بخش 10

ميقات حج - سال چهارم - شماره دوازدهم - تابستان 1374

مسجد غدير غدير و خم در
لغت

محمد جعفر طبسي

غدير در لغت بركه آب را گويند و نيز زمين پستي كه آب باران و سيلابها در آن جمع
شود و تا تابستان باقي نماند .

جمع آن ، غُدُر ( دو حرف اوّل مضموم ) ، غُدْر ( به ضم اول و سكون دوّم ) اغدرة
و غدران است .

جوهري گويد : خُم غدير معروفي است كه بين مكه و مدينه ، در جحفه ^{( 1 )} مي باشد . ^{( 2 )}

ابن دريد ( متوفاي 321 هـ . ق . ) گويد : خُم غدير معروفي است و آن همان
مكاني است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آنجا به ايراد خطبه پرداخت و اميرمؤمنان
علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) را برتري داد . ^{( 3 )}

ابن اثير ( متوفاي 606 ) آورده است : غدير خم جايي است ميان مكه و مدينه كه آب
چشمه اي در آن مي ريزد و در آن مسجدي است براي
پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) . ^{( 4 )}

ابن منظور نيز در لسان العرب آورده است كه : غدير محلّ معروفي است ميان مكّه
و مدينه ، در جحفه ، و آن غدير خم است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جحفه روستاي بزرگي است كه در راه مدينه ـ مكه ، در چهار منزلي
قرار دارد ، معجم البلدان ، ج2 ، ص111 . مسافت بين مكه و جحفه حدود 220 كيلومتر
است .

2 ـ صحاح اللغه ، ج5 ، ص1916

3 ـ جمهرة اللغه ، ج1 ، ص108

4 ـ النهايه في غريب الحديث و الأثر ، ج2 ، ص81 ؛ به لسان العرب ، ج4 ،
ص223 مراجعه شود .

137

و سرانجام بكري در معجم مي نويسد : غدير خم در سه مايلي جحفه ، در سمت چپ ،
ابتداي دره جحفه جايي كه دره الضرار به پايان مي رسد واقع شده . البته مراد سمت
چپ كسي است كه از مدينه به سوي مكه در حركت باشد . در آنجا مسجدي است با نام مسجد
غدير و آن در مكاني بنا شده كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) را به عنوان جانشين خود به مردم معرفي كرد . ^{( 1 )} به گفته شهيد اوّل ( شهادت 786 هـ . ق . ) ديوارهايش تا زمان ايشان پابرجا و نمايان بوده است .

و ما اينك مسجد غدير را از دو ديدگاه ؛ روايات اهلبيت ( عليهم السلام ) وفقها مورد بررسي قرار مي دهيم :

مسجد غدير در روايات

شيخ كليني ( رحمه الله ) ( متوفاي 329 هـ . ق . ) در كتاب شريف كافي فصلي با
عنوان مسجد غدير خم آورده و چنين گفته است :

1 ـ . . . عن عبدالرحمن بن الحجاج ، قال : سألت ابا ابراهيم ( عليه السلام ) عن
الصلاة في مسجد غدير خم بالنهار و انا مسافر ، فقال : صلّ فيه فانّ فيه فضلا و قد كان
أبي يأمر بذلك . ^{( 2 )}

عبدالرحمن بن حجاج مي گويد : روز بود و من مسافر بودم از حضرت موسي بن جعفر ( عليه السلام ) درباره خواندن نماز در مسجد غدير خم پرسيدم . در پاسخ فرمود : در آن
مسجد نماز بگزار ، زيرا نماز در آن فضيلت بسيار دارد و پدرم هميشه به آن سفارش
مي كرد .

علامه مجلسي ( متوفاي 1110 هـ . ق . ) در كتاب ملاذ الاخيار ، ج9 ، ص46 روايت پيشگفته را صحيح مي داند .

2 ـ . . . عن حسان الجمال قال : حملت ابا عبدالله من المدينة الي مكة فلما انتهينا
الي مسجد الغدير نظر الي ميسرة المسجد فقال : ذلك موضع قدم رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) حيث قال : من كنت مولاه فعلي مولاه . ^{( 3 )}

حسان جمال مي گويد : امام صادق ( عليه السلام ) را از مدينه به مكه همراهي
مي كردم ، وقتي به مسجد غدير رسيديم حضرت نگاهي به سمت چپ مسجد كرد و فرمود : آنجا جاي پاي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) است جايي كه فرمود : من كنت مولاه فعلي مولاه . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كيهان فرهنگي ، ص47 ، سال يازدهم مرداد ماه 1373

2 ـ كافي ، ج4 ، ص566 ، ح1 ؛ الفقيه ، ج2 ، ص335 ، ح6 ؛ تهذيب الاحكام ، ج6 ،
ص18 ، ح41

3 ـ كافي ، ج4 ، ص566 ، ح2 ؛ بحارالانوار ، ج37 ، ص172 ، ح5 ؛ و ج100 ، ص225 ،
ح21 ؛ و مرحوم استرآبادي در تاويل الايات الطاهرة ، ص688 قضيه را با اندك تفاوتي از
حسين جمال نقل مي كند . به تفسير كنز الدقائق ، ج10 ، ص578 مراجعه شود .

138

3 ـ . . . عن ابان ، عن ابي عبدالله ( عليه السلام ) قال : يستحب الصلاة في
مسجد الغدير لانّ النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) أقام فيه اميرالمؤمنين ـ عليه السلام
ـ وهو موضع اظهر الله ـ عزوجل ـ فيه الحق . ^{( 1 )}

ابان از امام صادق ( عليه السلام ) چنين روايت مي كند : نماز خواندن در مسجد
غدير مستحب است ، زيرا كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آن مكان اميرالمؤمنان ( عليه السلام ) را به پا داشت ( و او را به عنوان جانشيني خود به مردم معرفي
كرد ) و آن همان جايي است كه خداوند حق را ظاهر ساخت .

مسجد غدير در كلام فقها

فقها ـ رضوان الله عليهم ـ در دو كتاب فقهي نماز و حج ، به اهميت مسجد غدير و
فضيلت خواندن نماز و دعا در آن پرداخته اند كه به بيان برخي از آنان اشاره
مي كنيم :

1 ـ شيخ طوسي ( متوفاي 460 هـ . ق . ) مي گويد : هنگامي كه انسان از
مكه به سوي مدينه حركت مي كند وقتي به مسجد غدير رسيد ، داخل مسجد شود و دو
ركعت نماز بخواند . ^{( 2 )}

2 ـ ابن حمزه ( متوفاي قرن ششم هـ . ق . ) : هرگاه كسي تصميم به حج و
زيارت خانه خدا دارد ، ابتدا به مدينه رود و رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) را زيارت كند ،
سپس در طريق مدينه به مكه وقتي به مسجد غدير رسيد ، دو ركعت نماز در آن بخواند . ^{( 3 )}

3 ـ ابن ادريس ( متوفاي 598 هـ . ق . ) مي نويسد : هنگامي كه انسان
جهت زيارت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از مكه به سوي مدينه حركت مي كند ، همينكه به
مسجد غدير رسيد ، داخل آن شود و دو ركعت نماز بجا آورد . ^{( 4 )}

4 ـ يحيي بن سعيد ( متوفاي 690 هـ . ق . ) گويد : هنگامي كه حاجيان از مكه
به سوي مدينه به جهت زيارت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) حركت مي كنند ، وقتي به مسجد
غدير رسيدند ، داخل آن شده و در آنجا نماز بگزارند . ^{( 5 )}

5 ـ علامه حلّي ( متوفاي 726 هـ . ق . ) : مسجد غدير مكاني است شريف كه در
آنجا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) علي ( عليه السلام ) را به عنوان امامِ مردم به
جانشيني خود منصوب كرد ، و شرافت او را براي همگان روشن ساخت و مقام و منزلت و قرب
وي را در پيشگاه الهي بيان داشت ، و در حجة الوداع از تمامي مسلمانان براي آن
حضرت بيعت گرفت . پس نماز و دعاي فراوان در آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص567 ، ح3

2 ـ النهايه في مجرد الفتوي ، ص286

3 ـ الوسيلة الي نيل الفضيله ، ص196

4 ـ السرائر ، ج1 ، ص651

5 ـ الجامع للشرائع ، ص231

139

مسجد مستحب است . ^{( 1 )}

6 ـ شهيد اول ( شهادت : 786 هـ . ق . ) : از جمله مساجد شريف ، مسجد غدير
است كه در نزديكي جحفه مي باشد ، و ديوارهاي آن تا به امروز باقي است ، و آن
مسجد مشهور و آشكار است ، و غالباً راه حجاج از آن طرف مي گذشت . ^{( 2 )}

و همچنين در كتاب دروس مي نويسد : وقتي زائر خانه خدا به سوي مدينه حركت
مي كند و به مسجد غدير مي رسد ، داخل مسجد شود و در آن نماز گزارد و بسيار
دعا كند . اين مسجد ، همان مكاني است كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) علي اميرالمؤمنين
را به جانشيني خود منصوب كرد . و ديوارهاي مسجد تا امروز باقي است . ^{( 3 )}

7 ـ مرحوم حر عاملي ( متوفاي 1104 هـ . ق . ) مي نويسد : مستحب است
خواندن نماز در مسجد غدير خم ، از امام كاظم ( عليه السلام ) روايت شده است : در آن
مسجد نماز بخوان ، همانا نماز در آن فضيلت بسيار دارد و پدرم بدان امر مي كرد . ^{( 4 )}

8 ـ شيخ يوسف بحراني ( متوفاي 1186 هـ . ق . ) مي نويسد : كسي كه قصد
مدينه مشرفه را كرده مستحب است از مسجد غدير گذر كند ، داخل مسجد شود و در آن نماز
گزارد و زياد دعا كند چرا كه آن مسجد همان مكاني است كه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به امامت و خلافت اميرمؤمنان ( عليه السلام ) بعد از خود تصريح
كرده است . گرچه پيش از آن روز ( غدير ) ادله و نصوص بر امامت آن حضرت از جانب پيامبر
اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بسيار نقل شده است ، جز اينكه تكليف الهي و ضرورت شرعي ( در اعلان ولايت امير مؤمنان ) در آن مكان حتمي شد . و آن همه نصوص و دلايل ( كه
پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) قبل از غدير خم در مجالس و محافل مي فرمود ، همه آنها ) مقدمه اي بود جهت آمادگيِ مردم براي چنين روزي و قبول خلافت آن حضرت . ^{( 5 )}

9 ـ مرحوم كاشف الغطا ( متوفاي 1228 هـ . ق . ) : و از آن مساجد مسجد غدير
است . امام موسي بن جعفر ( عليه السلام ) فرمود : صلّ فيه فانّ فيه فضلا و كان أبي
يأمر بذلك و امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : نماز در مسجد غدير مستحب است ؛
زيرا پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آن مكان اميرمؤمنان را به جانشيني خود معرفي
كرد و حق را ظاهر ساخت . و سمت چپ مسجد افضل است چون وقتي امام صادق ( عليه السلام ) نگاه به سمت چپ مسجد كرد فرمود : اين جاي پاي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) است . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تحرير الأحكام ، ج1 ، ص131 ؛ تذكرة الفقهاء ، ج1 ، ص403 ؛ منتهي
المطلب ، ج2 ، ص889

2 ـ ذكري الشيعه ، ص155 ؛ بحارالانوار ، ج100 ، ص225

3 ـ الدروس الشرعيه ، ج2 ، ص19

4 ـ بداية الهدايه ، ج1 ، ص391

5 ـ الحدائق الناظره ، ج17 ، ص406

6 ـ كشف الغطاء ، ص211

140

10 ـ مرحوم صاحب جواهر ( متوفاي 1266 هـ . ق . ) مي نويسد : كسي كه
از مكه به مدينه بازمي گردد ، مستحب است در مسجد غدير خم نماز بخواند و زياد
دعا نمايد ، و آنجا همان محلي است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) اميرمؤمنان ( عليه السلام ) را به جانشيني خود معرفي كرد . ^{( 1 )}

در ميان نويسندگان عامه نيز صاحب خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفي آورده است
كه : . . . مسجد بعد الجحفة و أظنّه مسجد غدير خم . قال الاسدي و علي ثلاثة أميال من
الجحفة يسرة عن الطريق حذاء العين مسجد لرسول الله ـ صلي الله عليه و ] آله [ و سلم ـ و يليها
الفيضة و هي غدير خم و هي علي أربعة أميال من الجحفة .

از جمله مساجدي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آن نماز خواند ، مسجدي است بعد از
جحفه و به گمان من همان مسجد غدير خم است . . . ^{( 2 )}

11 ـ مرحوم سيد محسن امين مي گويد : وهو قريب من الجحفة المسماة في هذا
الزمان رابغ بين مكة و المدينه في منتصف الطريق تقريباً و هو عامر مشهور ، و قد جدد
عمارته بعض ملوك الهند من الشيعه في عصر الشيخ مرتضي الانصاري . ^{( 3 )}

و مسجد غدير خم در نزديكي جحفه كه در اين زمان آن را رابغ ميان مكه و مدينه
تقريباً در وسط راه قرار داد . و اين مسجد عامر و مشهور است ، و بناي آنرا بعضي از
پادشاهان هند از شيعيان در زمان شيخ مرتضي انصاري انجام داده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جواهر الكلام ، ج20 ، ص75

2 ـ خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفي ، ص425

3 ـ مفتاح الجنات ، ج1 ، ص328

141

* پي نوشتها :