بخش 11

175

ميقات حج - سال پنجم - شماره هجدهم - زمستان 1375

نقد و معرفي كتاب

176

نگاهي به چند كتاب

محمدعلي مهدوي راد

الحج في القرآن ، چاپ اوّل ، تهران ، نشر مشعر ، 1414 ، 616صفحه ، وزيري .

حج آييني است ديرپاي و دراز آهنگ از آن روزگاران كه پيام آور توحيد ، ابراهيم خليل (عليه السلام) پايه هاي كعبه را فراز آورد و آن را به امر الهي براي راكعان و ساجدان و قائمان بنياد نهاد و فراخواني الهي براي « حج » را فراز آورد تا مردمان ، پياده و يا سوار بر شتران ، تكيده از راههاي دور بدانسوي آيند ( حج27-22 ) .

تابدين روز ، مكّه ، كعبه و آيين حج ، ديگرگونيهاي بسيار بر خود ديده است . قرآن كريم در جايگاه آخرين منشور بيداري و هدايت انسان ، در بستر فرهنگيِ جامعه اي چهره نمود كه مردمان ، حج مي گزاردند امّا حجي پيرايه بسته و آلوده به آيينها و منشهاي جاهلي . آيات الهي ترسيمي است روشن از چگونگي حج گزاري آن روزگار و نيز آنچه شايسته و بايسته اين آيين والاي الهي است .

177

به ديگر سخن ، آيات مرتبط با حج در قرآن كريم ، گزارش ، تصحيح و تبيين دقيق حج ابراهيمي است و نفي هر آنچه چونان پيرايه هايي بر اين آيين الهي جاهليان در گذرگاه زمان بدان بسته بوده اند ( بنگريد به : ميقات ، شماره 4 ، ص97 ، مقاله ، حج ابراهيمي ـ حج جاهلي ) . كتاب ياد شده گزارش آيات مرتبط با حج است با تفسير آنها ، بر اساس روايات فريقين و ترتيب سوره ها .

كتاب را در بيست و شش فصل سامان داده اند ، اين فصول بر اساس سوره هايي است كه در آنها آيات حج آمده است و نه چينش موضوعي آيات . به مثل ، فصل اوّل ويژه سوره بقره است با « ابواب » مختلف : باب ما وَرَدَ في قوله عزّوجلّ : « واذ قال ربّك للملائكة انّي جاعل في الأرض خليفة . . . » ، علة الطواف بالبيت . . . باب ما ورد في قوله تعالي : « واذ جعلنا البيت مثابة للنّاس وأمناً » ، « والمراد بمعني الأمن والمثابة » و . . .

در ضمن تفسير آيات ، از چرايي طواف برگرد كعبه ، نماز در پشت مقام ابراهيم ، فضيلت نماز در آن جايگاه ، آداب وارد شدن به حرم ، فضيلت كعبه ، حرمت مكّه ، چگونگي شكل گيري كعبه ، تحوّل قبله به سوي كعبه ، سعي صفا و مروه و تحوّلات تاريخي آن ، وصيّت به حج ، آيينها و چگونگي حج گزاري جاهليان ، چگونگي عمره ، فضيلت عمره در ماه رجب ، چگونگي حج گزاري « محصور » عمره تمتّع ، حج تمتّع ، چگونگي حج مكّيان ، معناي « رفث » و « فسوق » و « جدال » كه در حج نفي شده است . عرفات ، مشعر ، منا و چگونگي هاي آنها ، چگونگي ذكر الله در « ايام تشريق » و پيوند اين روزها و ذكرهاي آن با ولايت و استحباب دعا به هنگام طواف سخن رفته است .

آنچه آورديم مطالبي است كه ذيل تفسير آيات مرتبط با حج از سوره بقره آمده است .

در تفسير آيات سوره آل عمران ، چگونگي گزينش آدم (عليه السلام) ، هبوط آدم و حوّا ، چگونگي شكل گيري آغازين خانه بر مردمان ، در تفسير جمله : « انّ أوّل بيت وضِعَ للناس » . . . وفضيلت كعبه ، تفسير « آيات بينات » و مقام ابراهيم به عنوان مصداقي از آن ، آداب وارد شدن به حرم ، حرمت صيادي در حرم ، چرايي وجوب حج ، أدب حج ، معناي استطاعت ، فضيلت حج ، كيفر آنان كه از حج گزاري تن مي زنند و . . . بحث شده است .

در سوره مائده گزارشهايي است درباره ماههاي حرام و چگونگي قتال در آن ، نزول آيه « اكمال » و مسائل مرتبط با آن ، حرمت صيد براي محرم و احكام آن در دريا و خشكي و عدم جواز تعطيل حج و زيارت كعبه آمده است .

178

در فصول ديگر كتاب آيينهاي حج گزاري مشركان و جاهليان و نبرد در ماههاي حرام ، جريان « نسئ » و چگونگي آن بحث شده است .

و در تفسير سوره حج كه يكسر به مناسك حج و چگونگي حج گزاري پرداخته است ، مطالب مهمي در اصل حج ، سعي صفا و مروه ، تلبيه ، طوافها و . . . آمده است . در اين بخش و در ضمن تفسير آيه : « ثم ليقضوا تفثهم وليوفوا نذورهم » در رواياتي تأويل و تفسير « . . . وليوفوا نذورهم . . . » ديدار با امام و اعلان بيعت و هم پيمان باپيشوا مطرح شده و پيوند حج و ولايت بگونه اي تنبه آفرين فراز آمده است . ( ص506 ) .

جايگاه حجر اسماعيل و تحوّلات تاريخي آن ، منافع در حج ، كه در آيات الهي بدان اشارت رفته است . قرباني و مسائل مرتبط با آن ، چگونگي حج گزاري جاهليان در آستانه بعثت و تلبيه آنان ، ابراهيم ، اسماعيل و ابتلاي آنان ، ذبح اسماعيل و چگونگي آن ، بيت المعمور و روايات درباره آن و چرايي نام گذاري آن و . . . از جمله بحثهايي است كه در اين مجموعه ارجمند آمده است .

الحج في القرآن تفسيري است موضوعي و بر اساس نقلها و روايات . بدينگونه كه تمام آيات مرتبط با ابعاد مختلف تاريخي ، فقهي ، معرفتي و عرفاني حج يكجا گرد آمده و براساس احاديث و آثار تفسير شده است ، نقلها يكسر مستند است به منابع كهن فريقين كه چگونگي آنها در پايان كتاب آمده است .

به هر حال ، كتاب « الحج في القرآن » اثري است خواندني و سودمند .

حـج الانبيـاء والأئمه ، معاونـت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري ( چاپ اول ، تهران ، نشر مشعر ، 1416 ) ، 544 صفحه ، وزيري .

حج ، آينه تمام نماي دين و نمايشگر تمامت ابعاد فرهنگ اسلامي است . حج تجلّي مكتب ، تبلور اسلام و جلوه گاه عيني حقايق الهي است . كعبه اين خانه ديرپاي و درازآهنگ ، هماره محبوب دلها و مقصود نسلها بوده است ؛ كه بر آن گرد مي آمدند و باطواف برگرد آن نداي الله را پاسخ مي گفتند .

179

پيامبران ، مناديان آزادي و مفسّران توحيد و اسوه هاي زندگي و عبوديّت ، چگونه حج مي گزاردند ؟ حج و جايگاه آن در معرفت ديني و نقش آن در زندگي انسان را چگونه تبيين مي كردند ؟ رازها و رمزهاي نهفته در حركات و اعمال را در اين مجموعه چگونه تفسير مي كردند ؟ پيشوايان الهي چگونه ؟ امامان معصوم (عليهم السلام) چه سان حج مي گزاردند ؟ و حقايق نهفته در اين تعاليم را به چه صورتي مي نماياندند ؟ و . . .

كتاب ياد شده پاسخي به اين پرسشها ، با استناد به كهن ترين منابع و نقل احاديث و آثار درباره آنچه ياد شد ، كه به همّت تني چند از فاضلان در معاونت آموزش و تحقيقات سازمان حج تدوين يافته است . پيشتر از تفسير آيات الهي درباره حج با عنوان « الحج في القرآن » سخن گفتيم . در اين كتاب در ذيل عناويني ، هم اقوال پيامبران و امامان (عليهم السلام) درباره حج گزارش شده است و هم چگونگي حج گزاري آن بزرگواران .

بخش اوّل با عنوان « حجّ آدم وعدّة من الأنبياء » ، گزارش حج آدم (عليه السلام) است و حج نوح ، هود ، صالح ، ابراهيم و اسماعيل (عليهم السلام) و . . .

در ضمنِ اين گزارشها ، روايتها و نقلهاي آموزنده و خواندني فراوان است ( 52-9 ) ؛ از جمله آمده است كه در سرزمين « منا » جبرئيل به ابراهيم گفت : آنچه در دل داري از خداوند بخواه ، خواستهايت را فراز آر ، بدين سان آن سرزمين « منا » نام گرفت ( ص39 ) .

منا طولاني ترين وقوف ، آخرين وقوف و آخرين منزل ! يعني آرزو ، آرمان ، ايده آل و . . .

منا ، منيه ، اماني ، تمنّا ، عشق ! آخرين مرحله ، پس از مرحله شناخت و شعور ( دكتر علي شريعتي ، حج ، ص125 ) .

« . . . وبا حال شعور و عرفان به مشعر الحرام و عرفان رويد . . . پس به منا رويد وآرزوهاي حقّاني را در آنجا دريابيد كه آن « قرباني نمودن محبوبترين چيز خويش ، در راه محبوب مطلق است » ( امام خميني ، صحيفه نور ، ج9 ، ص226 ) .

آنگاه در ذيل عنوان « حج النّبي وعمراته » از حج گزاري رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و عمره هاي آن بزرگوار سخن رفته است ( ص84-55 ) و پس از حجة الوداع و چگونگي برگزاري آن وبازگشت پيامبر از مكه و جريان غدير و خطبه غدير و مسائل مرتبط با آن ( ص230-85 ) .

در بخش دوّم كتاب ( حج الأئمه ) ابتدا گزارش حج گزاري علي (عليه السلام) است ( ص248-233 ) و در پايان بخش گزارش مأموريت عظيم علي (عليه السلام) در ابلاغ سوره برائت و برچيدن بساط شرك و مشركان از محيط قدس مسجد الحرام و حرم امن الهي است

180

( ص247-242 ) .

حج گزاري حسنين ـ عليهما السلام ـ و گفتار آن بزرگواران در يك بخش آمده است و در پايان ، گزارش آخرين حج امام حسين (عليه السلام) و چگونگي خروج وي از مكه است به سوي ميعادگاه عشق و خون ( ص279-249 ) .

در برخي از منابع آمده است كه ابا عبدالله (عليه السلام) سالي به هنگام حكومت معاويه حج گزارد و در منا مردمان را جمع كرد و خطبه اي شكوهمند و حماسي عليه بني اميّه و مظالم آنان ايراد كرد ( بحار الأنوار ، ج3 ، ص173 ؛ حياة الامام الحسين (عليه السلام) ، ج2 ، ص228 ) ؛ كه در اين مجموعه از آن ياد نشده است .

در بخش بعدي ، حج به جا آوردن امام چهارم (عليه السلام) آمده است و در ضمن آن ، قصيده بلند فرزدق در پيشديد هشام بن عبدالملك در وصف امام چهارم (عليه السلام) و ماجراي شكسته شدن ديوارهاي كعبه در فتنه عبدالله بن زبير و كنده شدن « حجر الأسود » ونصب آن به هنگام تعمير به دست امام چهارم (عليه السلام) ( ص338-284 ) .

سپس گزارش حج گزاري امامان (عليهم السلام) است و سيره عملي آن بزرگواران و گفتارشان درباره حج و در پايان ، ياد يار و حج گزاري هر ساله معشوق دلها حضرت حجة بن الحسن (عليه السلام) و خروج آن بزرگوار به هنگام قيام براي گسترش عدل از مكه و ايراد خطبه در كنار كعبه و . . . .

كتاب مجموعه اي است سودمند ، آموزنده و ارجمند .

طاووس يماني مي گويد نزديك حجرالاسود شدم مردي را ديدم در حال ركوع و سجود ، به دقت درنگريستم ؛ علي بن حسين بود ، با خود گفتم پاكيزه خويي از خاندان رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) است كه بايد دعايش را غنيمت شمرم ، مراقب بودم ، نماز را تمام كرد دستها را به دعا فراز آورد و همي گفت :

« سرورم ! سرورم ! دستهاي آكنده از گناه را به سويت فراز آورده ام ، چشمهاي سرشار از اميدم به تو دوخته شده است . . . » .

از اين حالتي كه آن بزرگوار داشت ، من چنان گريستم كه امام (عليه السلام) متوجه شد ، به سويم بازگشت و گفت : هان ! يماني ، چرا گريه مي كني ؟ در اين حال جمعي گرد آمدند و امام به سخن ايستاد و فرمود :

شما را به آخرت گرايي سفارش مي كنم ، امّا به دنيا نه ، چرا كه شما به دنيا آزمندانه روي

181

آورده ايد و بدان چنگ زده ايد و . . . .

راستي را ، يكي از زيباترين آموزه هاي امامان (عليهم السلام) دعاهاي بر جاي مانده از آن بزرگواران است و آموزش چگونگي رازگويي با خداوند و هم سخني با خالق و از سرسوز با معشوق همنوا شدن .

در اين كتاب آمده است كه حسن بن علي (عليه السلام) در كنار ركن با خداوند نجوا مي كرد و مي گفت : خداوندا ! نعمت را بر من ارزاني داشتي ، امّا سپاسگزارم نيافتي ، به گردونه هاي زندگي گرفتارم كردي ، شكيبايم نديدي ، اما هرگز با نا سپاسي نعمت را وانستاندي و ابتلا را با ترك شكيبايي نگستراندي . آيا از بزرگواران ، كريمان و نيكويان جز بزرگواري و كرم خواهد بود . . . ؟ ! ( ص256 ) .

وآمده است كه راوي مي گويد : در آستانه كعبه ، علي بن الحسين (عليه السلام) را ديدم ، از شدّت خستگي گاه بدين پاي و گاه بدان پاي تكيه مي كرد و در حالي كه اشك پهنه صورتش را فراگرفته بود مي گفت : خدايا ! با اين كه قلبم سرشار از مهر توست ، عذابم مي كني ؟ ! و . . . خداي را بر دست يافتن بر معرفتي بدين سان مي خوانيم و آرزوي حضور در ديار دوست و سرزمين عشق را در سر مي پرورانيم .

الحج في السنّه ( چاپ اوّل ، تهران ، نشر مشعر ، 1417 ) 412صفحه ، وزيري .

حج ، آهنگ است ، آهنگ ديار معبود ، سرزمين وحي و حرم امن الهي . پيشوايان الهي در جهت تبيين و توضيح چگونگي اين سفر ، نشان دادن ابعاد عظيم معارف حج و برنمودن رازها و رمزهاي آن سخن بسيار گفته اند و راهيان اين سفر الهي را رهنمودهاي ارجمند و تنبه آفريني عرضه كرده اند .

مجموعه آموزه هاي آن بزرگواران را معاونت آموزش و تحقيقات حج همّت ورزيده و بگونه اي شايسته در كتابي با عنوان ياد شده گردآورده است . كتاب در بيست و پنج فصل سامان يافته و در ضمن اين فصول ، تمام ابعاد حج گزارش شده است .

182

در فصل اوّل از آداب سفر سخن رفته است ، در ذيل عناويني چون : دعا براي حج ، اعلان سفر ، دعا بهنگام خروج از خانه ، نيك رفتاري در سفر ، و . . . در پايان آن أدب حج ، كه در بخشي از آن به نقل از امام صادق (عليه السلام) آمده است : « چون آهنگ حج كردي دل را براي خداي از هر آنچه جز اوست بپيراي . . . كارها به خداوند واگذار و بدو توكل كن . . . رفتار نيكو پيشه كن و هنگام بجاي آوردن واجبات را بپاي ، شكيبايي ، سپاسگزاري ، سخاوت و ايثار را فراموش نكن و جانت را با آبشار توبه از تيرگيها و گناهان بشوي و . . . ( ص 22 ) .

فصل دوم با عنوان « الحاج اذا خرج من منزله » اهميت اين سفر را گزارش كرده و فضيلت آن را باز گفته و روايات نقل شده نشان داده است كه راهيان اين سفر در تمام لحظه ها و روزها چونان طواف كنندگانند . ( ص27 و . . . ) .

پاداش حج گزاري پياده در فصل بعدي آمده است و آنگاه در فصل چهارم رواياتي گزارش شده است كه نشان مي دهد آنچه در اين سفر راهي كعبه خرج مي كند ، در قيامت از آن پرسش نمي شود ( ص37 ) . و امّا اندوها ، اگر كسي اين راه را با زاد وتوشه حرام سپري كند كه چون : « لبيك » گويد : پاسخ خواهد كه « لا لبيك و لاسعديك » ( ص41 ) .

حج سفري الهي است و خادمان اين سفر خادمان راهيانِ كوي دوست و بس ارجمند ، تا بدانجا كه در روايت آمده : اگر كسي براي حج گزاري مركبي آماده سازد ( مقدمات سفر او را فراهم كند ) مانند كسي است كه براي مجاهدي مرزبان تأمين كرده است ( ص45 ) .

عظمت و والايي حج ، ابعاد گسترده اين آيين الهي ، چرايي لزوم حج گزاري و . . . در فصل ششم آمده است و فصل هفتم ويژه چگونگي حج است و در فصل هشتم به حج استحبابي و چگونگي آن پرداخته است در پايان اين فصل با عنوان « من حج عارفاً بحق أهل البيت (عليهم السلام) » روايتي گزارش شده است خواندني و آموزنده : « آنكه به كعبه در آيد و حق و حرمت ما بشناسد و نيز حق و حرمت كعبه را ، از مكه خارج نخواهد شد مگر آن كه گناهانش آمرزيده شود و خداوند امور دنيا و آخرتش را كفايت كند ( ص105 ) .

پاداش آن كه به نيابت از ديگران حج مي گزارد و يا عمره بجاي مي آورد و نيز فضيلت عمره انجام دادن و چگونگي آن در فصلهاي 9 و 10 گزارش شده است .

غسلهاي استحبابي ، و فضيلت و پاداش آن در فصل يازدهم آمده است .

آنگاه احرام است و چگونگي آن ، رازها و رمزهاي آن ، چرايي « تلبيه » و فضيلت آن و

183

استحباب فراز آوردن صدا بهنگام تلبيه .

حضرت رضا (عليه السلام) فرمودند : چون مردمان احرام بندند ، ندايي از ملكوت فراز آيد كه : بندگانم ! بدانگونه كه شما احرام بستيد به خاطر من چيزها بر خود حرام كرديد ، من آتش دوزخ را براي شما حرام كردم و . . . ( ص134 ) .

مكه ، حرم ، حدود حرم ، فضيلت اقامت در مكه ، روزه در مكّه ، نامهاي مكه و . . . در فصل سيزدهم آمده است و در فصلهاي چهارده و پانزده رواياتي در فضيلت روزهاي دهه اوّل ذيحجه ، حج ، طواف و فضيلت طواف ، دعا در نزد ركنها و . . . گزارش شده است . سعي صفا و مروه و بر نمودن چگونگي اين آيين شكوهمند و ياد آور سعي و شكيبايي و توكّل بانويي تاريخ ساز ، هاجر (عليه السلام) ، عرفات و چگونگي آن ، چرايي وقوف به عرفات ، اهميت رازگويي با خداوند در عرفات ، دعا به برادران مؤمن ، افاضه از عرفات ، مشعر و ورود بدان ، حدود مشعر ، چرايي نامگذاري آن وادي به مزدلفه ، سرزمين منا ، علت نامگذاري آن ، چرا بايد در منا سه روزماند ، چرا آن روزها را « ايام تشريق » ناميده اند ، فضيلت روز قرباني ، عظمت و اهميت قرباني كردن و دعا در آن هنگام ، رمي جمرات ، چگونگي ريگ ها و ريگ زدن وهنگام آن ، فضيلت ذبح و چگونگي آنچه بايد ذبح شود ، فضيلت نماز در مسجد خيف و كوچ از منا از جمله مسائلي است كه در فصولي روايات آن گزارش شده است .

حضرت رسول (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود : رمي جمرات ذخيره قيامت است ( ص257 ) .

و صادق آل محمد (عليهم السلام) فرمود : حج گزار چون جمرات را رمي مي كند از گناهان پيراسته مي شود ( همان ) . آنگاه سخن از ديگر اعمال است ، طواف ؛ و طواف وداع . . .

شايسته حج گزار ، چون آهنگ خروج از مكه كرد ، آخرين كارش طواف كعبه باشد ، و طواف وداع بجاي آورد ، دست بين حجرالاسود و باب خانه گذارد ، با نيايش و زاري وداع كند و آنگاه از حرم بيرون رود ( ص276 ) .

پس از اينهمه ، سخن از زمزم است و پيشينه آن و فضيلت آب زمزم و استشفاي به آن و . . .

در فصل بيست و دوّم ، روايات مرتبط با مدينه ، فضيلت مدينه ، مسجد النبي ، پاسداشت حرمت مسجد النبي و بسيار در آن نماز خواندن ، اهميت فضيلت آن ، زيارت رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و ائمه (عليهم السلام) و چگونگي زيارت ، فضيلت حرمين شريفين و . . . گزارش شده است .

رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود :

184

نماز در مسجد الحرام همسوي با صد هزار نماز در ديگر جاي هاست و نماز در مسجد من با هزار نماز در جاي ديگر .

در پايان كتاب ، در ضمن فصلي ، آداب و سنّتهاي پس از حج عرضه شده است . تمام آنچه در اين كتاب عرضه شده ، بر اساس منابع كهن فريقين است و از اين جهت براي حديث پژوهان مجموعه اي است مهم و سودمند و در فرجام فهرستهاي فني قرار گرفته است سودمند و كارمند .