دير زمان به عنوان نژادي پرجوش و تلاش ، فرهنگ دوست و خدمتگزار
شناخته شده و به اين صفات معروف است . از اين روست كه در عالم جاي خود را باز كرده و
حضور فعالانه و مؤثري داشته اند . هرجا نامي از
عمران و آباداني و فن معماري و هنري به ميان آيد ، خدمتگزاران و هنرمندان اين خطّه
مي درخشند . هرجا سخن از علم و دانش و پيشرفت
فرهنگي باشد ، ايرانيان مشعلداران آن هستند . و بالأخره
هرجا آماري از خدمات اجتماعي داده شود ، نام ايرانيان در آن به چشم
مي خورد . ناگفته نماند كه حضور اين مردم با
فرهنگ و اصيل ، در برخي مناطق ؛ همانند حرمين شريفين و عتبات عاليات ، بيشتر و
جدّي تر بوده است . بديهي است كه دليل آن ، چيزي جز عشق و علاقه به حرم امن الهي
و تربت پاك و مقدس رسول الله ـ صلّي الله عليه وآله و سلّم ـ و محبت به أهل بيت
عصمت و طهارت ( عليهم السلام ) نبوده است . شواهد
تاريخي بخوبي نشانگر آن است كه ايرانيان در زمانها و دورانهاي مختلف ،

107

نقش كليدي را در مكه مكرمه و مدينه منوره ايفا كرده اند ؛ از امارت و
حكمراني بر شهر مكه گرفته تا تصدي پست قضاوت و فتوا و كرسي تدريس و خطابه وتعليم
اطفال در مسجد الحرام . همچنين از تعمير مسجدالحرام و پوشش پرده كعبه و بازسازي ديگر
مساجد اين ديار گرفته تا آبرساني به مكه و عرفات و راه اندازي چشمه ها و
قنات ها و خدمات پزشكي و طبابت و . . . كه اينها همه ، نشانه مجد و عظمت نژاد اصيل
و با كفايت ايراني است . اينك بطور اختصار به نام و نام مشاغلي كه ايرانيان در مكه
مكرمه عهده دار آن بوده اند ، اشاره مي نماييم : الف ـ ولايت و امارت مكه مكرمهولايت و حكمراني شهر مكه يكي از مسائل مهم و پيچيده تاريخ
حجاز است . همانگونه كه از كتب تاريخ برمي آيد ، براي تصرف اين شهر ، همواره جنگ
و گريزهايي راه افتاده است . به همين جهت مكه گاهي به دست مصر و گاهي عراق و زماني
به دست يمن و . . . اداره مي شده است . همچنين گاهي علويان انقلابي و گاه مكّيان و
غير آنان به اداره شهر مي پرداختند . و از ميان
ده ها نفري كه قبل و بعد از اسلام بر مكه ولايت داشته اند ، گروهي از
ايرانيان مي باشند كه از باب نمونه به نام چند نفر از آنان بسنده
مي كنيم : 1ـ حسن بن سهلاز جمله كساني كه
از طرف مأمون بر ولايت مكه گماشته شد ، حسن بن سهل ^{( 1 )} برادر فضل بن سهل بود . البته او مستقيماً عهده دار اين امر نبود ، بلكه مأمون
آنگاه كه در سال 198 هجري برادرش امين را كشت ، حسن بن سهل را بر ولايت آنچه كه طاهر
بن حسين از كورالجبال و عراق و فارس و اهواز و حجاز و يمن فتح كرده بود ، منصوب
كرد . ^{( 2 )} 2ـ هيثم بن معاويه
عتكي خراسانيهيثم پس از بركناري زياد از
ولايت مكه ، در سال 141 هجري ، حكمراني اين شهر مقدس و طائف را عهده دار شد و
حكومتش تا سال 143 هجري ادامه يافت . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مرآة الحرمين ، ج 1 ، ص 358 . 2 ـ شفاءالغرام ، ج 2 ، ص 184 ؛ الكامل
في التاريخ ، ج 5 ، ص 413 . 3 ـ همان ، ج2 ، ص 177 ؛ العقدالثمين ، ج 4 ، ص 454 .

108

3ـ محمد طغجدر زمان مستكفي عباسي ، جماعتي بر مكه ولايت داشتند كه از
جمله محمد بن طغج معروف به اخشيد صاحب مصر و دو فرزندش ابوالقاسم انجور ؛ يعني محمود
و ابوالحسن علي بودند . ^{( 1 )} شهيد مطهري نام اين سه نفر را جزو خراسانياني ثبت
مي كند كه در مصر و آفريقاي شمالي حكومت مي كرده اند . ^{( 2 )} ب ـ رياست علمي و مذهبي
مكه مكرمهمكه مكرمه تاكنون شخصيتهاي علميِ بزرگ و
نامداري را به خود ديده است . از آنجا كه برخي از آنان عالي مقام و بزرگوار
بوده اند به آنها لقب شيخ مكه ، شيخ الحرم و امام الحرمين داده شده است . از جمله تعدادي از ايرانيان مي باشند كه بدين لقب
مشهور گشته اند : 1ـ عمر بن عبدالمجيد ميانشيتقي الدين مكي درباره اش مي نويسد : نزيل مكة و شيخها و خطيبها . . . منصور بن سليم از او با عنوان فقيه ياد كرده و گويد : در مصر و مكه حديث گفت و خطيب آنجا شد ، او عالمي پرهيزكار
و فرد موثقي بود . ^{( 3 )} 2ـ محمد بن ابراهيم
بن منذرشيخ حرم شريف ابوبكر نيسابوري ، فقيه و
مجتهد و حافظ در سال سيصد و نه يا ده در مكه وفات يافت . ^{( 4 )} 3ـ محمد بن ابراهيم بن يوسف نيشابوريدر مكه اقامت گزيده و شيخ حرم شد و در سال 348 هجري وفات
يافت . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ العقدالثمين ، ج1 ، ص 170 ؛ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص 359 . 2 ـ خدمات متقابل
ايران و اسلام ، ص 397 . 3 ـ العقدالثمين ، ج 6 ، ص 334 ؛ سير اعلام النبلاء ، ج 2 ، ص 157 . 4 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 14 ، ص 490 . 5 ـ تذكرة الحفاظ ، ج3 ، ص 782 .

109

4ـ عبدالجبار
اصفهانيابو موسي مديني از او روايت كرده و
درباره اش مي گويد : سالها شيخ الحرم
بوده ، و در سال پانصد و بيست و يك ، در مكه مكرمه وفات يافت . ^{( 1 )} 5ـ سعيد بن منصورذهبي
مي نويسد : سعيد بن منصور ؛ حافظ ، امام ،
شيخ الحرم ابو عثمان خراساني . ^{( 2 )} 6ـ سعد بن علي بن
محمد زنجانيابو سعد سمعاني
مي نويسد : ( وي ) مجاور مكه مكرمه گرديد و
شيخ الحرم شد . او صاحب كرامات و آيات بود و هرگاه وارد مسجدالحرام
مي گرديد ، مردم طواف را رها كرده و دست او را بيش از حجرالأسود
مي بوسيدند ! ^{( 3 )} ج
ـ قضاوت در حرمين شريفيننام تعدادي از ايرانيان در
كتب و تراجم مشاهير مكه و مدينه به چشم مي خورد كه به عنوان قاضي حرمين و يا
قاضي شهر مكه ذكر گرديده اند ، كه برخي از بروجرد و برخي ديگر از نيشابور و يا
نهاوند مي باشند : 1ـ احمد بن محمد بن عبدالله نيشابوريوي قاضي حرمين و شيخ حنفيها در زمان خودش بشمار
مي رفته و حدود دوازده سال قضاوت حرمين را عهده دار بوده است . ^{( 4 )} 2ـ طاهر بن محمد بن طاهر بروجرديسبكي در طبقات خود مي نويسد : ( او ) فقه را از شيخ ابو اسحاق شيرازي گرفته . . . سپس به مكه
منتقل شد و در آنجا ساكن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ العقدالثمين ، ج 5 ، ص 324 . 2 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 10 ، ص 586 . 3 ـ تذكرة
الحفاظ ، ج3 ، ص 1174 . 4 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 16 ، ص 25 ؛ العقدالثمين ، ج 3 ، ص 145 .

110

گرديد و قضاوت آنجا را عهده دار شد . ^{( 1 )} 3ـ عبدالملك بن أبي
مسلم بن أبي نصر نهاوندي قاضي مكه . . . ^{( 2 )} د ـ حديث و روايت در مكه مكرمهدر حرمين شريفين محدّث و راوي بي شماري بوده كه تعداد
قابل توجهي از آنان ايراني بوده اند . درباره برخي از آنها تصريح شده است كه در
مكه حديث مي گفته اند و در مورد برخي ديگر تصريح نشده است . گرچه بزرگان
اهل حديث و اصحاب سنن و صحاح از آنها روايت كرده و حديث نقل نموده اند . درباره
اينان ، تعابير زيبايي شده ؛ از قبيل فقيه ، مجتهد ، حافظ ، شيخ الحرم ، بارع ، صالح ،
قاضي ، زاهد ، ثقه ، امام ، محدّث ، خطيب و . . . . و چون
تعداد اينان زياد است ، فقط به ذكر نام و سال وفاتشان بسنده مي كنيم : 46ـ محمد بن احمد بن ابي بكر خراساني ، متوفاي 542 هجري . ^{( 3 )} 47ـ محمد بن
ابراهيم بن منذر نيشابوري ، متوفاي 309 يا 310 هجري . ^{( 4 )} 48ـ محمد بن احمد بن
عبدالله بن محمد قاشاني ، متوفاي 371 هجري . ^{( 5 )} 49ـ محمد بن احمد بن محمد قزويني صوفي ، متوفاي 811 هجري . ^{( 6 )} 50ـ محمد بن
ابراهيم بن فخار اصبهاني ، متوفاي 499 هجري . ^{( 7 )} 51ـ عبدالجبار اصبهاني ، متوفاي 521 هجري . ^{( 8 )} 52ـ عبدالرحمن بن
عبدالصمد نيسابوري ، متوفاي 549 هجري . ^{( 9 )} 53ـ محمد بن مقاتل كسائي مروزي ، متوفاي 226 هجري . ^{( 10 )} 54ـ سلمة بن شبيب
نيسابوري ، متوفاي 246 هجري . ( 11 ) 55ـ سعد بن علي بن محمد زنجاني ، متوفاي 471 هجري . ( 12 ) 56ـ سعيد بن منصور بن
شعبه خراساني ، متوفاي 227 هجري . ( 13 ) 57ـ شعيب بن حرب مدائني خراساني ، متوفاي 197 هجري . ( 14 ) 58ـ اقبال بن عبدالله
حبشي قزويني . ( 15 ) 59ـ
خضر بن حسن بن محمود ثابتي اصفهاني ، متوفاي 743 هجري . ( 16 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ العقدالثمين ، ج 5 ، ص 59 . 2 ـ همان ، ج 5 ، ص 516 . 3 ـ همان ، ج 1 ، ص 288 . 4 ـ
سير اعلام النبلاء ، ج 14 ، ص 490 . 5 ـ العقدالثمين ، ج 1 ، ص 298 ـ 297 . 6 ـ همان ، ج 1 ،
ص 386 . 7 ـ همان ، ج 1 ، ص 405 . 8 ـ همان ، ج 5 ، ص 324 . 9 ـ همان ، ج 5 ، ص 363 . 10 ـ همان ،
ج 2 ، ص 362 . 11 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 12 ، ص 256 . 12 ـ همان ، ج 18 ، ص 385 . 13 ـ العقد
الثمين ، ج 4 ، ص 586 ؛ سير اعلام النبلاء ، ج 10 ، ص 586 . 14 ـ تهذيب التهذيب ، ج 4 ،
ص 306 . 15 ـ العقد الثمين ، ج 3 ، ص 325 . 16 ـ همان ، ج 4 ، ص 314 .

111

60ـ داود بن عجلان مكي خراساني . ^{( 1 )} 61ـ سعد بن عبدالله اسفرايني ، متوفاي 786 هجري . ^{( 2 )} 62ـ محمد بن
هبة الله ابو نصر شيرازي ، متوفاي 495 هجري . ^{( 3 )} 63ـ احمد بن اقبال
قزويني . ^{( 4 )} 64ـ احمد بن
حمدوية بن موسي نيسابوري ، متوفاي 315 . ^{( 5 )} 65ـ ابراهيم بن حسين شيرازي . ^{( 6 )} 66ـ ابراهيم بن طهمان بن
سعيد خراساني ، متوفاي 163 هجري . ^{( 7 )} 67ـ عبدالمجيد بن عبدالعزيز مروزي ، متوفاي 206 هجري . ^{( 8 )} 68ـ عبدالمحسن بن ابي
العميد ابهري ، متوفاي 624 هجري . ^{( 9 )} 69ـ عمر بن عبدالمجيد ميانشي ، متوفاي 581 هجري . ^{( 10 )} 70ـ هدية بن الوهاب
مروزي ، متوفاي 241 هجري . ( 11 ) 71ـ يوسف بن ماهك بن بهزاد فارسي ، متوفاي 113 هجري . ( 12 ) 72ـ صالح بن محمد
اصبهاني متوفاي 757 هجري . ( 13 ) هـ ـ مقام استادي قراءت در مكه مكرمهبرخي از ايرانيان مجاور در مكه مكرمه افتخار عنوان مُقرئ ( 14 ) بودن را پيدا كردند ؛ بطوري كه با عنوان مُقرئ
أهل مكه مشهور و معروف شدند . بلكه دو تن از آنان ، بالاترين سمت را در مقامِ استادي
قراءت ، كسب كردند ؛ تا آنجا كه از قرّاء سبعه شده و شهرت جهاني يافتند . آنان عبارتند از : 1ـ ابن كثير
مكّيابو معبد عبدالله بن عمرو بن عبدالله بن
زادان فيروزان بن هرمز مكي داري . . . ابو معبد عطار داري فارسي الأصل . گويند وي
از آن گروه ايرانيان بود كه خسرو ايران آنان را براي فتح حبشه ، با كشتيهايي به يمن
گسيل داشت . . . ابو عمرو علا گفته است كه من قرآن را نزد ابن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تهذيب التهذيب ، ج 3 ، ص 167 . 2 ـ العقد الثمين ، ج 4 ، ص 531 . 3 ـ سير اعلام
النبلاء ، ج 19 ، ص 196 . 4 ـ العقد الثمين ، ج 3 ، ص 18 . 5 ـ همان ، ج 3 ، ص 36 . 6 ـ همان ، ج 3 ، ص 211 . 7 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 7 ، ص 378 ؛ طبقات الحفاظ ، ص 96 . 8 ـ العقد
الثمين ، ج 5 ، ص 492 . 9 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 22 ، ص 259 . 10 ـ العقد الثمين ، ج 6 ، ص 334 . 11 ـ همان ، ج 7 ، ص 367 . 12 ـ سير اعلام النبلاء ، ج 5 ، ص 68 . 13 ـ العقد الثمين ، ج 5 ، 29 . 14 ـ مقرء كسي است كه از استاد خود قراءات مختلف را ياد گرفته و آن را در
اختيار ديگران قراردهد . ر . ك : چهارده روايت در قراءت قرآن مجيد ، ص 12 .

112

كثير و مجاهد ختم كردم . ابن كثير به زبان عربي بيش از مجاهد تسلط داشت و تا
هنگام وفات ، امام قاريان مكه بود . ^{( 1 )} 2 ـ
نافعابو عبدالله نافع بن أبي نعيم مدني ، مكني
به ابورُويم مي باشد . طبق روايت اصمعي و نيز
حافظ ابي نعيم ( در تاريخ اصفهان ) و ابن نديم ، نافع اصفهاني الأصل بود و در مدينه
مي زيست و در همانجا به سال 176 يا 196 هجري قمري درگذشت . ابن جزري مي نويسد : نافع يكي از قرّاء سبعه و عالمي
نام آور و ثقه و صالح و از اهالي اصفهان مي باشد و قراءت را از جماعتي كه
به هفتاد نفر مي رسد فرا گرفته است . ^{( 2 )} 3 ـ احمد بن اقبال
قزويني مكّيوي بهمراه پدر سالها در مكه اقامت
گزيد و جمعي از فضلاي وقت ؛ همانند ابنِ عساكر و ابن خليل و دلاصي را درك كرد . درباره اش گفته شده كه همانند او كم ديده شده كه بر اقراء آنهمه صبر و حوصله
از خود نشان داده باشد . ^{( 3 )} 4 ـ احمد الشريف
خراسانيسخاوي پس از اعطاي لقب مقريء به احمد
شريف خراساني ، مي گويد : كان ديناً خيراً مقرئاً
مقيماً برباط الشيرازي . . . . ^{( 4 )} 5 ـ ابو عبدالله
كازرينيمحمد بن حسين بن محمد بن آذر بن بهرام
فارسي ابو عبدالله كازريني مقريء اهل مكه . ^{( 5 )} 6 ـ احمد بن محمد
بن عبدالله فارسي ، مقريء مكه . ^{( 6 )} 7ـ صالح بن محمود اصبهانييكي از مقرئين به قراءات سبع و مدرسين در مسجدالحرام بوده
است . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ چهارده روايت در قراءت قرآن مجيد ، ص 18 . 2 ـ همان ، ص 15 . 3 ـ العقد
الثمين ، ج 3 ، ص 18 . 4 ـ التحفة اللطيفه ، ج 1 ، ص 280 . 5 ـ العقد الثمين ، ج 2 ، ص 6 . 6 ـ
سير اعلام النبلاء ، ج 12 ، ص 50 . 7 ـ العقد الثمين ، ج 5 ، ص 29 .

113

8ـ معروف بن مشكانمعروف به ابوالوليد مكّي ، قاري أهل مكه . . صاحب مغني در
قراءات مي نويسد : ( نامبرده ) مولاي عامر بن نفيل كندي ، و از خطّه فارس است كه
كسري آنها را در كشتي فرستاد ، تا حبشيان را از يمن طرد كنند . ^{( 1 )} و ـ امامت در
مسجدالحرامپيش از اين در مسجدالحرام امامهاي متعددي
وجود داشته است ، بلكه بايد گفت كه هر مذهبي براي خود امامي راتب داشت . ^{( 2 )} و ما در اينجا ـ هرچند كه جستجوي كامل نكرده ايم
امّا ـ نام سه نفر از ايرانيان را كه سالها امامت مقام ابراهيم را عهده دار
بوده اند مي آوريم : 1 ـ زاهر بن رستم
اصبهانيتقي الدين مكي درباره اش
مي نويسد : ( وي ) اصفهاني الأصل بوده و در بغداد متولد گرديده است . سالهاي
زيادي امامت مقام ابراهيم را عهده دار بود تا اين كه از امامت عاجز شده و
ملازم منزل خود گرديد . ^{( 3 )} 2 ـ عبدالمحسن بن
أبي العميد أبهريوي به عنوان امام راتب در
مقام ابراهيم بود ، تا اين كه وفات يافت . ^{( 4 )} 3 ـ عبدالملك بن
أبي مسلم نهاوندياو نيز به عنوان امام مقام
ابراهيم تعيين شده بود . ^{( 5 )} ز ـ تدريس در مكه و مسجدالحراماز جمله مناصب و مشاغلي كه ايرانيان مجاور در مكه مكرمه ،
بدان اشتغال داشتند ، تدريس در مدارس مكه بوده و بلكه برخي از آنان كار تدريس در
مسجدالحرام را نيز به عهده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 7 ، ص 242 . 2 ـ جهت تحقيق بيشتر به كتاب تاريخ مكه ، ج 1 ، ص 332 مراجعه شود . 3 ـ العقد الثمين ، ج 4 ، ص 426 ؛ سير اعلام النبلاء ، ج 22 ، ص 17 . 4 ـ سير
اعلام النبلاء ، ج 22 ، ص 259 . 5 ـ العقد الثمين ، ج 5 ، ص 516 .

114

داشته اند . تقي الدين مكي به نام سه تن از آنان اشاره
مي كند : 1 ـ عبدالرحمن بن عبدالصمد نيسابوريوي معروف به ابوالقاسم اكّاف ، از اهالي نيشابور بوده و فقه
را از ابو نصر بن ابي القاسم قشيري گرفته است . . . و مختصرِ ابو محمد جويني را
در مكه تدريس مي كرد . او در سال 549 وفات يافت . ^{( 1 )} 2 ـ صالح بن محمود كرومي اصبهاني

او يكي از مقرئين به قراءات هفتگانه و مدرّس در حرم شريف بوده . . . كه در سال 757 در مكه وفات يافت و در قبرستان معلاة دفن گرديد . ^{( 2 )} 3 ـ حسن بن علي بن محمود نهاوندي ( نجيب الدين حنفي ) ميورقي از عبدالمحسن بن علي . . . نقل مي كند كه : امروز ( 666 هجري ) نجيب الدين حنفي ، مدرس حنفي ها در مكه مكرمه
مي باشد . ^{( 3 )} ح ـ
اذان در مسجدالحراماز آنجا كه عده اي از
ايرانيان علاقه خاصي به اذان گفتن در مسجدالحرام را داشته اند ، برخي از آنان
از طرف شيوخ حرم ، به عنوان رئيس اذان گويان و برخي به عنوان مؤذن در
مسجدالحرام تعيين گرديده اند . بعد از كمي دقت و مروري گذرا بر حالات اين
افراد ، به نتيجه مي رسيم كه همه آنها از اهالي كازرون مي باشند . تقي الدين مكي به نام و شرح حال هر يك از آنان اشاره
كرده و ما از باب اختصار فقط به ذكر نامشان اكتفا مي كنيم : 73ـ عبدالله بن علي بن محمد بن عبدالسلام بن ابي المعالي
كازروني . ^{( 4 )} 74ـ
عبدالله بن علي بن عبدالله كازروني . ^{( 5 )} 75ـ ذاكر بن عبدالمؤمن بن أبي المعالي كازروني . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 5 ، ص 363 . 2 ـ همان ، ج 5 ، ص 29 . 3 ـ همان ، ج 4 ، ص 165 . 4 ـ همان ، ج 5 ، 213 . 5 ـ همان ، ج 5 ، ص 212 . 6 ـ همان ، ج 4 ، ص 362 .

115

76ـ احمد بن عبدالسلام كازروني . ^{( 1 )} 77ـاحمد بن علي بن محمد كازروني . ^{( 2 )} 78ـ محمد بن عبدالله بن
علي كازروني . ^{( 3 )} 79ـ
محمد بن عبدالسلام بن ابي المعالي كازروني . ^{( 4 )} 80ـ محمد بن علي بن عبدالله بن علي كازروني . ^{( 5 )} 81ـ عبدالسلام بن ابي
المعالي كازروني . ^{( 6 )} 82ـ عبداللطيف بن محمد بن حسين كازروني . ^{( 7 )} 83ـ علي بن عبدالله بن
علي بن محمد كازروني . ^{( 8 )} 84ـ عبدالمؤمن كازروني . ^{( 9 )} 85ـ علي بن محمد بن
عبدالسلام كازروني . ^{( 10 )} 86ـ احمد بن عبدالله بن قاسم بن نافع بن ابي بزه ، كه به
بشاربزي نامبردار و مكني به ابوالحسن بوده است . وي مؤذن مسجدالحرام بوده و اصلاً
ايراني و از مردم همدان مي باشد . ( 11 ) ط ـ خدمت در حرمين شريفينايرانيان اين افتخار را دارند كه خدمات و كمك هاي
فراواني را بخصوص به حرم امن الهي و مردم آن ديار انجام داده اند كه
گوشه اي از آن خدمات در تاريخ به ثبت رسيده است : * خدمات
اجتماعي87ـ تعمير
مسجدالحرامابراهيم بن محمد بن علي فارسي
استرآبادي از جمله كساني بود كه در سال 466 به مكه مشرف شد و خدمات چشمگيري را در
مكه بخصوص در مسجدالحرام انجام داد . و براساس نقل
صاحب مرآة الحرمين ، وي مواضعي از مسجدالحرام را كه ويران شده بود ، با صرف مبلغ
سي هزار دينار تعمير كرد . ( 12 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 3 ، ص 81 . 2 ـ همان ، ج 3 ، ص 108 . 3 ـ همان ، ج 2 ، ص 69 . 4 ـ همان ، ج 2 ، ص 121 . 5 ـ همان ، ج 2 ، ص 156 . 6 ـ همان ، ج 5 ، ص 431 . 7 ـ همان ، ج 5 ، ص 488 . 8 ـ
همان ، ج 6 ، ص 183 . 9 ـ همان ، ج 6 ، ص 203 . 10 ـ العقد الثمين ، ج 6 ، ص 233 . 11 ـ چهارده
روايت در قرائت قرآن مجيد ، ص 18 . 12 ـ مرآة الحرمين ، ج 1 ، ص 283 ؛ العقد الثمين ، ج 3 ،
ص 261 .

116

88ـ تعمير و بازسازي حجر
اسماعيلمحمد بن علي اصبهاني وزير ؛ از جمله
كساني بود كه حجر اسماعيل را بازسازي و تجديد ساختمان كرد . ^{( 1 )} 89ـ تعويض ناودان كعبهاز جمله
خدمات شيخ ابوالقاسم رامشت فارسي كه از اعيان و تجار ايراني به شمار مي رفت ،
تغيير ناودان كعبه بود كه در سال 537 پس از مرگش توسط خادم او نصب گرديد . ^{( 2 )} 90ـ بازسازي خانه خدادر سال
هزار و سيصد و نه سيل داخل مسجدالحرام و كعبه معظمه شد كه آب به اندازه قامتِ انسان
بالا آمد . در اين جريان ، تقريباً دو سوّم كعبه از طرف ناودان ويران گرديد . در اين
برهه از زمان تنها كسي كه خود را آماده تعمير كعبه نمود ؛ سيد ما ؛ زين العابدين
كاشاني ، از شاگردان محمد امين استرآبادي و از مجاورين بيت الله الحرام
بود . ^{( 3 )} 91ـ پوشاندن كعبه
معظمهدر سال 466 هجري ابراهيم بن محمد بن علي
فارسي استرآبادي ، به هنگام تشرّف به مكه مكرمه ، ملاحظه كرد كه سالهاست خانه خدا
پوشش و پرده ندارد ، پس كعبه را از پارچه سفيدي كه بافت هند بود ، پوشانيد . ^{( 4 )} همچنين رامشت بن حسين
فارسي ، كه از اعيان و تجار ايراني بود ، در سال 502 هجري قمري كعبه را پرده پوشانيد ،
و اين زماني بود كه پرده از طرف خليفه ، به خاطر جنگي كه با پادشاه سلجوقي داشت ،
نرسيد . قيمت اين پرده هيجده هزار مثقال مصري بود . ^{( 5 )} 92ـ بازسازي مساجد مكه مكرمهاز
جمله مساجدي كه در مكه مكرمه ، به دست ايرانيان بازسازي شد ؛ مسجد تنعيم ، خَيْف و
مسجد جبل الرحمه مي باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ العقد الثمين ، ج 2 ، ص 212 . 2 ـ مرآة الحرمين ، ج 1 ، ص 375 . 3 ـ روضات
الجنات ، ج 4 ، ص 271 . 4 ـ تاريخ مكه ، ج 1 ، ص 220 . 5 ـ العقد الثمين ، ج 4 ، ص 386 ؛ تاريخ
مكه ، ج 1 ، ص 219 ؛ مرآة الحرمين ، ج 1 ، ص 283 .

117

ابراهيم بن محمد بن علي فارسي استرآبادي ، مسجدي را كه عايشه در تنعيم از آنجا
احرام بست بازسازي و تجديد ساختمان كرد . ^{( 1 )} و محمد بن
علي اصفهاني وزير ، مسجد خَيْف را در منا و همچنين مسجدي را كه برفراز
جبل الرحمه در عرفات است بازسازي كرد . ^{( 2 )} 93ـ وقف خانه براي
فقراي مجاوروقف خانه و رباط در اطراف
مسجدالحرام ، براي فقرا و مستمندان مجاور خانه خدا ، يكي ديگر از خدماتي است كه
عده اي از ايرانيان عهده دار آن بوده اند كه برخي از آن
خانه ها در قسمت صفا و برخي ديگر نزديك باب الحزوره و يا در كوچه حجر بوده
است . يكي از اين خانه ها را شاه شجاع بن محمد بن
مظفر يزدي پادشاه فارس ^{( 3 )} و دوّمين آن را رامشت بن
حسين بن شيرويه فارسي معروف به رباط رامشت ^{( 4 )} و
سومين خانه را ابراهيم بن محمد اصفهاني ^{( 5 )} وقف
كردند . 94ـ
وقف املاك در عرفاتخدمت ارزنده ديگري كه
ايرانيان به ميهمانان خدا و زائران بيت الله الحرام كرده اند ، وقف
حدود پنجاه مورد ملك در عرفات است كه توسّط عبدالسلام بن ابي المعالي كازروني انجام
پذيرفت . ^{( 6 )} 95ـ ايجاد
استراحتگاههاي موقت در بين راهعبدالعزيز بن
علي بن عثمان بن محمد اصفهاني معروف عجمي كه يكي از تجار مكه مكرمه بوده ، اموال و
زمينهاي زيادي در مكه و وادي مر و هده بدست آورد و در هده جايگاهي را براي استراحت
موقت زائراني كه پياده به طرف خانه خدا مي رفتند ساخت و وقف نمود . ^{( 7 )} 96ـ راه اندازي چشمه بازانچشمه بازان به همت يكي از مشايخ عجمِ مجاور مكه مكرمه ؛
بنام دانيال بن علي بن سليمان بن محمود لرستاني كردي راه اندازي شد . وي تلاش
زيادي براي ايجاد اين چشمه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 3 ، ص 261 . 2 ـ همان ، ج 2 ، ص 212 . 3 ـ التحفة اللطيفه ، ج 2 ، ص 210 . 4 ـ العقد الثمين ، ج 4 ، ص 385 ؛ تاريخ مكه ، ج 1 ، ص 219 . 5 ـ همان ، ج 3 ، 239 . 6 ـ
همان ، ج 4 ، ص 431 . 7 ـ همان ، ج 5 ، ص 454 .

118

كرد و سفرهايي بدين منظور به مصر و عراق نمود تا نظر صوبان نائب العراقين
را براي شركت در اين كار جلب كند . سرانجام به كمك او چشمه را در سال 726 هجري جاري
ساخت . ^{( 1 )} تقي الدين مكي راه اندازي چشمه بازان را به
خليفة بن محمود كيلاني نسبت داده است . ^{( 2 )} . 97ـ آبرساني به
صحراي عرفاتاز كارهاي عظيمي كه محمد بن علي
اصفهاني در مكه مكرمه انجام داد اين بود كه جهت رفاه حال زائران خانه خدا ، آب را به
عرفات رساند . تقي الدين مكي در شرح حال محمد بن
علي اصفهاني مي نويسد : و
أجري الماءَ إلي عرفات . . . و كان يعطي أهل مكة كل سنة مالاً عظيماً ليجروا الماء إلي
عرفات . ^{( 3 )} آب
را به عرفات برد . . در حالي كه اهل مكه همه سال مخارج زيادي را براي رساندن آب به
عرفات متحمل مي شدند . 98ـ احداث ديوار براي شهر مدينهاز آنجا كه مردم مدينه ساليان درازي از حملات و غارتگري
اعراب به تنگ آمده بودند ، محمد بن علي اصفهاني با احداث ديواري در اطراف اين شهر ،
مردم آن سامان را از نگراني بيرون آورد . همچنين
تقي الدين مكي مي نويسد : و بني علي مدينة رسول الله ـ صلّي الله عليه و سلم ـ سوراً و كان
الأعراب تنهبها و تغير عليها فكان الخطيب يقول علي المنبر : اللهم صن حرم من
صان حرم نبيك ـ صلّي الله عليه و سلّم ـ و هو محمد بن علي الإصبهاني . . . ^{( 4 )} در اطراف
شهر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ديواري احداث كرد ؛ زيرا اعراب اطراف مدينه هميشه به شهر حمله
كرده و اموال مردم را غارت مي كردند و ـ خطيب به عنوان تقدير از اين عمل ـ بر
منبر مي گفت : خدايا ! حرم كسي را كه حرم پيامبر تو را مصون كرد مصون بدار ، و
منظورش محمد بن علي اصفهاني بود . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 4 ، ص 343 . 2 ـ همان ، ج 4 ، ص 320 . 3 ـ همان ، ج 2 ، ص 212 . 4 ـ همان .

119

* خدمات فرهنگي

ايرانيان علاوه بر خدمات علمي ؛ از قبيل حديث و روايت و تدريس در مسجدالحرام ،
خدمات فرهنگي ديگري نيز در حرمين شريفين ارائه كرده اند كه به چند نمونه از آن
اشاره مي كنيم : 99ـ تأديب و تعليم كودكان در مسجدالحرامدو تن از ايرانياني كه اين خدمت را نسبت به كودكان مكه
مكرمه انجام داده اند عبارتند از : 1ـ محمد بن اسماعيل بن حسين شيرازي ، كه مدتي
عهده دار تعليم و تأديب كودكان در مسجدالحرام ، زير گلدسته باب العمره بوده
است . ^{( 1 )} 2ـ مؤمن بن محمد كازروني مكي ، كه او نيز مؤدب
اطفال در حرم شريف بوده است . ^{( 2 )} 100ـ وقف كتابهاي
نفيس و گرانبهاشاه شجاع بن محمد بن مظفر
يزدي ؛ سلطان خطه فارس . . در حرم مدني آثاري از خود به يادگار گذاشت . . . از جمله آنها : كتابخانه اي است كه مشتمل بر بهترين كتابها و گرانبهاترين آنها
مي باشد . . ^{( 3 )} 101ـ تأليف
كتاباز ايرانيان معروف و مشهور در مكه مكرمه ،
بيشترين وقت خود را صرف تأليف كتاب كرده و از اين راه خدمتي به اسلام نمودند . اينك
نام دو تن از كساني را كه موفق به اين كار شدند مي آوريم : 1ـ شيخ مجدالدين
فيروزآباديسباعي در تاريخ مكه
مي نويسد : و قد ألّف كتابه
القاموس في منزله بمكة بجوار الصفا . . ^{( 4 )} شيخ مجدالدين فيروزآبادي صاحب قاموس ، كتاب خود را در
منزلش ، در مكه نزديك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 1 ، ص 413 . 2 ـ همان ، ج 7 ، ص 314 . 3 ـ التحفة اللطيفه ، ج 2 ، ص 209 . 4 ـ تاريخ مكه ، ج 1 ، ص 327 .

120

صفا تأليف نمود كه خود صاحب قاموس اين مطلب را در آخر كتابش يادآوري كرده
است . ^{( 1 )} 2ـ محمد امين استرآباديميرزا
محمد امين استرآبادي كه از علماي اخباري است ، كتاب خود الفوائد
المدنيّه را هنگامي كه مجاور قبر پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بود ، تأليف نمود . ^{( 2 )} * خدمات هنري

سباعي مي نويسد : شيخ عيسي كه اصل او از شيراز
است ، معروف به زيبايي خط مي باشد ، و تمام آن خطوط و نقش و نگارهايي كه در
زمانش ، در مسجد ، نوشته شده ، همه اش را او نوشته است . ^{( 3 )} * خدمات پزشكي

از بين ايرانيان مجاور در مكه مكرمه ، نام دو تن در تاريخ ثبت گرديده است كه
خدمات شايسته اي را به مردم مكه ؛ از نظر طبابت و برطرف كردن نيازهاي دارويي و
معالجه ديگر بيماريهاي مردم ؛ از قبيل شكسته بندي و غيره انجام
داده اند : 1ـ محمد
بن اسحاق شيرازي معروف به غياث الدين ابرقوهي ، كه تقي الدين مكي در شرح
حال او مي نويسد : و كان له
معرفة بالطب و له فيه تأليف حَسَن و انتفع به الناس في ذلك كثيراً بمكة و كان
يحسن اليهم فيما يحتاجونه من الأدويه و غير ذلك . ^{( 4 )} او ( غياث الدين ابرقوهي ) داراي شناخت و معرفت در طب بود و در اين زمينه كتابي تأليف نمود كه مردم مكه از آن
بهره هاي فراوان بردند . او كمك دارويي زيادي به مردم نمود . 2ـ محمد بن عبدالله بن علي
كازروني ، كه نامبرده نيز عهده دار شغل شكسته بندي در مكه مكرمه بود . ^{( 5 )} اين بود نمونه اي از صدها خدمت و شغلي كه ايرانيان
در حرمين شريفين داشته اند . ناگفته نماند كه ما در صدد جستجوي كامل در اين
زمينه نبوديم . بديهي است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ القاموس المحيط ، ج 4 ، ص 418 . 2 ـ اعيان الشيعه ، ج 9 ، ص 137 . 3 ـ تاريخ
مكه ، ج 2 ، ص 467 . 4 ـ العقد الثمين ، ج 1 ، ص 409 . 5 ـ همان ، ج 2 ، ص 69 .

121

ايرانيان افتخار خدمت به حرمين شريفين ، بيش از آنچه گفته شد داشته اند . كه
در صورت تمايل مي توانيد به كتب مربوط و تاريخ و رجال مكه مراجعه نماييد .