بخش 12

ميقات حج - سال چهارم - شماره دوازدهم - تابستان 1374

نگرشي بر عرفات

محمد امين
پوراميني

موقعيت جغرافيايي و حدود عرفات

عرفات سرزمين پهناور و همواري است كه هشت كيلومتر مربع ( 2km8 ) مساحت دارد ، ^{( 1 )} و امروزه در فاصله تقريبي بيست و يك كيلومتري ( km21 ) شرق ( جنوب شرقي ) مكه قرار گرفته است . ^{( 2 )} برخي فاصله را حدود دوازده ميل نوشته اند . ^{( 3 )} ازرقي و بعضي ديگر طول و عرض آن را دو ميل در دو
ميل ذكر كرده اند ، ^{( 4 )} اين مكان دورترين موقف از
مواقف و مشاعر حج است ، كه در عين حال وسيع ترين آنها نيز محسوب
مي گردد ، ^{( 5 )} و تنها موقفي است كه خارج از محدوده
حرم قرار گرفته است ، ^{( 6 )} سه طرف آن سلسله كوهي قرار
گرفته كه از آن بعنوان جبل عرفات ياد مي شود ، ^{( 7 )} اين سلسله ، قوسي را بوجود آورده اند كه وتر آن را وادي عرنه تشكيل داده
است . ^{( 8 )}

كيفيت قرارگيري اين سلسله كوه : در شمال شرقي عرفات ، كوهي بلند و قهوه اي
رنگ قرار گرفته كه به جبل سعد معروف است و بر محل وقوف اشراف دارد . ^{( 9 )} در سمت طلوع خورشيد كوه بلند ديگري است كه از آن به جبل
ملحه ياد مي شود كه اين از جهت بلندي و ارتفاع ، كوتاه تر از كوه سعد
است و رنگش متمايل به سرخ و سفيد با رگه هاي سياه است . كوه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اشهر المساجد في الاسلام ، ج1 ، ص131

2 ـ معجم معالم الحجار ، ج6 ، ص75

3 ـ المناسك و اماكن طرق الحج و معالم الجزيره ، ص471 ؛ لغت نامه
دهخدا ، ج10 ، ص13950 ( به نقل از مقدمه لغت مير سيّد شريف جرجاني ) .

4 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص194 ؛ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص44 ، و ج1 ، ص335

5 ـ اشهر المساجد في الاسلام ، ج1 ، ص131 ؛ معجم معالم الحجاز ، ج6 ،
ص75

6 ـ وسايل الشيعه ، ج11 ، ص12 ، ح9 ؛ بحارالانوار ، ج101 ، ص33 ؛
شفاءالغرام ، ج1 ، ص482 ؛ معالم مكه التاريخيه و الاثريه ، ص183

7 ـ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص335

8 ـ همان ؛ معالم مكه التاريخيه و الاثريه ، ص182 ؛ اشهر المساجد في
الاسلام ، ج1 ، ص131

9 ـ معجم معالم الحجاز ، ج6 ، ص75 ؛ معالم مكه التاريخيه و الاثريه ،
ص182

165

ملحه از ناحيه شرق تا جنوب عرفات ، كه راه طائف در آن قرار گرفته ، امتداد
دارد . ^{( 1 )} در قسمت جنوب ، سلسله كوه هاي سياهي است
كه بارزترين آنها ام الرضوم است . ^{( 2 )} و در ناحيه مغرب
و شمال غربي آن وادي عرنه قرار دارد كه خارج از محدوده وقوف است . ^{( 3 )}

عرفات كه خود بين مكه و طائف قرار گرفته ، ^{( 4 )} از
جنوب به وادي نعمان متصل است كه تا وادي عرنه در جنوب غربي ، امتداد دارد . ^{( 5 )}

در وادي نعمان مزرعه هاي خوبي بوده و شاعران به مديحه سرايي آن
پرداخته اند . ^{( 6 )} از سعيد بن جبير به نقل از ابن
عباس نقل شده است كه در اين مكان عهد و ميثاق از فرزندان آدم گرفته شد . ^{( 7 )}

در رابطه با حدود و مرز عرفات از ابوبصير و معاوية بن عمار از حضرت امام جعفر
صادق ( عليه السلام ) چنين نقل شده است :

و حدّ عرفات من المأزمين الي أقصي الموقف ^{( 8 )} ؛ حد عرفات از مأزمان تا آخرين جاي وقوف است .

در روايتي ديگر از معاوية بن عمار به نقل از آن حضرت آمده است :

و حدّ عرفه من بطن عرنة و ثوية و نمرة الي ذي المجاز ،
و خلف الجبل موقف ^{( 9 )} ؛ حد عرفه از بطن عرنه و
ثويه و نمره تا ذوالمجاز مي باشد ، و پشت كوه ( جبل الرحمه ) موقف است .

سماعة بن مهران نيز از رئيس مذهب شيعه حضرت امام جعفر صادق ( عليه السلام ) روايت كرده است :

. . . و اتفق الأراك و نمرة و هي بطن عرنة و ثوية و ذاالمجاز ،
فانّه ليس من عرفة ^{( 10 )} ؛ از وقوف در اراك و
نمره ، كه بطن عرنه است ، و ثويه و ذوالمجاز بپرهيز كه آنها از عرفات شمرده
نمي شوند .

از بيان اقوال و توضيحات ديگر در بيان محدوده مكان ، به خاطر دوري از اطناب
مي گذريم و عزيزان را به مدارك بحث ارجاع مي دهيم . ( 11 )

گذري در عرفات و چشم اندازي ديگر

و اينك برآنيم تا نام برخي از مكانهايي را كه به هنگام حركت از سمت مزدلفه ( مشعرالحرام ) به جانب عرفات به چشم مي خورد ، به ترتيب آنچه را كه
مي بينيم و يا جايگاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان .

2 ـ همان .

3 ـ جامع احاديث الشيعه ، ج11 ، ص476 ، ح3210 ؛ معجم معالم الحجاز ، ج6 ،
ص75 ؛ معالم مكه التاريخيه و الاثريه ، ص183

4 ـ اشهر المساجد في الاسلام ، ج1 ، ص131

5 ـ همان .

6 ـ شفاء الغرام ، ج1 ، ص570

7 ـ همان .

8 ـ جامع احاديث الشيعه ، ج11 ، ص474 ، ح3201 و 3202 ؛ بحارالانوار ،
ج99 ، ص270 ، ح20

9 ـ وسايل الشيعه ، ج10 ، ص11 ، ح1

10 ـ همان ، ج11 ، ص5 ، ح6 ؛ جامع احاديث الشيعه ، ج11 ، ص476 ، ح3210

11 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ج2 ، ص194 ؛ فاكهي ، اخبار مكه ، ج5 ، ص7 ، ح2719 ؛
معجم البلدان ، ج4 ، ص104 ؛ كتاب المناسك لاماكن طرق الحج ، ص510 ؛ معجم معالم الحجاز ،
ج6 ، ص73

166

ـ جا براي دو عدد عكس ـ

167

آن را در كتابهاي تاريخي مي يابيم به نحو اختصار روشن سازيم :

اخشبان :

در مرز شرقي مزدلفه دو كوه وجود دارد با نام اخشبان ، كوه شمالي را اخشب كبير و
كوه جنوبي را اخشب صغير گويند ، از ميان آن دو ، راهي به سمت مزدلفه مي گذرد كه
آن را طريق المزمين و طريق الأخشبين نامند .

اين راه امروزه توسعه پيدا كرده است . چندين مسير براي سواره ها احداث
گرديده و يك راه نيز براي كساني كه مي خواهند اين مسير را پياده طي
كنند . ^{( 1 )} اين مسير را مأزمان نيز نامند . ^{( 2 )}

مأزمان :

مأزمان تثنيه مأزم است كه اهل لغت به راه تنگ ميان دو كوه و امثال آن
مي گويند ، ^{( 3 )} و در اينجا مقصود آن راه تنگي است
كه در ميان دو كوه وجود دارد كه اهل مكه از آن به عنوان مضيق ؛ يعني تنگه ياد
مي كنند ، ^{( 4 )} تقي الدين فاسي از ابن شعبان نقل
مي كند كه مأزمان دو كوه است در مكه كه از مزدلفه بحساب نمي آيد و همو به
نقل از نووي در تهذيب مي نويسد كه آن دو كوه ، بين عرفات و مزدلفه واقع است كه
از ميان آن دو راهي مي گذرد . ^{( 5 )}

صاحب مرآة الحرمين فاصله بين باب بني شيبه تا اول مأزمان را 13161 متر و فاصله
ميان آخر وادي محسّر تا اول مأزمان را 2812 متر و حدّ فاصل بين اول مأزمان تا محل
علامت حرم را ـ كه از آن بعنوان طول مأزمان ياد مي كنند ـ 4372 متر نگاشته
است . ^{( 6 )}

فاكهي و ازرقي حد فاصل ميان دو مأزم را ، كه از آن بعنوان مأزما عرفه ياد
مي كنند ، 112 ذراع و 12 انگشت نوشته اند ، ^{( 7 )} ظاهراً مقصود آنها عرض تنگه است . در واقع اين فاصله را
دره اي تشكيل مي دهد كه نهايت آن به بطن عرنه مي رسد . ^{( 8 )} در گذشته حاجيان به هنگام عبور از اين مسير به سوي
مشعرالحرام ، گاهي در اين تنگه مورد هجوم عده اي از دزدان و غارتگران قرار
مي گرفتند و اموالشان به غارت مي رفت ^{( 9 )} و
گاهي خونها ريخته مي شد . امروز اين راه توسعه پيدا كرده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اودية مكة المكرمه ، ص93

2 ـ معالم مكة التاريخيه و الاثريه ، ص241

3 ـ شفاء الغرام ، ج1 ، ص498 ؛ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص340

4 ـ غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام ، ج2 ، ص249 ؛
شفاءالغرام ، ج1 ، ص497

5 ـ شفاءالغرام ، ج1 ، ص498 ـ 497

6 ـ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص342 ـ 341

7 ـ تاريخ مكه ، ج2 ، ص187 ؛ اخبار مكه ، ج4 ، ص429

8 ـ غاية المرام باخبار سلطنة البلدالحرام ، ج2 ، ص249

9 ـ غاية المرام باخبار سلطنة البلدالحرام ، ج2 ، ص249

168

بطن عرنه

حد فاصل بين دو علامت حد حرم و بين دو علامت حد عرفه از سمت مكه را بطن عرنه
مي گويند . ^{( 1 )} بهنگام استعمال ، كلمه عرفه گاهي
شامل بطن عرنه نيز مي گردد ، و گاهي تنها اراده موقف از آن مي گردد . ^{( 2 )} طول وادي عرنه را 1553 متر نوشته اند . ^{( 3 )} گاهي از بطن عرنه اراده مسجد عرفه و همه مسيل
مي گردد . ^{( 4 )}

علمين حرم

گويند اول كسي كه علامتهاي حد حرم ( انصاب حرم ) را نصب كرد ، حضرت ابراهيم خليل با
راهنمايي جبرئيل بوده است ، و پس از او اسماعيل ، قصي بن كلاب ، قريش ،
پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) قبل از هجرت و همچنين در عام الفتح ، عمر ، عثمان ،
معاويه ، عبدالملك بن مروان و مهدي عباسي آن را تجديد بنا كرده اند و بعدها
صاحب اربل در سال 626 هـ . ق . و صاحب يمن در سال 683 هـ . ق . دو علامتي كه در سمت عرفه بود تجديد ساخت كردند . ^{( 5 )}

تقي الدين فاسي اقوال مختلفي را در بيان مقدار مسافت حد حرم از سمت عرفه به اين
شرح ذكر كرده است :

* 7 ميل ، اين فاصله را ماوردي در الاحكام السلطانيه ، شيخ ابو اسحاق شيرازي در
مهذب و نووي در ايضاح و تهذيب الاسماء و اللغات آورده اند .

* حدود 8 ميل ، اين مقدار را قاضي ابوالوليد الباجي ذكر كرده است .

* 9 ميل ، اين حد را قيرواني در كتاب نوادر و سليمان بن خليل
نگاشته اند .

* 11 ميل ، اين مسافت را ازرقي ، ^{( 6 )} فاكهي و
ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله بن خرداذبه خراساني در كتاب المسالك و الممالك ،
نوشته اند .

و در آخر ، فاسي در صحت اين اقوال خدشه مي كند . ^{( 7 )}

در علل اين اختلافات عواملي چند دخالت دارد ، از جمله :

1 ـ وجود اختلاف در مقدار ميل ، گفته شده است كه قدما هر ميل را برابر با 4000 ذراع مي دانستند ، ^{( 8 )} و برخي آن را 2000 ، 3500 ، 6000 ذراع ذكر كرده اند . ^{( 9 )}

2 ـپستي و بلنديهاي منطقه ، وبطور كلي موانع
طبيعيدركيفيتاندازه گيري مؤثر بوده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص335

2 ـ همان .

3 ـ همان ، ج1 ، ص341

4 ـ اتحاف الوري باخبار ام القري ( پاورقي ) ، ج1 ، ص435 ، بنقل از معجم
البلدان .

5 ـ شفاءالغرام ، ج1 ، ص86

6 ـ تاريخ مكه ، ج2 ، ص131

7 ـ شفاءالغرام ، ج1 ، ص88

8 ـ اودية مكة المكرمه ، ص26 ، عاتق بن غيث بلادي در پاورقي
مي نويسد : بنابر حساب قدما هر فرسخ برابر با 3 ميل ، هر ميل برابر با 4000 ذراع ، هر ذراع برابر با 24 انگشت بوده است .

9 ـ شفاءالغرام ، ج1 ، ص94

169

است .

3 ـ اختلاف در مبدأ مسافت نيز دخيل است ، برخي ابتدا را از باب بني شيبه ، بعضي
مكاني بين باب بني شيبه و باب المعلاة ، و برخي ديگر از عتبه باب المعلاة
گرفته اند . ^{( 1 )}

بنابر آن كه مقدار هر ميل برابر با 3500 ذراع بوده باشد تقي الدين فاسي مقدار
فاصله از ديوار باب بني شيبه تا علمين حد حرم از سمت عرفه را 7137110 ذراع يد ، كه حدود 5310 ميل ، و از عتبه باب المعلاة تا علمين 7335083 ذراع ،
حدود 10 ميل ، ^{( 2 )} و در جاي ديگر كتاب فاصله بين باب
بني شيبه تا علمين را 7640381 ذراع ، حدود 2111 ميل ، وبين باب المعلاة تا علمين را 7638254 ذراع ، حدود 5410 ميل
نوشته است . ^{( 3 )}

علمين عرفات

ابراهيم رفعت پاشا فاصله علمين حد عرفات از سمت مكه را تا باب المعلاة 21476 متر ^{( 4 )} ـ كه حدود km5/21 مي باشد ^{( 5 )} ـ نوشته است .

كوه هاي منطقه

1 ـ اخشبان : دو كوه اخشب كبير و اخشب صغير است ، ^{( 6 )} كه شرح آن گذشت .

2 ـ نمره : فاكهي مي نويسد : بهنگام خروج از
مأزمان عرفه به طرف موقف ( يعني حركت بسمت عرفات ) كوهي در سمت راست مشاهده
مي شود كه انصاب و علائم حرم روي آن قرار دارد ، اين كوه نمره است كه تا مسجد
عرفه 2645 ذراع فاصله دارد . در زير اين كوه غاري است حدود 5 * 4 ذراع كه گفته
مي شود محل نزول پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در روز عرفه قبل از رفتن به
موقف بوده است . اين مكان تا امروز منزل ائمه است . ^{( 7 )} آنگاه روايتي را از حضرت امام صادق ( عليه السلام ) و آن حضرت از پدر بزرگوارشان
حضرت امام محمد باقر ( عليه السلام ) به نقل از جابر ، مبني بر آمدن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آن مكان نقل مي كند . ^{( 8 )}

ازرقي پس ازذكر اين غار ، فاصله آن را تا مسجد عرفه 2011 ذراع نوشته است . ^{( 9 )}

عاتق بن غيث بلادي مي نويسد : نمره كوهي كوچك در غرب مسجد عرفه ( نمره ) است ^{( 10 )} كه از ارتفاع زيادي برخوردار نيست ، و از حدود
شرقي حرم شمرده مي شود . وادي عرنه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان .

2 ـ همان .

3 ـ همان ، ج1 ، ص484

4 ـ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص335

5 ـ في رحاب البيت الحرام ، ص290

6 ـ المنتظم ، ج1 ، ص148 ؛ اودية المكة المكرمه ، ص93

7 ـ اخبار مكه ، ج4 ، ص328 ؛ ازرقي ، تاريخ مكه ، ج2 ، ص188

8 ـ همان .

9 ـ تاريخ مكه ، ج2 ، ص189

10 ـ معالم مكه التاريخيه و الاثريه ، ص310

170

از بين نمره و عرفه مي گذرد و بخاطر وجود اين كوه ، به منطقه و اطراف آن و
حتي مسجد عرفه ، نمره گفته اند . ^{( 1 )}

3 و 4 ـ نبيعه و نبعه : دو كوه هستند كه پشت جبل
الرحمه واقع شده اند . ^{( 2 )}

5 ـ نابت : از ابن عباس نقل شده است كه موقف پيامبر ـ
ص ـ در اين مكان بوده است ، ^{( 3 )} محمد بن عبدالله بن
عبيد بن عمير به نقل از پدرش موقعيت اين كوه را برابر كوه الال و در كنار كوه مسلم
بين نبعه و نبيعه معرفي كرده است . ^{( 4 )}

6 ـ الال : اين كوه همان جبل الرحمه است ، ^{( 5 )} كه در برخي از روايات ما نيز به اين مطلب تصريح شده
است ، گرچه احتمالات ديگري چون بيت الحرام و جبل المشاة نيز داده شده است . ^{( 6 )}

7 ـ مِلْحه : اين كوه در شرق عرفات واقع است . ^{( 7 )}

8 ـ سعد : اين كوه در شمال شرقي عرفات واقع شده
است . ^{( 8 )}

9 ـ ام الرضوم : در جنوب عرفات واقع است . ^{( 9 )}

10 ـ جبل الرحمه : معروفترين كوه در عرفات است كه از
آن به جبل عرفه و جبل عرفات ياد مي شود ، نامهاي ديگر قُرين ، الال و نابت هم بر
آن اطلاق شده است ، قُرين كه تصغير كلمه قرن بمعناي شاخ كوچك است ، به كوهي كه به
تنهايي در ميان صحرا قرار گرفته باشد بخاطر شباهتي كه با برآمدگي شاخ كوچك دارد به
آن قرين گويند ، الال گفته شده است چون به هنگام گرما ، سراب بر روي آن نمايان است ،
نابت اطلاق شده است ، چون مانند يك گياهي كه از زمين روييده شده ، تك و تنها
است . ^{( 10 )}

صاحب مرآة الحرمين پس از اشاره به استعمال غلط جبل عرفات بر روي جبل الرحمه
مي نويسد : اين كوه كم ارتفاع ترين كوه در منطقه است كه ارتفاع آن به 30 متر و طول آن حدود 300 متر مي رسد ، و در وسط قله آن ساختماني 10 * 15 متر وجود
دارد كه به آن مسجد ابراهيم مي گويند ، و در روي اين كوه نشانه اي مانند
علامتهاي حرم بنا شده است كه بخاطر راهنمايي مردم در شب به كوه ، روي آن چراغ آويزان
مي كنند ، ( 11 ) اطراف اين كوه هشت حوض وجود دارد
كه آب آن از چشمه زبيده است كه از راه هاي زير زميني به آن وصل
مي شود ، ( 12 ) امروزه خبري از اين حوضها
نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اودية مكة المكرمه ، ص115

2 ـ معجم معالم الحجاز ، ج6 ، ص76

3 ـ اخبار مكه ، ج5 ، ص7 ، خبر 2719

4 ـ همان ، ص8 ، خبر 2720

5 ـ معجم معالم الحجاز ، ج6 ، ص76

6 ـ اخبار مكه ، ج5 ، ص8 ، خبر 2720

7 ـ معجم معالم الحجاز ، ج6 ، ص75 ؛ معالم مكة التاريخيه ، ص182

8 ـ همان .

9 ـ همان .

10 ـ معجم معالم الحجاز ، ج6 ، ص76 ـ 77 ؛ معالم مكه التاريخيه و
الاثريه ، ص182

11 ـ مرآة الحرمين ، ج1 ، ص335

12 ـ همان ، ج1 ، ص44

171

11 ـ كرا : آب چشمه زبيده از زير اين كوه خارج
مي شود . ^{( 1 )}

12 ـ كبكبا : ابن جوزي از وجود اين كوه در عرفات نام
مي برد . ^{( 2 )}

اراك

نام موضعي در نمره است . ^{( 3 )}

* پي نوشتها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اودية مكة المكرمه ، ص35

2 ـ المنتظم ، ج1 ، ص140

3 ـ معجم معالم الحجاز ، ج1 ، ص81