بخش 11

115

ميقات حج - سال پنجم - شماره بيستم - تابستان 1376

مساجد تاريخي مدينه منوره

عبدالرحمن خويلد

مترجم : آقاي غروي قوچاني

« خدايا ! عشق مدينه را در دلهايمان بيانداز ، آن سان كه مكه را دوست مي داريم ، بلكه بيشتر » رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم )

مقدمه

مدينه جايگاه ارجمند و متعالي نزد مسلمانان دارد . مقصد هجرت پيامبر خدا  (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نخستين پايتخت اسلام و جايگاه دعوت و انتشار اين دين مبين در جهان است . آنجا محلّ تشعشع نور درخشنده آن ، ميان بشريّت بوده به طوري كه خداوند متعال با نور اسلام انسانها را از شرك و گمراهي نجات داد و آنها را به توحيد و هدايت رهنمون ساخت . اينك بايسته است كه آثار بديع و نشانه هاي برجسته و ارزشمند آن باز شناسانده شوند .

بيشتر زائران سرزمين پاك و مطهر مدينه ، جز مسجد شريف نبوي ، قبرستان بقيع و چهار زيارتگاه معروف كه عبارتند از مسجد قبا ، مسجد القبلتين ، مساجد سبعه و قبرستان شهداي اُحد ، از ساير اماكن مهم مدينه مطلع نيستند و برخي از زائران حتي از اين چهار زيارتگاه نيز آگاهي چنداني ندارند و تنها از دوستان و يا رانندگان خودروها كه زائران را به اين زيارتگاهها مي برند ، مطالبي مي شنوند .

116

بيشتر حاجيان ، اگر نگوييم همه آنها ، علي رغم تشرّف هر ساله به مدينه منوره ، نه مساجد و اماكن مهم ديگر را مي شناسند و نه چيزي درباره آنها شنيده اند !

چگونه است اين مساجد و اماكن كه روزگاري آباد از نزول آيات وحي الهي بوده ومصلاي رسول گرامي خدا و يا محل استراحت و بيتوته آن حضرت به شمار مي رفتند ، امروزه اين چنين مهجور و ناديده گرفته مي شوند ؟ !

زائران و حاجيان با مشاهده و زيارت اين اماكن ، خاطره هاي عطر آگين آن دوران و چشم انداز بديع سيره نبوي برگستره اين سرزمين را در ذهن خود تداعي كرده و بدينسان قلب ها و سينه هايشان به تپش در مي آيد و بر ايمانشان افزوده مي شود .

از اين رو ضروري ديدم در اين باره مطالبي را تنظيم نمايم تا زائران از آن بهره ببرند . در اين ميان شيوه اي را كه دنبال كردم عبارت بود از :

* عكسبرداري از اماكن و مساجد ، به منظور سهولت شناخت آنها .

* حفظ و نگهداري عكسها و ثبت آنها در ذيل مطالب مربوط .

* ثبت دقيق نام مساجد و ارائه توضيح درباره آنها .

اين اماكن و مساجد را به تناسب دوري و نزديكي شان به مسجد شريف نبوي به ترتيب آورده ام و از اين رو موقعيت آنها را در يك جهت مشخص ثبت كرده و به علاوه ، نقشه اي را آماده ساخته ام كه موقعيت اين اماكن و ارقام مربوط را در آن قيد نموده ام تا زوّار با سهولت به آنها دسترسي پيدا كنند .

و همچنين اين تأكيد را دارم كه نام مساجدي را كه ثابت شده پيامبر خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آنها نمازگزارده است ، ثبت كنم و سرانجام نوشته ام را با چيدن چهار فهرست به پايان رسانده ام .

از خداوند متعال كمك و توفيق و هدايت را در آنچه او دوست دارد و رضايت مي دهد ، مي طلبم ، براستي كه او بهترين مولي و ياور است .

مسجد المصلي ( الغمامه )

اين مسجد در سمت غرب مسجد پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و به فاصله چهار صد متري آن واقع است . نمازهاي پنج گانه ، بجز نماز جمعه ، در آن برگزار مي شود .

117

تصوير

118

اين مسجد به « مسجد المصلي » شهرت يافته ؛ زيرا پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نماز دو عيد فطر وقربان را چندين بار در آن اقامه كرده است . 1 سپس به « مسجد الغمامه » تغيير نام پيدا كرد و اكنون نزد مردم به اين نام معروف است .

روايت شده كه پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به سوي مسجد المصلي شتافت و فرمود : اين مسجد سايبان و مصلاي ما براي عيد فطر و قربان است . ( مساحت آن ) براي ما نه تنگ و نه كوچك است . 2

مسجد الامام علي بن ابيطالب (عليه السلام)

اين مسجد در شمال غربي « مسجد الغمامه » و در فاصله ـ تقريباً ـ 90 متري آن واقع است . در برخي از كتابهاي مربوط به تاريخ مدينه آمده است : پيامبر يك يا دو سال در اين مسجد نمازگزارده است . 3 برخي از شاعران ابياتي درباره اين مسجد سروده و نسبت به سكونت در خانه هاي اطراف آن اشتياق پيدا كرده اند .

اكنون مساحت اين مسجدبزرگترازمساحت مسجداصلي استوبه تازگي تجديدبنا شده است .

119

مسجد السقيا

اين مسجد در غرب مسجد شريف نبوي و در فاصله 2100 متري آن واقع است . مسجد سقيا با داشتن سه گنبد ( كه بزرگترين آنها گنبد مياني است ) ويژگي پيدا كرده است . در حال حاضر اين مسجد در داخل محوطه ايستگاه راه آهن و در سمت جنوب آن واقع است . مردم ـ عموماً ـ به اين ايستگاه راه آهن ، « استاسيون » مي گويند .

اين مسجد در محل استقرار رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به هنگام خروج از مدينه براي جنگ با مشركان در غزوه بدر ، احداث گرديد . در اين محل پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از نيروهايش سان ديد و در همانجاست كه اين آيه به رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) نازل گرديد :

« وإذ يَعِدُكُمُ الله إحدي الطائِفَتينِ انّها لكم وتودّون أن غير ذات الشوكة تكونُ لكم ويريدُ اللهُ أن يُحقّ الحقّ بكلماته ويقطع دابرَ الكافرين » . 4

« هر آينه كه خدا شما را وعده پيروزي بر يكي از دو طايفه ( قافله قريش يا كاروان شام ) داد و شما مايل بوديد آن طايفه ، كه شوكت و سلاحي به همراه ندارند ( بي رنج جهاد ) اموالشان نصيب شما شود و خدا مي خواست صدق سخنان حق را ثابت گرداند و ريشه كافران را از بُن بركند . »

120

پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در اين مسجد نماز گزارد و براي مدينه بركت خداوندي را آرزو كرد . 5

در جنوب اين مسجد چاه « السقيا » قرار داشت كه از آن براي رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آب آورده مي شد . اكنون اثري از اين چاه يافت نمي شود . 6

مسجد المنارتين

اين مسجد در غرب مسجد السقيا و در فاصله يك كيلومتري آن واقع است و در صد متري قبل از پمپ بنزين العواجي ( الخضر ) و در سمت راست راه قديمي مكه قرار دارد . اين مسجد اينك به حال خود رها شده و به حالت ويرانه اي است كه امكان نماز خواندن در آن وجود ندارد .

پيامبر خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در اين محل نمازگزارد و به همين خاطر در آن محل مسجدي احداث گرديد . 7

استاد غالي الشنقيطي در كتابش ( الدرّ الثمين ) 8 مي نويسد :

« در سمت چپ جاده مسجد المنارتين قرار دارد . گفته شده است پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در

121

آن نقطه نماز گزارد و به همين دليل مسجدي در آنجا ساخته شد . در حال حاضر ساختمان مسجد نوسازي شده و بناي آن زيبا و بزرگ است و نمازهاي پنج گانه در آن گزارده مي شود . »

به نظر مي رسد اين سخنان صحت نداشته باشد ؛ زيرا اين مسجد در سمت راست جاده جده ـ مكه واقع است و هيچگاه نوسازي نشده و نمازي در آن اقامه نمي شود .

مسجد الاجابه

اين مسجد در شمال شرقي مسجد نبوي و در مسافتي ـ تقريباً ـ 650 متري آن واقع است و نيز اين اسم ( الاجابه ) بر خياباني اطلاق مي شود كه خيابان « الستين » از نزديكي آن مي گذرد .

اين مسجد به بني معاويه9 ، كه از طايفه اوس مي باشند ، تعلق داشته و به نام آنها شناخته مي شده است ليكن اكنون به « مسجـد الاجابه » مشهـور است ؛ زيـرا خدواند متعال در اين مسجد دعاي پيامبرش را اجابت كرد . روايـت شده اسـت روزي پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) از اين محل مي گذشت ، پس وارد مسجد شد و دو ركعت نماز گزارد ما نيز همراه او نماز گزارديم . سپس دعاي خود را طول داد و بعد از آن ، رو به ما كرد و فرمود : از پروردگارم سه چيز خواستم ، دو

122

تصوير

123

چيز را اجابت نمود و يك چيز را دريغ كرد ؛ از خدا خواستم امّت مرا با خشكسالي هلاك نكند پس اجابت كرد و از او ـ جلّ وعلا ـ خواستم امّت مرا با غرق كردن هلاك ننمايد ، پس اجابت فرمود . خواسته سوّمم اين بود كه : خودشان را ميان خود قرار ندهند ، پس دريغ نمود .

ابن شبّه10 مي گويد : پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) دو ركعت نماز در مسجد بني معاويه گزارد . سپس برخاست و به مناجات با پروردگارش پرداخت و آنگاه از مسجد خارج شد .

گفته شده است كه پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) به اندازه دو وجب از سمت راست محراب در آن نماز گزارد . اين مسجد در دوران هاي متعدد مورد اهتمام بوده و مكرر نوسازي گرديده است . 11

به علاوه اين كه گفته شده ، مباهله ميان پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و هيأت مسيحيان نجران ، در اين مسجد به وقوع پيوست ؛ به طوري كه خداوند متعال به رسولش دستور داد تا آنها را نفرين كند ولي آنان در آخرين لحظات ، از نفرين متقابل خودداري ورزيدند . 12

مسجد السجده يا البحير يا ابوذر

اين مسجد به طول تقريبي پانصد و پنجاه متر از شمال مسجد نبوي فاصله دارد و در

124

آخر خيابان ابوذر ، كه به خيابان قديم فرودگاه ارتباط دارد ، واقع است .

نام اصلـي اين مسجـد ، « مسجد السجده » است . علّت اين نامگذاري آن است كه پيامبر  (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در اين مسجد دو ركعت نماز خواند و در ركعت دوّم سجده اش را طول داد ، به طوري كه اصحاب گمان بردند وي جان به جان آفرين تسليم كرده است . ليكن وقتي كه از سجده برخاست فرمود : جبرئيل نزد من آمد و گفت : هر كس از امّت تو بر تو صلوات بفرستد ، خداوند بر او ده صلوات مي فرستد و ده بار درجات او را بالا مي برد . 13

سپس نام « البحير » بر اين مسجد اطلاق شد . البحير نام باغي است كه مسجد در كنار آن قرار دارد . 14 سرانجام به مرور زمان اين اسم به بوته فراموشي سپرده شد و در حال حاضر به نام « مسجد ابوذر » معروف است . شايد اين نام گذاري ، به دليل قرار گرفتن آن ، در خياباني به همين نام باشد .

مسجد السبق

اين مسجد در شمال شرقي مسجد پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و در فاصله پانصد متري آن واقع

125

است . و نيز در آخر تونل سابق « مناخه » كه اينك بر امتداد آن افزوده شده ، قرار دارد وهمچنين در پهلوي ايستگاه اصلي مسافربري قرار گرفته است . اين مسجد از اين رو به « سبق » شهرت يافت كه در وسط ميدان اسب دواني واقع شده كه در دوران پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) وجود داشت . 15 « الدارمي » در « سنن » خود اين روايت را آورده است كه : « رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مسابقه اسب ها را ميان منطقه الحفياء16 تا محلي به نام « الثنيه » برگزار مي كرد . . . » 17

در حال حاضر ساختمان اين مسجد نوسازي شده و نمازهاي پنجگانه در آن برگزار مي گردد و از مساجد بزرگ مدينه منوره به شمار مي آيد .

مسجد الرايه

اين مسجد در شمال مسجد نبوي و در فاصله 1800 متري آن واقع است . اين مسجد اينك در پشت پمپ بنزين « الاهلي » كه به پمپ بنزين « الزغيبي » معروف است ، قرار دارد .

مسجدالرايه در اين زمان در محاصره خانه هاي تازه ساز واقع شده و چون در محل بلندي قرار گرفته از يك سر بالايي به آن دسترسي پيدا مي شود . پيشتر به مساحت يك اتاق و

126

تصوير

127

از سنگ بوده و در نزديكي اش حياطي داشته است . ليكن در حال حاضر اتاق پهلوي مسجد نوسازي گرديده و از موزاييك هايي به حجم كوچك براي كف آن استفاده شده است و همه حياط به مسجد اضافه شده و اتاق را به وسيله يك ديوار ، كه در آن يك درب تعبيه شده ، از مسجد جدا كرده اند .

علّت نامگذاري اين مسجد به « الرايه » ، قرار داشتن آن بر كوه الرايه است و اين كوه همان است كه پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پرچم پيروز خود در جنگهاي خيبر و تبوك را بر آن نصب كرد .

رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بر فراز اين كوه نماز خواند و در روزهاي نخستِ كندن خندق مدينه ، گنبدي بر مسجد ساخته شد . 18

مسجد الدرع

اين مسجد در سمت چپ جاده منتهي به مزار سيد الشهدا ( قبرستان شهداي احد ) و در فاصله سيصد متري قبل از مسجد المستراح قرار دارد . بدان جهت آن را به « مسجد الدرع »

128

( يعني زره ) نامگذاري كردند كه پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) زره يا لباس مخصوص جنگي خود را در آن گذاشت . 19

اصل ساختمان مسجد به سبك عثماني است و در حال حاضر بناي آن نوسازي شده است .

مسجد الشيخين يا البدائع يا المستراح

اين مسجد در سمت چپ جاده منتهي به قبرستان شهداي احد و در فاصله 1300 متري آن واقع است . در كنار اين مسجد ، مسجد تازه اي احداث گرديد كه به نام « مسجد الشيخين » خوانده مي شود .

اصل نامگذاري اين مسجد به مسجد الشيخين ، در انتساب به « اجمه الشيخين » صورت گرفت كه در واقع جايگاهي متعلّق به يهوديان بود و گفته شده است اين مكان از اين رو به « اجمه الشيخين » معروفيت يافت كه مرد و زني كه از عمر هر يك از آنها از صد سال گذشته بود در همين مكان به ديدار هم آمده و سرگرم صحبت و معاشقه مي شدند و مردم از اين

129

موضوع تعجب كرده و اين مكان را بدين اسم ناميدند . 20

اين مسجد پيش از آن به « مسجد البدائع » شهرت داشت . 21

ابن شبه22 به نقل از سعد آورده است كه « پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در مسجدي كه در محل شيخين واقع است نماز گزارد و در آن خوابيد تا اين كه روز بعد ، نماز صبح را نيز در آنجا اقامه كرد و سپس به سوي اُحد كوچ نمود . همچنين ابن عباس به نقل از سعد گفته است : پيامبر  (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در مسجدي كه نزد بدائع يا نزد شيخين قرار دارد نماز عصر و مغرب و عشا و صبح را اقامه كرد و تا صبح روز بعد در آن اقامت نمود . »

اين مسجد اكنون به « مسجد المستراح » شناخته مي شود و مردم مدينه آن را با همين نام مي شناسند و ظاهراً وجه اين نامگذاري ناشي از استراحتي است كه پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در سر راهش به سوي جنگ اُحد در ايـن مسجـد داشته اسـت . رسـول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در مقابل اين مسجد از لشكريان خود سان ديد و كساني را كه لشكر او را كوچك شمردند بازگردانيد و به علاوه گروهان متشكّل از يهوديان همپيمان را نيز بازگردانيد و فرمود : « ما در جنگ خود بر ضدّ مشركان ، از مشركان ياري نمي گيريم . 23 اينجا بود كه عبدالله بن ابي و تعدادي از منافقاني كه همراهش بودند و در مجموع يك سوم لشكر اسلام را تشكيل مي دادند ، بازگشتند . عبدالله بن ابي بهانه آورد كه پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) رأي ديگران را بر رأي وي ترجيح داده است ! 24

نقشه مربوط به اين مقاله در اينجا بيايد .

130

* پي نوشتها :

1 ـ آثار المدينه ، ص82 ، والدر الثمين ، ص227

2 ـ تحقيق النصره ، ص142 ، و آثار المدينه ، ص82 والدرّ الثمين ، ص227

3 ـ تحقيق النصره ، ص142 و وفاء الوفا ، ج2 ، ص282 والدر الثمين ، ص228 و 229

4 ـ انفال : 8 ـ 7

5 ـ وفاء الوفا ، ج2 ، ص844 والدر الثمين ، ص228

6 ـ گفته شده است : اين چاه در ميان مسجد واره قديمي كه قرار داشت . نكـ : آثار المدينه ، ص92 و گفته شده است راه قديمي مكه از روي آن مي گذرد . نكـ : الدر المنثور ، ص228

7 ـ تحقيق النصره ، ج1 ، ص129 ؛ و وفاء الوفا ، ج2 ، 878 وعمدة الأخبار ، ص198

8 ـ ص228

9 ـ تحقيق النصره ، ص129 ؛ عمدة الاخبار ، ص176 و آثار المدينه ، ص94

10 ـ تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص68

11 ـ الدرّ الثمين ، ص152

12 ـ سيره ابن هشام ، ج2 ، ص60

13 ـ المتقي الهندي آن را در كنز العمال ذكر كرده است ، ج2 ، ص267 ، ح2982

14 ـ الدر الثمين ، ص170

15 ـ تاريخ معالم المدينة المنوره ، ص120 والدر الثمين ، ص232

16 ـ الحفياء ، دشتي واقع در غرب كوه اُحد . نكـ : الدرّ الثمين ، ص232 . در كتاب معالم المدينة المنوره ، ص249 آمده است : حفيا محلّي است در نزديكي مدينه منوره كه رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) مسابقه اسب دواني در آنجا برگزار كرده است .

17 ـ باب في السبق ، ج2 ، ص212

18 ـ وفاء الوفا ، ج2 ، ص843 ؛ عمدة الاخبار ، ص187 ـ 188 ؛ الدر الثمين ، ص171

19 ـ تاريخ معالم المدينه ، ص134

20 ـ عمدة الاخبار ، ص176 و الدر الثمين ، ص175

21 ـ تاريخ المدينه ، ج1 ، ص72 ؛ وفاء الوفا ، ج2 ، ص865 ؛ الدر الثمين ، ص175

22 ـ تاريخ المدينه ، ج1 ، ص72

23 ـ طبقات ابن سعد ، ج2 ، ص39 ؛ تحقيق النصره 154 ؛ الدر الثمين ، ص174

24 ـ الدر الثمين ، ص174