2 ـ مکّه در
سال 1327

ميقات حج - سال چهارم - شماره سيزدهم - پاييز 1374

مكه در سال 1327

ترجمه : محمد علي سلطاني

آنچه در ذيل مي آيد نوشته اي است از آقاي محمد حرب استاد دانشگاه
مدينه منوّره در بازگويي حوادث مكّه در سال 1327 كه از لابلاي كتاب عالم الاسلام
عبدالرشيد ابراهيم استخراج و در شماره دوّم سال دهم شوال 1409 مجله عالم الكتاب نشر
يافته است ، جهت استفاده خوانندگان ترجمه آن تقديم مي گردد :

عبدالرشيد ابراهيم ، مبلّغ ، نويسنده ، قاضي و جهان گردي است كه در سيبري
تولّد يافت و در ژاپن فوت كرد . وي بخش مهمّي از زندگي طولاني خود را به سياحت در
كشورهاي آسيايي و تبليغ اسلام گذراند . در ژاپن عده زيادي توسط ايشان مسلمان شدند و
به تلاش وي ، حكومت ژاپن به اسلام ، به عنوان يكي از اديان اعتراف كرد . او ماجراي
مسافرتش را كه شامل سفر به چين ، كره ، سنگاپور ، اندونزي ، هند ، ژاپن و شبه جزيره
عربستان مي گردد ، تدوين كرد . اين سفرنامه به زبان تركي در سال 1328 در
استانبول چاپ شد .

عبدالرشيد ابراهيم در سال 1327 ، بعد از گردش در كشورهاي زيادي كه شرح آن را در
عالم الاسلام آورده است ، به سرزمين حجاز رسيد و در 25 ذي قعده
همان سال وارد جده شد .

لازم به يادآوري است كه اين تاريخ ، زمان حاكميت محمد رشاد ؛ يعني سيطره

119

جمعيت اتحاد و ترقي بر شؤون دولت ، سلطنت و ايالات دولت عثماني ، پس از
پيروزي اش در خلع سلطان عبدالحميد است .

در توصيف مكه در سال 1327 كه موضوع اين نوشتار است ، خواننده كوششي در راستاي
پيرايش سفرنامه مؤلف از هرآنچه بدور از توصيف صرف است خواهد ديد ؛ نظير بازتاب
احساسات شيخ در توصيف ، انجام مناسك حج و نقد وي از جريانات و اشخاص به نيكي و يا
بدي و هر نوع حاشيه پردازي كه در توصيف مكه در سال 1327 نيازي بدان نيست .

* * *

در جدّه حاجيان توصيه به زيارت قبر حوّا مي شدند . پاره اي به اين
توصيه عمل مي كردند و گروهي ديگر مستقيم رفتن به مكّه را ترجيح مي دادند . دو نوع قافله كه صبحگاهان از جده به مكّه حركت مي كردند فراروي آنان بود ؛
قافله هاي شتر و قافله هاي الاغ .

قافله هاي شتر در دو روز و قافله هاي الاغ تنها در 12 ساعت ، تا مكه را
طي مي كردند . آنان كه بار و بنه فراوان داشتند ؛ قافله هاي شتر و آنان كه
زاد و توشه كمتري داشتند قافله هاي الاغ را برمي گزيدند ليكن بسياري براي
آن كه فرمان الهي در وَسارِعُو را عمل كرده باشند ،
قافله هاي الاغ را به علّت سرعتشان ترجيح مي دادند .

راه جدّه به مكّه ، راهي شني و تهي از هرگونه بنا است . در گرداگرد حاجيان ، گستره
زمين تا آنجا كه چشمشان كار مي كرد پوشيده از شن بود و در دو سوي راه جز
قهوه خانه هايي كه از برگ درخت خرما ساخته شده و آشيانه ناميده
مي شود ، چيز ديگري وجود ندارد . بعد از دو ساعت سفر در چنين بيابان شني و
ناهمواريهاي سنگي ، كه در آن جز كوههايِ سنگيِ سياه سوخته نيست ، يك نوع گياه دارويي
به نام سنا و خارخسك رخ مي نمايد . بين جدّه و مكه جايي است به نام حده كه
ساكناني بدوي دارد و نيز مسجدي در نزديكي مكه موجود است .

در مكّه خيابان بزرگي است به نام خيابان شيخ محمود ، شيخ محمود مراد از علماي
بزرگي است كه به خاطر كتابهايش شهرتي دارد . و در مكه مقيم است . وي كتاب المكتوبات
امام ربّاني را به عربي ترجمه كرده و كتابي نيز به نام تلفيق الأخبار به زبان
عربي ، در موضوع تاريخ ، دارد . شيخ محمود مراد به سه زبان ديني مشهورِ عربي ، فارسي و
تركي تأليفات دارد و به اين سه زبان خوب سخن مي گويد ومي نويسد . اين شيخ
از نژاد تاتاري از منطقه قازان است

120

كه از نيم قرن قبل در مكه مكرمه ساكن شده است . وي در علم اصول ، فقه ، تفسير و
حديث داراي آگاهيهاي فراوان است . وعلي رغم دانش پر ارجش ، قدرش ناشناخته است و
به شغلي كوچك گويا خدمتكاري در مهمانسراي حجّاج تاتار مشغول است .

در مكه مكرمه ، مجموعه اي از مهمانسراهاي حجّاج بود كه به علت انتساب به
قازان ، پايتخت كشور تاتار در ساحل رودخانه ولگا ، تكيه قازانيه ناميده مي شوند
و حاجياني كه از روسيه مي آمدند در آنجا رحل اقامت مي افكندند و تا مدّتي
كه در حج بودند در اين تكيه ها سكونت مي كردند . در هر تكيه فردي به امور
تكيه نظارت مي كرد و به تعبير درست تر ، به خدمتكاري حجّاج همّت
مي گماشت و حاجيان تاتار ، در پايان مدّتِ بقايشان در مكه ، در صورتيكه از خدمات
وي راضي بودند ، صدقه اي به وي مي دادند . تعداد حاجيان در سال 1327 به
چهارصد هزار نفر مي رسيد و برخوردها به شيوه اسلامي بود و هيچ وقت برخوردي
بدور از چهارچوب ادب ديده نمي شد . هيچكس كسي را آزار نمي داد و هيچ فردي
از فرد ديگر آزار نمي ديد به خاطر هدف ، نظم و مديريّت امري طبيعي و اخلاقي شده
و كاملا تربيت اسلامي

121

حاكم گشته بود .

پس از حج گروهي از حاجيان براي برگشت به وطنشان آماده مي شدند و
پاره اي حدود يك هفته در مكه ماندند و بعضي ديگر رو به سوي مدينه و زيارت روضه
مطهره پيامبر نهادند . آنان كه در پي برگشت به وطنشان بودند ، به خريد نيازمنديها ،
خلعت و برداشتن آب زمزم جهت بردن به شهرستان ، مشغول شدند . از اين روي مكّه دو يا سه
روز پس از اتمام مناسك همچنان پر جمعيّت بود .

در مكه خيابان فرعي و حتي خيابان اصلي كم است ، از اين رو بسيار شلوغ
مي باشد . وسايل حمل و نقل گوناگون ؛ از قبيل : شتر ، هودج ، تخت روان و غيره در آن
وجود دارد . هودج وسيله اي است كه باديه نشينان براي بردن حاجيان ،
بگونه اي كه هر دو حاجي با يك شتر برده شود ، اختراع كرده اند .

يافتن جايي براي استراحت مشكل است و انواع غذاها در خيابانهاي تنگ ، بازارها و
خيابانهايي كه كمي وسعت دارند پخته مي شود . نانوايي در مكه انگشت شمار
است ؛ تنها در سه محل كه همگي طبق شيوه قديم نان مي پزند . علي رغم ازدحام
جمعيّت و كمبود جا در مكه ، امكان برگزاري جشنها ، مراسم رسمي و مجالس شخصيتهاي مهم ؛
نظير شرفا و حاكمان وجود دارد . در مكه پليس و شهرداري يافت نمي شود ، با اين
حال در همه جاي مكّه امنيت و آرامش خاطر حاكم است . كمترين شخص در حج بيست ليره
همراه خود دارد با اين حال هيچ حادثه اي اتفاق نمي افتد .

در چهاردهم از شهر ذي حجه سال 1327 در مكه باران باريد و حرم به
درياچه اي تبديل شد ، بطوري كه جز در قسمت سدّ باب الزياده ، مكاني
خشك يافت نمي شد . در اين روز نماز مغرب و عشا در حرم اقامه نشد و نماز صبح روز
بعد تنها در باب الزياده برگزار گرديد . گروهي از حاجيان به جدّه رفتند . در عين
حال بيش از صدهزار حاجي در مكّه ماند . جايي براي برگزاري نماز نبود و مردم با حال
وحشت و اضطراب در ميان آب راه مي رفتند ، امير حج ، شريف و والي هم در ميان آب
گام برمي داشتند . آب تمام مقامات مقدسه ؛ از جمله مقام ابراهيم ( عليه السلام ) را در خود
فرو برد ، آلودگيها را از خيابانها آورد و مقامات مقدسه را آلوده كرد . هيچكس قادر به
طواف و نماز نبود تا آنجا كه گروهي از حاجيان بناچار طواف وداع را ترك

122

كردند . در روز دوّم ، بخشي از اين آلودگيها به قناتها سرازير شد و مردم به مقدار
توانائيشان به خارج كردن آب از حرم شريف مشغول شدند و بوي كريه آلودگيها همه فضا را
فراگرفته بود و علي رغم همه اينها وب راه به مكه نيافت .

همه حاجيان در تميز كردن حرم شركت جستند . اين كار دو روز طول كشيد و با همه
تلاش ، جز مقدار كمي جا جهت برگزاري نماز نتوانستند تميز كنند . به علّت آلودگي اطراف
كعبه و زمزم ، دو روز نماز جماعت برپا نشد . حتي حطيم در آب فرو رفت در عين حال داخل
چاه زمزم از آلودگي حفظ شد . بسيار از مردم در اين جريان كشته شدند . عدّه اي از
طبيبان در مكه مكرمه ، به مسؤوليتشان عمل نكردند و در انجام وظيفه كوتاهي ورزيدند و
از امير ، والي و مسؤولي نمي ترسيدند و علّت سهل انگاريشان اين بود
كه آنان از سوي جمعيّت اتحاد و ترقّي در استانبول تعيين شده بودند . تعداد
مدارس در مكه فراوان بود ليكن مفتي ، مدرس و يا عالمي كه برجسته باشد و بتوان انگشت
روي آن گذاشت وجود نداشت .

اوقاف فراواني در مكه هست ولي بسياري از آنها در دست نااهلان قرار دارد و به
املاك شخصي تبديل شده است . مكه مكرمه محروم از علم و فضيلتهاي انساني ـ اسلامي شده
است . از اين روي رواست كه سيصد ميليون مسلمان ـ تعداد تمامي مسلمانان جهان در آن
سال ـ بر مكه مكرمه گريه كنند .

در هشتم ذي حجّه و دقيقاً در ساعت 10 امير الحاجي كه سلطان محمد رشاد از
استانبول فرستاده بود سوار بر اسبي سفيد رسيد ، بر جبل الرحمه فرا آمد و
خطبه اي خواند و از اين لحظه انبوهي از جمعيت انساني لبيك گويان عرفات را به
لرزه درآوردند .

قبل از رسيدن اميرالحاج به جبل الرحمه ، شليك گلوله هاي آتشين ، برپايي
مجالس مهماني ، رژه هاي نظامي و رسمي برپا گشت و مردم به خواندن قرآن كريم و
لبيك گفتن مشغول شدند .

در ساعت يازده ـ يك ساعت بعد از رسيدن اميرالحاج ـ به همراه دعا و فرياد ،
خيمه ها برچيده و بر شتران جهت حركت به سوي مزدلفه ، بار شد .

در مكّه ، چانه زدن بر سر قيمت قرباني ، بويژه در وقت گرما بسيار كم پيش
مي آيد . گرچه باديه نشينان هم افزون از قيمت متعارف ، درخواست
نمي كنند .

123

حاجيان از اسرافي كه در نتيجه كشتن و رها كردن قربانيها در گودالها بوجود
مي آيد ، گفتگو مي كردند و مي گفتند : زماني برسد كه از گوشت قرباني
بهره بگيرند . بعضي مي گفتند : كي مي شود كه در مكه كارخانه اي براي
حفظ گوشتها براي بهره گيري مردم ، سربازان و صدور آن به اروپا به وجود آيد ؟ و
بعضي ديگر مي گفتند : زمان بهره گيري از گوشتهاي قرباني فرا خواهد
رسيد .

از حوادث مهم مكّه در سال 1327 آمدن عزيز مصر خديو عباس حلمي پاشا به مكه است . استقبال رسمي پرشكوهي از وي انجام گرفت و به احترام وي گلوله هايي شليك گشت . وي به منزل شريف حسين امير مكه وارد شد مادر خديو ، اركان دولت و همراهان با وي بود . حضور وي در مكه موجب شادي حاجيان شد ؛ زيرا شخصيتهاي اسلامي كمتر به حج
مي رفتند .

عزيز مصر در روز دوم ورودش به بازديد والي مكه مكرمه امين بگ رفت و آنگاه
به بازديد مجموعه حكومتيان پرداخت ؛ زيرا در روز استقبال عده زيادي از رجال دين و
علم جهت عرض سلام آمده بودند . همچنين از حوادث مهم در اين سال اقدام جمعيّت اتحاد و
ترقي تركيه به برگزاري اجتماعي در باشگاه اتحاد و ترقي مكّه جهت شركت نمايندگان
اقوام مختلف مسلمان است . اين اجتماع به رياست شريف ناصر كه يكي از شرفاي مكّه است
برپا گشت . در آغاز نماينده اتحاد و ترقي مكه آقاي فريد افندي به ايراد سخنراني
پرداخت و گفت : لازم است سلانيك به پايگاه مسلمانان در سرتاسر جهان تبديل شود و
شعبان جمعيت اتحاد وترقي كه در هريك از كشورهاي اسلامي ايجاد مي گردد ،
تابع سلانيك باشد .

مناسب است يادآوري گردد كه سلانيك امروز جزء يونان است . شيخ عبدالله آباناي كه
يكي از علماي قازان بود برخاست و به سخنراني پرداخت و لزوم اتحاد مسلمانان را مطرح
كرد و گفت : ضروري است در مكه مكرمه مجمعي حقيقي از علماي اسلام باشد تا مرجع براي
تمام علماي جهان اسلام گردد .

علما و شخصيتهاي گوناگون در اين گردهم آيي سخن گفتند تا آن كه يكي از
طالبان علم الأزهر برخاست و به ايراد سخن پرداخته ، گفت : لازم است مردم مسلمان بجاي
زبان محلّي ، با زبان عربي كه زبان قرآن كريم است سخن بگويند كه اين پيشنهاد اعضاي
باشگاه

124

اتحاد و ترقي در مكه را خشمگين ساخت و يكي از آنان برخاست و سخنراني روحاني
الأزهري را قطع و شروع به فحاشي و تهديد كرد .

از حادثه هاي شگفتي كه در سال 1327 در مكه مكرمه بوجود آمد ؛ افزايش تعداد
حاجيان يمن بود . در اين سال بيشتر از هر سال ديگر آمده بودند و با پولهاي انگليسي
كه با خود آورده و بذل و بخشش مي كردند ، توجه همه را جلب كرده بودند . تا قبل
از اين تاريخ ، پول انگليسي در مكه ديده نشده بود . اين موضوع نظر تاجران مكّه را هم
به خود جلب كرد .

از شگفتيهاي ديگر ، پخش نوشته هايي به نام خلافت عربي بود .

بين حاجيان شايع شد كه عزيز مصر خديو عباس حلمي پاشا در سفرش به مكه شخصي را به
همراه آورده است كه كار چاپ انجام مي دهد و مسيحي است . و در مهماني شريف
حسين در كنار خديو شركت كرده است ، با آن كه ورود غير مسلمان به مكه مكرمه حرام
است .

همينطور شايع شد كه به همراه خديو ، خبرنگار روزنامه تايمز لندن نيز آمده است
و مشخص نشد كه اين خبرنگار همان چاپگر است و يا آن كه به همراه خديو ، دو نفر
مسيحي به مكه آمده اند .

همچنين از اتفاقات برجسته اين سال ( 1327 ) بوجود آمدن دوستي بين مصريها
و يمنيها است ، بگونه اي كه با دو حاجي يمني يك حاجي مصري است .

دستگيري دو طلبه ازهري نيز از وقايع حج امسال است كه يكي از آن دو ، در پي شايعه
پيدا شدن نامه اي دستنويس از جيب وي به ادريسي در يمن بود كه دستگير و جهت
تحقيق به استانبول فرستاده شد . گويا اين شايعه از سوي وكيل والي از افراد حزب اتحاد
و ترقي ساخته و پرداخته شده بود . و ممكن است اين همان طلبه اي باشد كه بر خلاف
شيوه اتحاد و ترقي در توسعه زبان تركي ، مسلمانان را به انتخاب زبان عربي به عنوان
زبان رسمي فراخواند .

قابل توجّه است كه در مكه ، دو نوع حاكميت وجود دارد ؛ 1 ـ بدست اشراف مكّه 2 ـ بدست حكومت . در اين بخش قدرت در دست والياني است از ميان ارتشيان
عثماني كه زبان عربي را نمي دانند .