2 ـ آداب سفر حج

ميقات حج - سال چهارم - شماره سيزدهم - پاييز 1374

آداب سفر حج

سيد علي قاضي عسكر

حج سفري معنوي و الهي است ، راهيان حرم كبريايي و دلدادگان به خداوند ، پيش از
چنين سفري ، بايد براي راه يابي به حريم عشق ، خود را آماده نموده ، رنگ خدايي به
خود بگيرند و زنگارهاي گناه و نافرماني را از جان و دل بزدايند تا زمينه را براي
پذيرش خويش در پيشگاه حضرت حق فراهم كنند .

آنچه كه مي تواند زائر بيت الله الحرام را در دستيابي به اين هدف ياري دهد
عبارت است از :

1 ـ هدفداري در مسافرت

سير و سياحت با انگيزه صحيح و عقلايي ، در قرآن كريم مورد تأييد و تشويق قرار
گرفته و از مؤمنان خواسته شده ، با مسافرت نمودن به گوشه و كنار جهان ، در سرنوشت
ملّتهاي گذشته بيانديشند و عبرت گيرند ؛ أولم يسيروا في الأرض
فينظروا كيف كان عاقبة الذين من قبلهم . . . ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : در حكمت آل داود آمده است : انسان عاقل را سزد
كه جز با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غافر : 40

73

سه هدف به مسافرت نرود : 1 ـ توشه اي براي فرداي قيامت برگيرد 2 ـ مخارج
زندگي را تأمين و ترميم نمايد 3 ـ از راه حلال لذّت ببرد . ^{( 1 )}

گاهي نيز هدف از مسافرت رفع خستگي و افسردگي است . انسان هاي خسته از رنج
كار و تلاش ، با سفر به مناطق مختلف و استفاده از مناظر زيباي طبيعت ، خستگي را از تن
بدر كرده ، براي كار و كوشش بيشتر ، آمادگي پيدا مي كنند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : مسافرت كنيد تا سالم شويد . ^{( 2 )}

گاهي هم سفر با انگيزه ستيز با دشمن و يا حضور يافتن در ديار دوست شكل
مي گيرد كه سفر به قصد جهاد و حج پاداش بهشت برين دارد . امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) در اين زمينه فرموده است :

براي مجاهدان راه خدا ] كه به خاطر دفاع از حيثيت و شرف خويش
پا به ميدان جهاد مي نهند [ ، و براي آن كس كه براي انجام حج از خانه بيرون مي رود و در
بين راه مرگ گريبانش را مي گيرد و . . . بهشت را ضمانت مي كنم . ^{( 3 )}

2 ـ توبه و استغفار

زائر اين ديار بايد قبل از ورود به سرزمين وحي ، توبه نموده ، گذشته سياه و آلوده
خود را با آب توبه بشويد .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

اذا أردت الحج . . . ثم اغتسل بماء التوبة الخالصة من الذنوب والبس كسوة
الصدق والصفا والخضوع والخشوع ؛ ^{( 4 )} هنگامي كه قصد حج كردي با آب توبه خالص ، گناهانت را بشوي و لباس راستي و پاكي و خضوع و خشوع را بر تن كن .

در قرآن نيز خطاب به مؤمنان آمده است :

يا ايّها الذين آمنوا توبوا الي الله توبةً نصوح ؛ ^{( 5 )} اي ايمان آوردگان ، به درگاه خدا توبه كنيد ، توبه اي از روي اخلاص كه بازگشت به
گناه در آن نباشد .

و در آيه ديگري فرموده است :

استغفروا ربّكم ثم توبوا اليه يمتّعكم متاعاً حسناً الي اَجَل مسمّي و
يؤت كلَّ ذي فضل فضله . . . ؛ ^{( 6 )} از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و به درگاهش توبه كنيد تا شما را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص343 ؛ فقيه ، ج2 ، ص173 و 763

2 ـ قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) : سافروا تَصِحُّوا . . . وافي ،
ج12 ، ص351 ؛ فقيه ، ج2 ، ص173

3 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص365

4 ـ مصباح الشريعه .

5 ـ تحريم : 8

6 ـ هود : 3

74

از رزقي نيكو ، تا آنگاه كه مقرّر است ، برخوردار
كند ، و هر شايسته انعامي را نعمت دهد . . .

پشيماني از گناه ، آغازي براي جبران گناهان است . امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود :

الهي ان كان النّدم علي الذنب توبة ، فاني و عزّتك من النادمين ، و ان
كان الاستغفار من الخطيئة حطَّة فاني و عزّتك من المستغفرين ، لك العتبي حتي ترضي . ^{( 1 )}

خداوندا ! اگر پشيماني از گناه ، توبه است قسم به
عزّت تو كه من از پشيمانهايم ، و اگر استغفار و طلب آمرزش موجب از بين رفتن گناه
است ، همانا من ـ سوگند به عزّت تو ـ از آمرزش طلبانم . تو را سزد كه ( بر ما ) عتاب
كني تا باز ( بلطف آيي ) و خشنود گردي .

توبه صحيح نيز مراحلي دارد : ابتدا گناهكار بايد پشيمان شود ، سپس گناه را ترك كند
و بعد از آن تصميم بگيرد خود را به معاصي نيالايد . اگر مالي از ديگران برداشته يا
به زور گرفته ، آن را به صاحبان اصلي مسترد دارد و اگر صاحبان آن را نمي شناسد ،
به امام مسلمين و مرجع ديني زمان خود بسپارد . اگر با آبروي مردم بازي كرده ، غيبت
نموده ، اتّهامي به ديگران وارد ساخته ، آن را با صاحبان حقوق مطرح وحلاليّت بطلبد ، و
اگر دسترسي به آنها ندارد ، تصميم بگيرد در اوّلين فرصت ممكن آنان را يافته ، عذر
خواهي نمايد . و اگر امكان دستيابي به آنان وجود ندارد از خداوند طلب مغفرت كرده ،
براي صاحبان حق دعا نمايد .

و اگر حقي الهي به گردن دارد ، نماز را ترك نموده ، روزه نگرفته ، و . . . آن را
جبران نموده ، تدارك كند . و در نتيجه پس از آن كه با آب توبه گناهان خود را شستشو
داد ، آماده راهيابي به درگاه ربوبي شود .

ز منجلاب هوس گر برون نهي قدمي * * * نزول در حرم
كبريا تواني كرد

اگر ز هستي خود بگذري يقين مي دان * * * كه
عرش و فلك زير پا تواني كرد

3 ـ وصيّت

مسافرت هميشه با خطر همراه بوده و هست . راه هاي طولاني و ناهموار ، دزدان
مسلّح ، نبودن امكانات غذايي و بهداشتي و ناامن بودن راه ها و امثال آن ، موجب
مي شد تا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مناجات التائبين ، مفاتيح الجنان ، ص218 ، چاپ دفتر نشر فرهنگ
اسلامي 1369

75

تعدادي از مسافران جان به جان آفرين بسپارند و مظلومانه در گوشه اي به خاك
سپرده شوند . در عصر كنوني نيز كه امكانات فراواني براي مسافران فراهم شده ، باز
خطراتي جان انسانها را تهديد مي كند . افراد بشر ، در زمين و آسمان امنيّت لازم
را ندارند . گاهي هواپيماي مسافربري بعلّت نقص فني سقوط مي كند و تعدادي كشته
مي شوند . و گاهي دو اتومبيل باهم برخورد مي كند و جان سرنشينان
بي گناهش را مي گيرد . بنابر اين هيچكس نمي تواند آينده اش را
پيش بيني نموده و به بازگشت خويش مطمئن باشد . از اين رو نوشتن وصيت امري
ضروري و لازم است تا وارثان دچار مشكل نشده ، تكليفشان را بدانند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : كسي كه بر مركبي سوار مي شود لازم است
وصيت كند .

4 ـ اخلاص در نيّت

سالكان اين طريق ، لازم است با نيتي خالص و جاني پاك در سرزمين وحي گام نهند ،
آنان كه دل به ديگري سپرده اند به قرب حق راه پيدا نمي كنند . خداوند در
قرآن كريم فرموده است :

و ما اُمروا الاّ ليعبدوا الله مخلصين له الدين ؛ ^{( 1 )} و آنان را جز اين فرمان ندادند كه خدا را بپرستند در حالي كه در دين او اخلاص ميورزند .

خداوند قبل از آن كه به عمل آدميان بنگرد ، به نيّت هاي آنان نظر
مي كند .

رسول گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : انما الاعمال
بالنيّات ؛ كارها بر اساس نيّت هاست و ارزيابي هر عمل بستگي به نيت و
انگيزه آن عمل دارد .

ونيز فرمود : خداوند آن مقدار از عمل را كه خالص و پاك براي او انجام شده
مي پذيرد . ^{( 2 )}

اخلاص شرط اساسي تمامي عبادات است و هر كس عبادتي را براي خودنمايي و ريا كاري ،
و يا دستيابي به امور مادّي و دنيايي انجام دهد ، كاري بي فايده انجام داده است
و صاحبش از آن بهره نخواهد گرفت . اين اصل تا آنجا اهميت دارد كه اگر
رزمنده اي در ميدان جنگ و جهاد شركت نموده ، براي رسيدن به غنيمت و يا چيره شدن
در جنگ به تلاش نظامي دست زند و كشته شود ، شهيد بحساب نمي آيد ، و جايگاهش دوزخ
است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بيّنه : 4

2 ـ سنن نسائي ، ج6 ، ص25 ؛ صحيح بخاري ، ج4 ، ص20 ؛ صحيح مسلم ، ج6 ،
ص46

76

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در تقسيم بندي تنبّه آفريني ، حاجيان امت خود
در آخر زمان را به سه دسته تقسيم فرموده اند :

1 ـ ثروتمنداني كه براي تفريح به حج مي روند !

2 ـ گروههاي متوسط جامعه كه براي سوداگري و تجارت به زيارت خانه خدا
مي روند ! !

3 ـ نيازمندان آنان كه براي خودنمايي و رياكاري حج مي گزارند !

سلمان پس از شنيدن اين سخن ، با شگفتي سؤال كرد : اي رسول خدا آيا چنين زماني فرا
خواهد رسيد ؟ و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : سوگند به آن خدايي كه جان من در دست
اوست اينها در آينده واقع خواهد شد . ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمودند :

دو گونه حج وجود دارد : 1 ـ حجي براي خدا 2 ـ حجي براي مردم .

آن كس كه براي خدا حج گزارد خداوند به وي پاداش بهشت دهد ، و آن كه براي مردم حج
بجاي آورد پاداش آن را در روز قيامت از مردم بگيرد ! ! ^{( 2 )}

بنابر اين آنان كه فقط براي خدا حج انجام دهند مورد رحمت و مغفرت پروردگار قرار
خواهند گرفت . ^{( 3 )}

5 ـ زاد و توشه حلال

حاجي بايد زاد و توشه راه را از مال حلال تهيه كند .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : خداوند پاكيزه است و جز پاكيزه را
نمي پذيرد .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : هنگامي كه مردي با مال حرام حج مي گزارد و
مي گويد : لبيك اللّهمّ لبيك خداوند به او پاسخ مي دهد : لا لبيك ولا سعديك
حتي تَرُدَّ ما في يديك .

و در روايت ديگري آمده است : لا لبيك ولا سعديك و حجّك مردود عليك . ^{( 4 )}

خداوند در قرآن مؤمنان را به آنچه به رسولان خويش امر كرده ، سفارش مي كند و
مي فرمايد : يا ايها الرسل كلوا من الطيبات و اعملوا
صالحاً اني بما تعملون عليم . ^{( 5 )} و فرمود : يا ايها الذين آمنوا كُلوا من
طيّبات ما رزقناكم . ^{( 6 )}

حاجيانِ ژوليده موي و گرد و غبار بر چهره نشسته در سفر الهي حج ، همه جا يا رب يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الميزان ، ج5 ، ص433

2 ـ وسائل ، ج8 ، ص76

3 ـ وافي ، ج2 ، ص47

4 ـ فيض القدير 1 : 328 .

5 ـ مؤمنون : 51

6 ـ بقره : 172

77

رب گفته ، خدا را مي خوانند ، كسي كه غذا و پوشاك خود را از راه حرام تهيه
نموده و با حرام رشد يافته چگونه انتظار دارد خداوند دعايش را پاسخ بگويد ؟ !

در اشعاري كه به احمد بن حنبل منسوب است آمده است :

حَجَجْتَ بمال اصلُه سحتٌ * * * فما حججتَ ولكن
حَجَّتِ العِيرُ

لا يقبلُ اللهُ إلاّ كلَّ طيّبة * * * ما كُلُّ من
حجّ بيت الله مبرور ^{( 1 )}

6 ـ چشم به مال ديگران نداشتن

حاجي سزاوار است ، چشم از مال ديگران برداشته ، حج را عزتمندانه بجاي آورد .

ابن عباس گفته است : گروهي بدون تهيه زاد و توشه ، حج مي گزاردند ، خداوند اين
آيه را نازل فرمود : و تزوّدوا فانّ خير الزاد التقوي .

عكرمه و مجاهد و جز آنان نيز گفته اند : گروهي از اعراب بدون همراه داشتن
غذا و خوراكي لازم ، به حج آمده مي گفتند : ما توكل كننده بر خدا هستيم و برخي
از آنان مي گفتند : چگونه ممكن است كه ما حج خانه خدا را انجام دهيم و او غذا
به ما ندهد ؟ و با اين فكر و روش ، باري بر دوش مردم شده ، غذاي اينگونه افراد را
ديگران تأمين مي كردند ، خداوند آيه : و تزوّدوا . . . را نازل و آنها را از اين كار بازداشت . ^{( 2 )}

در تاريخ آمده است : برخي از فقهاي ري نزد شبلي آمده از او خواستند با توكل بر
خدا در حج همراهي اش كنند ، او نيز با آنان شرط كرد : 1 ـ خوراكي با خود
برندارند ! 2 ـ از هيچكس درخواستي نكنند ! 3 ـ از هيچكس چيزي نپذيرند ! و آنان در
شرط سوّم ماندند ! ! سپس شبلي گفت : شما توكل كرده ايد ليكن بر خوراكي ها و
غذاهاي ديگر حاجيان ! ! ^{( 3 )}

احمد بن حنبل پيشواي حنبليان درباره آنان كه بدون زاد و توشه به سفر
آمده اند گفت : من آن را دوست نمي دارم ، اينان بر خوراكي هاي مردم
توكل كرده اند . ^{( 4 )}

7 ـ تأمين مخارج زن و فرزند

حاجي قبل از سفر لازم است ، مخارج زندگي زن و فرزندانش را تأمين نموده ، سپس به حج
مشرف شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هداية السالك ، ج1 ، ص137

2 ـ تفسير طبري ، ج4 ، ص166 ؛ در المنثور ، ج1 ، ص221 ـ 220

3 ـ هداية السالك ، ج1 ، ص295

4 ـ ابن قدامه ، المغني ، ج3 ، ص221

78

آن كس كه توان تأمين زندگي و هزينه خوراك و پوشاك خانواده خود را ندارد مستطيع
نبوده ، حج بر او واجب نيست .

امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از پدر بزرگوارشان فرموده اند : . . . من استطاع اليه سبيل سبيل در آيه بمعناي گستردگي در مال
است ؛ به شكلي كه با قسمتي از آن حج انجام داده و با باقيمانده آن خوراك ( و زندگي زن
و فرزندش ) را تأمين كند . ^{( 1 )}

در جاي ديگر فرمود : حج خانه خدا واجب است بر كسي كه راهي بسوي آن بيابد و آن ،
توشه و وسيله سفر همراه با سلامتي است و نيز بجاي گزاردن نفقه خانواده و آنچه پس از
حج بدان نياز دارد . ^{( 2 )}

صاحب جواهر ـ رحمة الله عليه ـ چهارمين شرط از شرايط استطاعت را ، داشتن امكانات
مالي به اندازه رفع نياز ، و تأمين مايحتاج زن و فرزند دانسته مي فرمايد : آن كس
كه چنين تواني ندارد حج بر او واجب نيست ( بلا خلاف أجده ، بل
ربما يظهر من بعضهم الاجماع عليه . . . ) ^{( 3 )}

8 ـ انتخاب زمان مناسب

شنبه از روزهاي هفته ، بهترين روز براي آغاز سفر است .

ابو ايوب خزاز و عبدالله بن سنان از امام صادق ( عليه السلام ) معناي اين فرموده
خداوند بلند مرتبه را جويا شدند كه : فاذا قضيت الصلوة فانتشروا
في الأرض و ابتغوا من فضل الله . . . ؛ ^{( 4 ) ( 5 )} حضرت فرمود : نماز ، روز جمعه ، و پراكنده شدن روز
شنبه . ^{( 6 )}

سزاوار است كه انسان روز جمعه را براي فراگيري مسائل ديني ، و بهره گيري
معنوي قرار دهد .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) روز پنج شنبه را
براي مسافرت انتخاب مي فرمود . ^{( 7 )}

آنحضرت همچنين در جاي ديگري مي فرمايد : روز پنجشنبه را خدا ، فرشتگان و رسول
خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) دوست دارند . ^{( 8 )}

كراهت سفر در روز جمعه ، براي اين است كه مردم در نماز جمعه شركت نموده ، حضور

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص37

2 ـ همان ، ص38

3 ـ جواهر الكلام ، ج17 ، ص273

4 ـ جمعه : 62

5 ـ وسائل الشيعه ، ج1 ، ص347 ، ح14982

6 ـ فقيه ، ج2 ، ص174/774

7 ـ فقيه ، ج2 ، ص173/768

8 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص358

79

خود در صحنه را به نمايش بگذارند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : كراهت ( سفر
در روز جمعه ) بخاطر نماز است . ^{( 1 )}

9 ـ غسل

مستحب است مسافر در آستانه حركت غسل كند و هنگام غسل بگويد : بسم الله و بالله و لا حول و لا قوة الا بالله . . .

و نيت غسل را ، توبه ، حاجت ، زيارت ، طلب خير ، نماز و دعا قرار دهد . و اگر روز جمعه
است غسل جمعه را نيز به نيت اضافه نموده ، براي همه آنها يك غسل انجام دهد . ^{( 2 )}

10 ـ صدقه

مستحب است مسافر در آغاز حركت ، صدقه دهد و آية الكرسي بخواند . ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : صدقه بده و هر روزي كه خواستي خارج شو . ^{( 4 )}

و نيز دو ركعت نماز بخواند و بگويد :

اللهم اني استودعك نفسي و أهلي و مالي و ذريتي و دنياي و آخرتي و
أمانتي و خاتمة عملي ؛ ^{( 5 )} خداوندا ! خود ، خانواده ، پول ، فرزندانم ، دنيا ، آخرت ، امانت و پايان كارم را به تو مي سپارم .

آنگاه همسر و فرزندانش را در اتاق گرد آورده ، بگويد :

اللهم اني استودعك الغداة نفسي و مالي و أهلي و ولدي و الشاهد منّا و
الغائب ، اللهم اجعلنا في جوارك اللهم لا تسلبنا نعمتك ولا تغيّر ما بنا من عافيتك و
فضلك . ^{( 6 )}

بار خدايا : همانا من ] از [ فردا ، خود و مال و خانواده و فرزندانم ، ـ چه
آنان كه نزد من اند ، و چه آنان كه نيستند ـ همه را به تو مي سپارم . پروردگارا ! ما را در كنار خود قرارمان ده ، و نعمتهايت را از ما مگير و آنچه از
سلامتي و فضل تو در اختيار ماست ، تغيير مده .

و زماني كه از در خانه بيرون مي رود ، در آستانه در ايستاده ، سوره هاي
حمد و معوّذتين ، قل هو الله احد ، آية الكرسي را در پيش رو و سمت راست و چپ
بخواند و بگويد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الخصال ، ص393/95

2 ـ وسائل ، ج11 ، ص369 ، ح15039 و 15040

3 ـ محاسن ، ص348 ، ح231

4 ـ محاسن ، ص348 ، ح23

5 ـ همان ، ص379 ، ح15064

6 ـ همان ، ص380 ، ح15065 ؛ كافي ، ج4 ، ص283 ، ح2

80

اللهم احفظني و احفظ ما معي ، و سلّمني و سلّم ما معي ، و بلّغني و بلّغ
ما معي ببلاغك الحسن الجميل ؛ ^{( 1 )} خداوندا ! مرا و آنچه با من است نگهدار ، و مرا و آنچه با من است سالم بدار ، و مرا و آنچه با من است با صورتي نيكو و زيبا
به مقصد برسان .

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : هرگاه بنده اي از بندگان خداوند از خانه
خارج مي شود ، شيطان سر راهش مي آيد ، اگر گفت : بسم
الله . . . دو فرشته ] نگهبان براي انسان [ به او گويند : خود را كفايت كردي و اگر گويد : آمنت بالله به خداي ايمان دارم گويند : هدايت شدي و راه يافتي ،
پس اگر گويد : توكّلت علي الله بر خداي توكّل كردم
گويند : محفوظ ماندي ، آنگاه شيطان از او دست كشيده ، آنجا را ترك مي كند و
مي گويد : چگونه از كسي كه هدايت شده ، محفوظ مانده ، و كفايت شده براي ما سودي
حاصل خواهد شد ؟ ^{( 2 )}

ذيل اين روايت دارد : يا ابا حمزه : ان تركت الناس لم يتركوك
و ان رفضتهم لم يرفضوك قلت : فما أصنع ؟ قال : اعطهم من عرضك ليوم فقرك و فاقتك .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص543 ، ح9 ، چاپ بيروت

2 ـ كافي ، ج2 ، ص41 چاپ بيروت

81

در روايت ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : هنگامي كه به قصد حج و عمره از
خانه خود بيرون آمدي ـ انشاء الله ـ ، پس دعاي فرج را بخوان و آن دعا اين است :

لا اله الاّ الله الحليم الكريم ، لا اله الاّ الله العلي العظيم ،
سبحان الله رب السموات السبع ، و رب الأرضين السبع ، و رب العرش العظيم و الحمد لله
ربّ العالمين .

11 ـ بي خبر به مسافرت نرويد

امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرموده اند : مسلماني كه قصد مسافرت دارد بايد برادران ديني خود را از قصد خويش آگاه سازد ، و
متقابلا اين حق را ايجاد مي كند كه موقع بازگشت برادران ايماني به ديدار او
بيايند . ^{( 1 )}

12 ـ بدرقه مسافر

مستحب است مسافر را دوستان و بستگانش بدرقه كنند .

همچنين مستحب است براي مسافر دعا كنند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) هرگاه مؤمنان را
بدرقه مي نمود ، با آنان خداحافظي كرده ، مي فرمود : خداوند بر تقواي شما
بيفزايد و به سوي هر خيري شما را راهنمايي كند ، و حاجات شما را برآورد ، و دين و
دنياي شما را سالم بدارد و شما را صحيح و سالم بازگرداند . ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) براي گروهي از اصحاب خود كه پياده عازم حج بودند ، دعا
كرده ، فرمود : خداوندا ! آنان را بر قدم هايشان استوار بدار و شريان هاي
ايشان را آرام دار ( قوّت قلب به آنان عنايت كن ) . ^{( 3 )}

آنگاه كه اباذر را به تبعيدگاه مي بردند ، علي ، حسن و حسين ـ
عليهم السلام ـ و عقيل پسر ابيطالب ، عبدالله بن جعفر ، و عمار ياسر او را بدرقه
كردند و علي ( عليه السلام ) خطاب به آنان فرمود : با برادرتان اباذر خداحافظي كنيد ؛
زيرا مسافر ناچار بايد به راه خود برود ، و بدرقه كننده ناگزير است كه باز
گردد . ^{( 4 )}

13 ـ انتخاب همراه

لذت سفر آنگاه افزون خواهد شد كه انسان ، رفيق و همنشين صميمي براي خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص448 ، ح15227 ؛ كافي ، ج2 ، ص174 ، ح16

2 ـ فقيه ، ج2 ، ص180 ، ح805

3 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص408 ، ح15121 ؛ محاسن ، ص255 ، ح54

4 ـ وسائل ، ج11 ، ص405 ، ح15115

82

برگزيند تا سختي هاي سفر بر او هموار گردد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به
مسافران توصيه مي فرمود : ابتدا رفيق راه را انتخاب كنيد آنگاه مسافرت بنماييد الرفيق ثم السفر . ^{( 1 )}

و در سخني ديگر به امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) فرمود : به تنهايي سفر مكن ،
كه همانا شيطان با شخص تنهاست ، و او از دو نفر دورتر است و فاصله دارد . اي علي ،
همانا مردي كه تنها مسافرت كند در معرض گمراهي است ، دو نفر نيز چنين اند ، اما
آنگاه كه به سه رسيدند ، گروه و كاروان به حساب مي آيند . ^{( 2 )}

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) سه نفر را لعنت فرمود : 1 ـ آن كس كه تنها غذا بخورد 2 ـ كسي كه در خانه اي تنها بخوابد 3 ـ سواري كه در دشت و بيابان تنها حركت
كند . ^{( 3 )}

اسماعيل بن جابر گفت : در مكه خدمت امام صادق ( عليه السلام ) بودم . مردي از
اهالي مدينه خدمت آن حضرت آمد ، حضرت از او سؤال كردند : چه كسي همراهت بود ؟ پاسخ
گفت : با كسي همسفر نبودم . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : اگر من بر تو فرمان
مي راندم ، نيكو ادبت مي كردم . سپس فرمود : يكي شيطان است ، دوتا نيز
شيطانند ، سه نفر ياران و چهار نفر رفيقانند . ^{( 4 )}

اين روايت ، بخوبي نشان مي دهد كه پيشوايان دين ، مردم را به داشتن همراه در
سفر ترغيب و تشويق مي كرده اند . و در حديثي ديگر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از كسي كه تنها مسافرت كند ، با عنوان بدترين مردم ياد كرده
است . ^{( 5 )}

14 ـ هم شأني در مسافرت

در انتخاب رفيق سفر لازم است دقت نموده ، همراهاني هم شأن و هم طراز را برگزيند
تا در سفر به او خوش بگذرد . اسحاق بن جرير گفت : امام صادق ( عليه السلام ) پيوسته
مي فرمود : با كسي همراه شويد كه از همراهي با او احساس زينت و سرافرازي كنيد و
با آنان كه همين احساس را نسبت به شما دارند همراه نشويد . ^{( 6 )}

شهاب بن عبد ربّه گويد : به امام صادق ( عليه السلام ) گفتم : شما وضعيت من ، و
دوست گرفتنم و بخششي كه نسبت به برادرانم دارم را مي دانيد ، با گروهي از اين
دوستان در راه مكه همسفر مي شوم و نسبت به آنان بذل و بخشش مي كنم و امور
معاششان را توسعه مي دهم . امام فرمود : اي شهاب چنين مكن ؛ زيرا كه اگر تو
دست بازي نسبت به آنان نشان دهي و آنان نيز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص408 ، ص15123

2 ـ همان ، ص410 ، ح15127 ؛ در مجمع البحرين آمده : . . . النّفر
بالتحريك ، و هم عدّة رجال ، قيل من ثلاثة الي عشرة ، و قيل الي سبعة ، ولا يقال : نَفَر
فيما زاد علي العشرة . و النّفير مثله . و في الحديث : اذا سافر الرّجل وحده فهو غاو و
الإثنان غاويان و الثلاثة نَفَرٌ ؛ أي جماعه و روي سَفَرٌ أي رَكْبٌ .

3 ـ همان ، ص410 ، ح15129

4 ـ همان ، ص411 ، ح15130

5 ـ همان ، ص409 ، ح15126

6 ـ وسائل ، ج11 ، ص412 ، ح15133

83

چنين كنند ، نسبت به آنان ستم كرده اي ، و اگر امساك نموده ، چيزي به آنان
ندهي ، خوارشان گردانيده اي ، پس افرادي چون خود را همراه گير ، و با همسنگ خود
همراه باش . ^{( 1 )}

امام باقر ( عليه السلام ) نيز فرمود : با مثل خودت مسافرت كن ، و با كسي كه مخارج
تو را تأمين مي كند همراه مباش ؛ زيرا اين عمل موجب ذلّت و خواري مؤمن است . ^{( 2 )}

حسين بن ابي العلاء گفت : همراه با بيست و اندي مرد به سوي مكه حركت كردم ، و در
هر منزلي گوسفندي براي آنان سر مي بريدم ، آنگاه كه مي خواستم خدمت امام
صادق ( عليه السلام ) داخل شوم ، حضرت خطاب به من فرمود : اي حسين ، مؤمنان را ذليل
مي كني ؟ گفتم : از چنين كاري به خدا پناه مي برم . امام فرمود : به من خبر
داده اند كه در هر منزلي گوسفندي قرباني مي كني ؟ گفتم : از اين كار ، هدفي
جز خدا نداشته ام ، فرمود : آيا ندانستي كه در ميان همراهان تو افرادي هستند كه
دوست مي دارند همچون تو عمل كنند ليكن توان آن را ندارند و احساس خود كوچك
بيني و شكستگي روحي ، مي كنند ؟ ! گفتم : از خدا طلب مغفرت دارم و ديگر چنين
نكردم . ^{( 3 )}

در تعداد همسفر نيز بايد دقت كرد مستحب است از چهار تا هفت نفر بيشتر نباشند . رسول خدا فرمود : محبوبترين ياران نزد خداوند ـ عزّوجلّ ـ چهار نفرند و هيچ گروهي از
هفت نفر افزون نشوند مگر آن كه هياهو و جار و جنجالشان بسيار مي شود . ^{( 4 )}

15 ـ يادآوري نعمت هاي خداوند

راهيِ حج ، آنگاه كه سوار بر مركب مي شود ، مستحب است نعمت هاي خداوند
را به ياد آورده ، سپاسگزاري نمايد و بگويد : الحمد لله الذي
هدانا للإسلام ، و علمنا القرآن ، و منّ علينا بمحمّد ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) سبحان الذي سخر
لنا هذا و ما كنا له مقرنين و انا الي ربنا منقلبون ، و الحمد لله ربّ العالمين . . . ^{( 5 )}

علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) فرمود : هر كس بر مركب سوار شده ، نعمت هايي
را كه خداوند به او داده به ياد آورد و آيه : سبحان الذي سخّر
لنا هذا و ما كنّا له مقرنين . . . را بخواند و بگويد : استغفر الله الذي لا اله الاّ هو الحي القيوم و أتوب اليه ، اللهم
اغفر لي ذنوبي ، انه لا يغفر الذنوب الاّ أنت . مولاي بخشنده و كريم گويد : اي
فرشتگان من ، بنده من مي داند كه گناهان را جز من

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص413

2 ـ همان ، ح15139

3 ـ وسائل ، ج11 ، ص414 ، ح15142

4 ـ وسائل ، ج11 ، ص416

5 ـ قرب الاسناد ، ص32 ؛ وسائل ، ج11 ، ص387 ، ح15080

84

كسي نمي بخشد . شما شاهد باشيد كه من گناهان او را آمرزيدم . ^{( 1 )}

16 ـ دعا و ذكر در حال حركت

پيمودن راه هاي زمين و آسمان همراه با فراز و نشيب و اوج و فرود است ،
اتومبيل به مناطق كوهستاني كه مي رسد ، جاده هاي پر پيچ و خم كوهستان را
طي كرده بالا مي رود و پس از رسيدن به قلّه ، سرازير مي شود ، هواپيما نيز
از فرودگاه برمي خيزد ، اوج مي گيرد و با رسيدن به مقصد فاصله خود را با
زمين كم نموده ، در فرودگاه به زمين مي نشيند . زائر در تمامي اين مراحل سزاوار
است ياد خدا را زير لب زمزمه كند .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آنگاه كه در مسيري بالا مي رفت الله اكبر و زماني
كه فرود مي آمد : سبحان الله مي گفت . ^{( 2 )}

حذيفة بن منصور گويد : همراه با امام صادق ( عليه السلام ) به طرف مكه حركت
كرديم . پس از نماز حضرت فرمود : اللهم خل سبيلنا و أحسن تيسيرنا
و أحسن عافيتن و هرگاه از بلندي بالا مي رفت مي فرمود : اللهم لك الشرف علي كل شرف . ^{( 3 )}

در بين راه ، برخي مناطق ، همچون گردنه هاي صعب العبور و راه هاي
پر پيچ و خم خطرناك و ترس آفرين اند . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : اگر به جايي رسيدي كه ترساني ، اين آيه را بخوان : ربّ ادخلني
مُدخل صدق و أخرجني مُخرج صدق و اجعل لي من لدنك سلطاناً نصيراً . ^{( 4 )}

برخي از برادران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نزد آن حضرت آمده ، اظهار داشتند ما به
قصد تجارت عازم شام هستيم به ما بياموزيد چه بگوييم . پيامبر فرمود : آنگاه كه مسافر
در بين راه به منزلي فرود آمد نماز عشا را خوانده و به هنگام خوابيدن ، تسبيحات حضرت
فاطمه ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) را بگويد و سپس آية الكرسي را بخواند . پس
همانا تا به صبح از هر بلايي مصون خواهد ماند . ^{( 5 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : اگر كسي پياده حج كند و سوره انا انزلناه في
ليلة القدر را بخواند ، سختي پياده روي را احساس نكند . ^{( 6 )}

امام صادق ( عليه السلام ) به آن كس كه تنها سفر كند ، دستور داده اند به
هنگام سفر اين دعا را بخواند : ما شاء الله لا حول و لا قوة
الاّ بالله ، اللهم آمن وحشتي و أعنّي علي وحدتي ، و أدِّ غيبتي . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ص389 ؛ فقيه ، ج2 ، ص178 ، ح795

2 ـ وسائل ، ج11 ، ص391 ، ح15088 ؛ فقيه ، ج2 ، ص179 ، ح796

3 ـ وسائل ، ج11 ، ص393 ، ح15092 ؛ كافي ، ج4 ، ص287 ، ح1

4 ـ الاسراء : 80

5 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص395 ، ح15096 ؛ محاسن ، ص368 ، ح120

6 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص396 ، ح15099 ؛ مكارم الأخلاق ، ص242

7 ـ همان ، ص397 ؛ ح15101 ؛ كافي ، ج4 ، ص288 ، ح4

85

17 ـ مسافرت در شب

انتخاب شب براي مسافرت ، توصيه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) است . امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : بر شما باد مسافرت در شب ؛
زيرا زمين در شب درنورديده مي شود . ^{( 1 )}

قسمت پاياني شب براي آغاز سفر بهتر است ؛ زيرا خداوند ابتداي شب را براي آسايش و
راحتي انسان قرار داده ، تا بدن استراحت لازم را داشته ، و روح نشاط خود را
بازيابد .

علي ( عليه السلام ) به معقل فرمود : چون شب را آسودي ، هنگام سحر و يا دميدن فجر ،
در پناه بركت خداوند ، سفر را آغاز كن . ^{( 2 )}

18 ـ شراكت در هزينه ها

مستحب است مسافران همدل ، پول و توشه خود و همراهان را يكجا جمع نموده ، سپس از آن
برداشت كرده ، خرج كنند . اين عمل براي اخلاق و رفتار آنان نيكوتر ، و براي روح و
جانشان پاكيزه تر است . ^{( 3 )}

اين ويژگي با سيستم كنوني ، كه كليه هزينه ها از سوي سازمان حج و زيارت
تأمين مي شود ، بخوبي سازگار است و ديگر مسافرتهاي دسته جمعي از اين قبيل
را نيز شامل مي شود .

19 ـ حفظ پول و اثاثيه

مسافر بايد حافظ و نگاهبان پول و اثاثيه خود باشد تا در طول سفر دچار مشكل نشود ،
صفوان جمال به امام صادق ( عليه السلام ) گفت : مي خواهم به حج
بروم ، خانواده من نيز همراه من است ، پول و هزينه سفرم را در همياني كه دارم بگذارم ؟
و آن را به كمر ببندم ؟ امام فرمود : بله ، پدرم پيوسته مي فرمود : از توانمندي
مسافر اينست كه بتواند پول ] و وسايل [ خود را حفظ كند . ^{( 4 )}

20 ـ همراه داشتن مواد خوراكي

در سفر حج و عمره ، از پاكيزه ترين خوراكي ها و بهترين مواد همچون
بادام ، شكر و سويق و آرد نرم الك نكرده ، توشه برداريد كه علي بن الحسين ( عليه السلام ) چنين مي كرد . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج8 ، ص314 ، ح489

2 ـ نهج البلاغه ، نامه 12

3 ـ وسائل ، ج11 ، ص413

4 ـ همان ، ص419

5 ـ وسائل ، ج11 ، ص423 ، ح15111

86

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود : جوانمردي در سفر عبارت است از فراواني و
خوبي توشه و بذل و بخشش آن به همراهان و پنهان نگهداشتن اسرار همسفران . . . ^{( 1 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) به نقل از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : از
بزرگواري مرد آن است كه توشه سفر خود را پاكيزه و شيرين و گوارا سازد .

21 ـ نيازمنديهاي سفر

مستحب است مسافر نيازمنديهاي سفر را همچون : آينه ، شانه ، مسواك ، دارو ، درفش و نخ ،
سرپايي ، ظرف آب ، لباس ، و . . . ^{( 2 )} با خود بردارد .

در روايت آمده است : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) هرگاه به سفر مي رفت چند چيز را
همراه خود برمي داشت : 1 ـ آينه 2 ـ سرمه دان 3 ـ شانه 4 ـ مسواك . ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) به مسافران توصيه فرمودند : مقداري تربت سالار شهيدان
را با خود برداشته ، آن را بوسيده ، بر چشمانشان بگذارند سپس اين دعا را بخوانند : اللهم اني أسألك بحق هذه التربة ، و بحق صاحبها ، و بحق جدّه و
بحق أبيه و بحق اُمّه و أخيه ، و بحق وُلده الطاهرين ، اجعلها شفاءً من كل داء ، و
أماناً من كل خوف ، و حفظاً من كل سوء . سپس تربت را در جيب خود بگذارد ، چنين
انساني پيوسته در پناه خداوند است . ^{( 4 )}

22 ـ كمك به ديگران

مستحب است مسافر به همراهان خود در طول سفر كمك كند . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : كسي كه مسافر مؤمن را ياري دهد ، خداوند هفتاد و سه گرفتاري او را حل
مي كند . ^{( 5 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) بيشتر اوقات با كساني به مسافرت مي رفتند كه آن
حضرت را نمي شناختند و با آنها شرط مي كرد تا در طول سفر ، به آنان كمك
كند . در يكي از اين سفرها ، مردي حضرت را شناخت و به همراهان خود ، آن حضرت را معرفي
كرد ، آنان هراسان خدمت امام سجاد ( عليه السلام ) آمده دست و پاي ايشان را بوسيده ،
عذر خواهي كردند . ^{( 6 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : سيد القوم خادمهم في السفر ؛ بزرگ يك ملت آن كس است كه در مسافرت به ديگران كمك كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ص424 ، ح15162

2 ـ وسائل ، ج11 ، ص425 ، ح15165

3 ـ وسائل ، ج11 ، ص426 ، ح15167

4 ـ همان ، ص428 ، ح15173

5 ـ وسائل ، ج11 ، ص429 ، ح15179

6 ـ همان ، ص430 ، ح15177

87

23 ـ جوانمردي در سفر

مستحب است مسافران در سفر جوانمردي از خود نشان دهند . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) تلاوت قرآن ، و حضور دائم در مساجد ، و همراهي با برادران در حل حوائج و نيازهاي آنان
را نشانه فتوّت و جوانمردي در وطن ، و فراواني و خوبي توشه و بخشش آن به همسفران ، و
كتمان اسرار همراهان ، و خوش خلقي ، و شوخي بدون معصيت را علائم جوانمردي در سفر
دانسته اند . ^{( 1 )}

لقمان به فرزندش فرمود : اگر با گروهي مسافرت كردي ، در كار خود و آنان فراوان
مشورت كن ، در چهره آنان فراوان لبخند بزن ، از خوراكي ها و توشه هايي كه
همراه داري بر آنان ببخش و با آنان كريمانه عمل كن ، دعوت آنان را پاسخ گوي و اگر از
تو ياري خواستند ، آنان را كمك كن . اگر در كار حقي از تو شهادت خواستند ، شهادت ده ،
آنگاه كه همراهان تو پياده راه مي پيمايند با آنان همراهي كن ، و آن زمان كه
آنان به كاري مشغولند ، با آنان كار كن ، سخن سالمنداني كه سن آنان از تو بيشتر است
را پذيرا باش ، اگر تو را به چيزي امر نمودند ، پيروي كن و اگر چيزي از تو خواستند
پاسخ مثبت ده و جواب منفي به آنان مده ^{( 2 )} .

24 ـ اقامه نماز

لقمان حكيم به فرزندش وصيت كرده ، فرمود : فرزندم ! آنگاه كه وقت نماز فرا رسيد ، آن
را بخاطر چيزي تأخير مينداز ، نماز را بجاي آر و خود را از اين دين رها ساز ، نماز را
به جماعت بخوان گرچه مكان براي نماز تنگ باشد ، گويي بر نوك نيزه ايستاده اي ،
هرگاه به نزديكي منزلي رسيدي از مركب فرود آي و ابتدا مركبت را رسيدگي كن ( در آن
زمان اسب و شتر بود و به آنان علوفه مي دادند ، و در اين زمان اتومبيل است و
نياز به بنزين و روغن دارد ) در سرزميني فرود آي كه سبزه زار و خوش منظر و
آرام بوده ، خاكي نرم داشته باشد ـ سنگلاخ نباشد ـ . و آنگاه كه فرود آمدي ، قبل از
نشستن دو ركعت نماز بخوان . . . اگر مي تواني غذا نخوري تا ازآن به ديگران صدقه
دهي ، اينچنين كن . تا زماني كه سواره اي ، قرآن بخوان ، و هرگاه فراغتي يافتي دعا
كن . در آغاز شب حركت نكن ، و بجاي آن از پايان شب بهره بگير ، و در طول راه صدايت را
بلند نكن . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص436 ، ح15197 ؛ عيون اخبار الرضا ، ج2 ، ص27 ، ح137

2 ـ فقيه ، ج2 ، ص194 ، ح884

3 ـ فقيه ، ج2 ، ص194 ، ح884

88

25 ـ مراعات حال ديگران

در تابستان و در هواي گرم ، در صفوف نماز جماعت و يا جلساتي كه حاجيان شركت
مي كنند ، سزاوار است مراعات حال ديگران را بكنند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : سزاوار است نشستگان در تابستان بگونه اي بنشينند كه ميان هر دو نفر به
اندازه بلندي يك ذراع فاصله باشد تا گرفتار رنج و زحمت نشوند . ^{( 1 )}

26 ـ وفاداري

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : امام سجاد ( عليه السلام ) هنگام رحلت ، به
فرزندشان امام باقر ( عليه السلام ) فرمودند : من با اين شتر بيست مرتبه به حج
رفته ام ، امّا به او تازيانه اي نزده ام ، هنگامي كه او مرد ،
لاشه اش را به خاك بسپاريد تا درندگان گوشتش را نخورند . . . پس آنگاه كه شتر
مرد ، امام باقر ( عليه السلام ) گوري بساخت و او را دفن كرد . ^{( 2 )}

27 ـ مدارا با بيماران

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : اگر يكي از شما در مسافرت بيمار شد تا سه روز نزد
او بمانيد ( و او را تنها نگذاريد ) ^{( 3 )}

28 ـ كوتاهي سفر

مسافران پس از پايان يافتن كار و حاجي پس از خاتمه اعمال ، زودتر نزد خانواده
خويش بازگردد ، امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : سفر پاره اي از عذاب و
ناراحتي است ، هر يك از شما كه سفرش پايان پذيرفت ( و كارش تمام شد ) در بازگشت به سوي
خانواده اش بشتابد .

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود : از محلّي به محل ديگر رفتن ، زاد و توشه را
به پايان رسانده ، اخلاق را بد و لباس را ژنده مي نمايد .

29 ـ سوغات

هنگام بازگشت از سفر ، براي زن و فرزندانتان هديه اي به همراه بياوريد . امام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج12 ، ص14 ؛ كافي ، ج2 ، ص662 ، ح8

2 ـ ثواب الاعمال ، ج1 ، ص74

3 ـ وسائل ، ج11 ، ص452

89

صادق ( عليه السلام ) فرمودند : به هر مقدار كه توان مالي داريد هر چند يك
سنگ ، براي زن و فرزندتان هديه بياوريد . ^{( 1 )}

30 ـ استقبال حاجي در برگشت

مردم حاجيان را هنگام عزيمت به بيت الله الحرام بدرقه مي كنند و پس از
مراجعت نيز به استقبال و ديدار آنان مي روند . اين سنّت حسنه در روايات مورد
تأكيد قرار گرفته از آن به عنوان امري مستحب ياد شده است .

امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از امام سجاد ( عليه السلام ) مي فرمود : به حاجي و عمره گزار قبل از آن كه آلوده به گناه شود ، سلام كرده ، با آنان
مصافحه كنيد . ^{( 2 )}

و در روايتي ديگر امام سجاد ( عليه السلام ) توصيه فرموده كه حجاج و
عمره گزاران را گرامي بدارند . ^{( 3 )}

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : گرامي داشتن حاجي و معتمر ، بر شما واجب
است . ^{( 4 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود : كسي كه با حاجي تازه از سفر آمده ، معانقه
كند مانند آن است كه حجرالاسود را لمس كرده باشد . ^{( 5 )}

علي ( عليه السلام ) نيز فرمود : هنگامي كه برادر شما از مكه بازگشت ، ميان دو چشم
او ، و دهانش را كه با آن حجرالاسودي را كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بوسيده ،
بوسيده است ، بوسه زنيد . و نيز چشمي كه به خانه خدا نگاه كرده ، و جايگاه سجده و صورت
رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) را بوسيده ، ببوسيد و هنگام خوش آمد گويي ، به او
بگوييد : خداوند اعمال حج تو را قبول كند ، سعيت را بر تو ببخشايد ، و آنچه هزينه كردي
به تو عوض دهد ، و اين حج را نيز آخرين حج تو قرار ندهد . ^{( 6 )}

حج نورانيتي براي حاجي به ارمغان مي آورد و تا زماني كه آلودگي به گناه
پيدا نكرده ، آن نور در چهره او مي ماند . ^{( 7 )}

* پي نوشتها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل ، ج11 ، ص459 ، ح15259

2 ـ كافي ، ج4 ، ص256 ، ح17 ؛ فقيه ، ج2 ، ص147 ، ح648

3 ـ محاسن ، ص71 ، ح142

4 ـ فقيه ، ج2 ، ص147 ، ح649

5 ـ فقيه ، ج2 ، ص196 ، ح891 ؛ محاسن ، ص377 ، ح149

6 ـ وسائل ، ج11 ، ص447 ، ح15224 ؛ خصال ، ص635

7 ـ محاسن ، ص71 ، ح143