بخش 15

168

ميقات حج - سال پنجم - شماره بيستم - تابستان 1376

حج و زيارت ، انتقال تشكيلات مديريتي ، خط مشي ها و وظايف

مسعود عاليخاني

مقدمه

به طور اساسي سازمان حج و زيارت به عنوان يك سيستم باز ، با ورود مداوم اطلاعات جديد از محيط به درون خود ، بهره مند از يك خصيصه خود نوسازي است . از آنجا كه اين سازمان در متن تغييرات سريعِ محيطي قرار دارد ، انتظار مي رود نرخ بروز نو آوريها در آن ، بالا باشد . آنچه مسلم است فعال شدن جريان ورودي ، مسائل و راه حلها ، همچنين وجود افراد قادر و توانا به حل مسائل و مشكلات ، شرط اصلي و لازمه اين مهم است . آنچه در تغييرات تشكيلات مديريتي سازمان حج و زيارت ـ به گونه اي كه در اين مقاله به آن اشاره مي شود ـ ملاحظه مي گردد ، تلاش در ايجاد فرايند توسعه پايدارِ پويا ، به گونه اي خود سازمانده مي باشد . اگر چه چنين فرايندي در اين سازمان اكنون به نقطه عطف خود رسيده اما نيازمند به تفكري هوشمندانه است تا در مجموعه خانواده « وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي » بين اصيل ترين فرهنگ اسلامي ؛ يعني فرهنگ حج و زيارت با ساير امور فرهنگي ، در مقابله با معضلات فرهنگي روز ، پيوندي شايسته و عميق ايجاد كرده ، در عين حال پرنفوذترين راهبرد صدور فرهنگ در مارواء مرزهاي اسلامي را فراهم آورد .

169

* انتقال تشكيلات مديريتي در مقاطع زماني مختلف

پاسداري از شعاير اسلامي و حفظ حيثيت مذهبي و ملي ايران اسلامي ، به هنگامه فريضه حج ، اساسي ترين تفكر مديريتي پس از انقلاب است كه مسؤولان مملكتي را به ساماندهي در برنامه ريزي امور حجاج بيت الله الحرام واداشته . مسائل سياسي در قبل از انقلاب و روند گرايش به سوي « توسعه پايدار » در بعد از انقلاب ، شاخصه هاي اساسي در انتقال تشكيلات مديريتي حج و زيارت در مقاطع زماني صده اخير به شمار مي آيند . تكرّر تغييرات تشكيلاتي حج و زيارت در اين چند دهه ، نهايتاً منجر به ايجاد تشكيلاتي مستقل تحت عنوان « سازمان حج و زيارت » گرديده كه زير نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي متكفّل امر حج در كشور شده است . در ذيل مروري خواهيم داشت بر مسير اين تغييرات ادواري .

تكفّل امر حج و زيارت در طول ساليان متمادي ، وضعيت تشكيلاتي مختلفي را در پي داشته است . در دوران ستمشاهي ، حجاج كشورمان با آشفتگي تمام به حج عزيمت كرده ، در عربستان با دشواري هايي بسيار مواجه بوده اند . در اواخر دهه بيست ، جمعي مسؤول ساماندهي به حج گرديدند كه در رأس آن افراد شناخته شده آن زمان حضور داشتند ، ليكن به دليل عدم توفيق به نتيجه مطلوب ، به مرور متلاشي شد . اين روندِ غير منسجم و سازمان نيافته همچنان تا اواخر دهه پنجاه ادامه يافت و اساساً ساختار رو به اصلاح سازماندهي و برنامه ريزي حج ، تا قبل از سال 1349 ، به عهده وزارت كشور وقت بود . وزارت كشور با صدور كارتهايي با اعتبار پنج سال ، به عنوان مجوز ثبت نام جهت افرادي تحت عنوان « حمله دار » كه بعدها « مباشر » و « مدير كاروان » و بالاخره « راهنماي كاروان » نام گرفتند اقدام به كار مي نمود .

از سال 1349 تا 1350 شهرباني مستقلا وارد عمل شده مديريت و برنامه ريزي حج را عهده دار گرديد . در سال 1351 به موجب تصويب نامه هيأت وزيران ، اجراي كليه امورِ مربوط به حج ، به سازمان اوقاف كه رييس آن معاون نخست وزير بود واگذار گرديد . در نخستين روزهاي تفويض وظايف و مسؤوليتهاي كار حج به سازمان اوقاف ، شوراي عالي حج تشكيل و آيين نامه امور حج در سه فصل ^{( 1 )} و27 ماده و3تبصره تصويب و براي اجرا به سازمان اوقاف ابلاغ گرديد . رياست اين شورا با معاون نخست وزير و سرپرست سازمان اوقاف بود . ديگر اعضاي اين شورا عبارت بودند از :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ناظر بر مقررات مربوط به حجاج ، امور مربوط به سرپرستي حجاج و مقررات مخصوص مربوط به سازمان اوقاف .

170

يك نفر از آقايان روحانيان ، معاونان وزارت امور خارجه و كشور و بهداري و دادگستري و دارايي و معاونان شهرباني كل كشور ، جمعيت شير و خورشيد سرخ ايران ، بانك مركزي ايران ، هواپيمايي ملي ايران و دو كارشناس .

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1358 ، با تصويب شوراي عالي انقلاب ، انتزاع تمامي امورِ مربوط به حج و زيارت از سازمان اوقاف و الحاق به سازمان مذكور در 6 ماده و 5 تبصره تصويب و سازمان حج و زيارت زير نظر وزارت ارشاد اسلامي تشكيل گرديد كه رياست آن را قائم مقام وزير عهده دار بود . اركان تشكيلاتي اين سازمان عبارت بود از شوراي عالي مركب از 12 نفر از مقامات ، شامل وزير ارشاد ، معاون اداري و مالي وزارت اقتصاد ، معاون وزير خارجه ، معاون وزارت بهداري ، معاون بانك مركزي ، مدير عامل يا معاون هلال احمر ، معاون شهرباني ، مدير عامل يا معاون هواپيمايي و يك قاضي به انتخاب ديوان عالي كشور ؛ به علاوه دو نفر روحاني و پنج نفر افراد خبره و معتمد با تصويب رئيس شوراي عالي . ضمناً رييس شوراي عالي هم با وزير ارشاد بود . بعد از شوراي عالي حج و زيارت ، شورايي به نام مديريت وجود داشت كه از 3 تا 5 نفر افراد واجد صلاحيت كه توسط رياست شوراي عالي منصوب مي شدند تشكيل مي گرديد . واحدهاي سازماني ، زير نظر شوراي مديريت ، شامل مديريت رفاه ( اداره رسيدگي به شكايات و اداره پزشكي ) ، مديريت تداركات ( ثبت نام ، راهنمايان ، گذرنامه ، مسافرت ) ، امور عمومي ( دبيرخانه ، كارگزيني ، كارپردازي ) و بالاخره مديريت تبليغات و انتشارات مي شد .

بلافاصله پس از گذشت پنج سال از اين انتزاع ، در تصويب نامه مورخِ 6/10/63 مجلس شوراي اسلامي و تأييد شوراي نگهبان ، قانون تشكيلات و اختيارات سازمان حج و اوقاف و امور خيريه در 18 ماده و 17 تبصره تصويب شد و در نهايت ، در اجراي اوامر مقام معظم رهبري در خصوص كيفيت اداره امور حج و زيارت ، شوراي عالي اداري در بيستمين جلسه مورخ 15/8/70 كليه امور مربوط به حج و زيارت را كه به موجب قوانين و مقررات مختلف بر عهده سازمان حج و زيارت قرار گرفت . اين مصوبه مشتمل بر 6 ماده مي باشد كه همچنان به قوت خود باقي است .

171

سير تحوّل مديريت و برنامه ريزي حج از آغاز تا كنون

جدول

172

* اهداف و وظايف اساسي سازمان :

* اهداف

اساساً نقطه ثقل اهداف سازمان ، مبتني است بر نظارت ، هدايت و اداره امور مربوط به حج و هيأتهاي سرپرستي و راهنمايان و ايجاد تأسيسات و ارائه خدمات در جهت تأمين رفاه زائران خانه خدا ، عتبات و اماكن مذهبي داخل و خارج كشور و توجه به روابط مذهبي با ساير كشورهاي مسلمان و مجامع اسلامي و بين المللي از طريق برنامه ريزيهاي لازم .

* وظايف اساسي :

وظايف محوري سازمان عبارتند از :

* برنامه ريزي بر اساس زمانبندي مطلوب در زمينه ثبت نام ، انتخاب ، اعزام ، تغذيه ، اسكان و تهيه و تأمين ساير امور رفاهي ، بهداشتي و خدماتي متقاضيان تشرف به حج ـ عمره ـ عتبات مقدسه در عراق ، سوريه و ساير كشورهاي اسلامي .

* برنامه ريزي و پيش بيني هاي لازم در خصوص تشويق و ترغيب و نظارت بر ايجاد زائرسرا و هتل در شهرهاي مبادي ورودي و خروجي زائران .

* ايجاد دفاتر نمايندگي حج و زيارت در كشورهاي اسلامي .

* به كار گيري منابع مالي در اختيار امور حج و زيارت در زمينه تهيه و اجراي طرحها و پروژه هاي اقتصادي از طريق مشاركت و سرمايه گذاري در داخل و خارج از كشور .

* ايجاد هماهنگي با ساير دستگاههايي كه فعاليت آنان به نحوي در ارتباط با حج زيارت مي باشد .

* بررسي راههاي ممكن جهت استفاده از بخش غير دولتي در كليه زمينه هاي فوق .

* تشكيلات

متعاقب اجراي اوامر مقام معظم رهبري در سال 1370 ، سازمان حج و زيارت در زير مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ، در يك تشكيلات تخصصي ، متولي امور اجرايي حج و زيارت گرديد . شايان ذكر است كه حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ، نظارت عاليه بر كليه امور حج و زيارت ، همچنين انجام امور فرهنگي ، سياسي و آموزشي حج را عهده دار است . ضمناً در كليه امور اجرايي ، سازمان به نحو مقتضي از نيروهاي بالقوه

173

سرپرستان كاروانها در چارچوب مشاركت مردمي ، همواره استفاده لازم را داشته است . هم اكنون نيز از حيث تشكيلاتي پس از استقلال سازمان و انتزاع از اوقاف ، نسبت به سازماندهي مناسب تشكيلات مركزي و ادارات استانها اقدام شده و فعاليتها در سطح كشور گسترش يافته ، و در خارج از كشور نيز دفاتر نمايندگي سازمان در عربستان و سوريه به نحو مطلوبي به فعاليت اشتغال دارند . ^{( 1 )}

طرحهاي اجرايي ـ مطالعاتي

نظارت ، هدايت و اداره امور مربوط به حج و زيارت و هيأتهاي سرپرستي و راهنمايان و ايجاد تأسيسات و ارائه خدمات در جهت تأمين رفاه زائران خانه خدا ، عتبات عاليات از طريق برنامه ريزيهاي لازم و تحكيم مباني ارزشهاي اسلامي ؛ از جمله مسؤوليتهاي خطيري است كه در خارج از مرزهاي كشور به عهده سازمان حج و زيارت نهاده شده و اين سازمان را مكلّف و متعهّد به اجراي بهينه وظايف محوّله نموده تا بتواند در برقراري تسهيلات لازم جهت اداي هر چه شايسته تر فرايند عمليات حج و زيارت اقدام نمايد .

* طرحها و برنامه ها :

بنابر آنچه كه ذكر شد ، رسالتهاي محوري ، سازمان را بر آن داشته تا در نيل به اهداف ، با بهره گيري از تكنولوژي اطلاعات و ساختار سيستمي مديريت نوين ، فصلي جديد در ساخت كار مديريت برنامه ريزي ـ اجرايي سازمان ايجاد نمايد ؛ بر اين مبنا ، سازمان به عنوان يك سيستم باز ، با مجموعه اي از زير سيستمها مورد توجه قرار گرفته ، كه در عين استقلال اجرايي ارتباطات پيوسته و سيستماتيك در راستاي افزايش كارايي و مطلوبيت فعاليت ها اجزاي آن را به هم پيوند مي دهد .

اين زير سيستمها عبارتند از :

* ثبت نام * اسكان

* صدور گذرنامه و اخذ رواديد * تغذيه

* حمل و نقل * بهداشت و درمان

هر يك از اين اجزاء سيستمي ، طيف وسيعي از فعاليتهاي محوري و راهبردي را شامل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ منابع :

الف : روند شكل گيري و فعاليتهاي سازمان حج و زيارت ، 1372

ب : مجموعه اهداف و وظايف و پستهاي سازماني حوزه مركزي سازمان حج و زيارت ، از انتشارات سازمان امور اداري و استخدامي كشور ، 1371

174

مي شوند . با اجراي طرحهاي جديد بر مبناي مطالعات پايه ، سازماندهي تشكيلاتي و ساماندهي اجرايي ، به تدريج از فضاي تجربي و سنتي به فضاي مديريت علمي تغيير مي يابد ؛ چرا كه حج و زيارت به اعتبار اعتقادي و ملّي نظام جمهوري اسلامي ، به هنگامه برگزاري فريضه حج ، در شايسته ترين حالت ، بين ملل اسلامي انديشه دارد . لذا لازمه ساماندهي و بهسازي امور حج و زيارت و ايجاد حالت تداوم پويا در روند توسعه خدمات رساني به زائران ، با ارائه طرحها و برنامه هاي جامع و اثر بخش مي باشد . بر اين اساس ذيلا مروري خواهيم داشت بر طرحها ومطالعات انجام شده ودر دست انجام ودر دستور كار سازمان :

الف . طرحها و مطالعات انجام شده :

1 ـ ارزيابي شيوه هاي خدمات رساني در حج ، 1373

هدف : تعيين نقاط قوّت و ضعف شيوه موجود خدمات رساني حج و سپس دريافت راههاي بهينه سازي آن .

2 ـ بررسي عمليات حج و پيشنهاد ساختار بهينه اجراي حج ، 1374

هدف : آگاهي از اثرات مثبت و منفي فرايند واگذاري بخشهايي از كار اجرايي حج به بخش خصوصي .

3 ـ بهداشت سفر حج ، 1373

هدف : كاهش ابتلاي حجاج به بيماري ، با آشنا ساختن آنها به موازين بهداشتي و نهايتاً كاهش حجم كاري پزشكان و ساير اعضاي محترم هيأت پزشكي حج .

4 ـ تحليلي بر ميزان تقاضاي سفر به زيارت عمره در استان اصفهان ، 1373 .

هدف : ارائه تحليلي از ميزان تقاضاي سفر به عمره در استان اصفهان و تعيين بعضي از علل و عوامل كه بر روي ميزان تقاضاي عزيمت به عمره اثر داشته اند .

5 ـ تجزيه و تحليل مقدماتي از چگونگي اعزام زائران به عتبات عاليه .

هدف : تحليلي بر چگونگي اعزام زائران به عتبات عاليه ، با ارائه روشهاي مختلف اعزام ، تهيه مسكن و مواد غذايي .

6 ـ چشم اندازي بر تشكيل گروههاي بزرگ ، 1373 .

هدف : بازنگري در شيوه اعزام زائران و ايجاد تغييرات بنيادي .

175

7 ـ حجّ تمتّعِ دولتي ، خصوصي و دولتي ـ خصوصي ، 1372 .

هدف : تحقيق و مطالعه گزينه هاي مديريت اجرايي حج به منظور رسيدن به مطلوبترين شيوه اي كه مي تواند نتايج پرباري را جهت هر چه بهتر برگزار كردن اين مهم همراه داشته باشد .

8 ـ شماي كلي طرح تحقيق و بازنگري در شيوه تغذيه حجاج ، 1373 .

هدف : ايجاد تحوّل در تغذيه حجاج ، همگام با پيشرفتهاي علمي و تكنولوژي جهان معاصر و استفاده بهينه از امكانات و نيروها .

9 ـ طرح تحقيق پيرامون : روشهاي انجام كار در سازمان حج و زيارت ، 1371 .

هدف : تجزيه و تحليل خط مشي ها و روشهاي انجام كار در سازمان .

10 ـ طرح تمركز سازماندهيِ اثاثيه كاروانهاي حج ، 1372 .

هدف : نوسازي اثاثيه كاروانهاي حج ، استاندارد نمودن آنها ، ارتقاء سطح بهداشت از طريق حذف ظروف غير بهداشتي قبلي و تدوين روشهاي مناسب به منظور تأمين نظارت سازمان بر كم و كيف اثاثيه و ايجاد تسهيلات و رفع محدوديتها براي مديران جديد در فراهم آوردن و كاهش هزينه هاي حمل و نقل و . . .

11 ـ طرح تأسيس شركت حمل و نقل زائران ، 1372 .

هدف : تشكيل شركت حمل و نقل هوايي با سرمايه سازمان و سهامداري نيروهاي متخصص و استفاده از امكانات خارجي با اجاره هواپيما در شروع كار به منظور خدمات رساني حمل و نقل به متقاضيان .

12 ـ طرح چند نرخي كردن سفرهاي زيارتي ؛ عمره مفرده و سوريه ، 1371 .

هدف : كاهش حجم زياد اعتراضات و شكايات زائران و بهبود شيوه كار .

13 ـ طرح جامع تغيير ساختار هيأت پزشكي حج ، 1374 .

هدف : افزايش بهرهوري در سيستم ارائه خدمات پزشكي و پيراپزشكي به زائران بيت الله الحرام .

14 ـ طرح بررسي و تحليل آماري از ثبت نام كنندگان عمره سال 1373 .

اهداف :

* مقايسه آمار شركت كنندگان در قرعه كشي عمره سال 1373 سنددار و بدون سند به

176

تفكيك استانهاي مختلف .

* مقايسه آمار كلّ شركت كنندگان در قرعه كشي عمره سال 1373 به تفكيك استانهاي مختلف .

* بررسي و تحليل بعضي عوامل مؤثر بر روي تغييرات تقاضاي انجام عمره در استانهاي مختلف .

15 ـ طرح منطقه اي كردن فعاليتهاي حج و زيارت از ديدگاه مالي ، 1373 .

هدف : برنامه ريزي و كنترل منابع مالي به منظور بهره برداري بيشتر از امكانات مالي و افزايش كارايي سازمان .

16 ـ مطالعه و بررسي روشهاي اجرايي بهينه امور حج ، با توجه به سياست هاي آزاد سازي و خصوصي سازي ، 1372 .

هدف : بررسي اثرات « آزاد سازي » و « خصوصي سازي » در اعزام حجاج و « شقوق مختلف اعزام حجاج » شامل روش عامليت متمركز و دولتي ، خصوصي سازي يكباره و خصوصي سازي تدريجي ، و روش مختلف يا تسهيمي .

17 ـ مديريت پي گيري فرامين در سازمان حج ، 1374 .

هدف : ارائه مدلي از چرخه منظم « كار ـ اجرا » و برنامه ريزي كانون كنترل و ارزيابي تحليلي كاركردها .

18 ـ نگرشي بر چگونگي سير تحول تأمين مسكن حجاج ( قبل و بعد از انقلاب ) ، 1373 .

هدف : تعيين تحوّلات ادواري چگونگي تأمين مسكن حجاج و شناخت روند توسعه .

ب . طرحها و مطالعات در دست انجام :

1 ـ پروژه استطاعت مالي ، 1374 .

هدف : فراگرد آوردن اطلاعات پايه ، جهت تدوين برنامه هاي اجرايي در چشم اندازهاي زماني حال و آينده با كاربست اصول و مباني معتبر تحقيق و پژوهش حول مباني فقهي به عنوان شاخص اصلي برنامه ريزي ـ اجرايي در رسيدن به حجم آماري قابليتها و توانهاي بالقوه سازماني ، مستند و قابل استدلال .

177

2 ـ طرح « تداوم آموزش مديران و عوامل خدماتي كاروانها » ، 1374 .

هدف : اجراي برنامه هاي آموزشي كارساز و اثر بخش به منظور افزايش كارايي دروني و بروني مديران و معاونان كاروانها ، با آشنا سازي دقيق گروه مورد آموزش با مباني فقهي ، سياسي ، اخلاقي و معارف حج و اصول و فنوني كه در اين راستا صحت و اعتبار آنها به تدريج در ميدان عمل به اثبات رسيده است .

3 ـ پروژه طرح و اجراي نظامهاي حسابداري مالي در بهاي تمام شده ، 1373 .

هدف : رفع نارساييها و كمبودها در زمينه هاي مختلف سيستمهاي حسابداري مالي ، ايجاد تغييرات و اصلاحات اساسي در سيستمهاي فعلي حسابداري و سيستمهاي مرتبط و ارائه نظامهاي حسابداري مالي و صنعتي سازمان .

4 ـ مروري بر چگونگي حمل و نقل حجاج ( قبل و بعد از انقلاب ) ، 1374 .

هدف : نگرشي بر فرايند كار با درونه اي فشرده به منظور مقايسه سير تحوّلات حمل و نقل زائران تا كنون .

5 ـ نگرشي بر فعاليتهاي امداد گمشدگان در دهه اخير ، 1374 .

هدف : فراگرد آوردن اطلاعات موجود پيرامون فعاليت امداد گمشدگان از اذهان كارگزاران و رسيدن به مناسب ترين ساختار كاريِ پيش بيني شده با طرح مناسب ترين شبكه مديريتي و ارائه چند سناريو .

ج . طرحها و مطالعات در دستور كار :

1 ـ طرح جامع مطالعات بهسازي امور حج و زيارت ، مشتمل بر پروژه هاي :

* پروژه مطالعات سيستميك حج و زيارت .

* پروژه مقررات و استانداردهاي عملياتي .

* پروژه امكان سنجي بسط و گسترش فعاليتهاي سازمان در خصوص اماكن مقدسه داخل و خارج كشور .

* پروژه امكان سنجي شركت در فعاليتهاي اقتصادي كشور ، بر مبناي توان و استعدادهاي بالقوه سازمان .

* سنتز پروژه هاي چهارگانه .

178

هدف : رسيدن به فضاي بهينه مديريت استراتژيكِ واحدهاي سرويس دهنده ، بررسي ابعاد نيازهاي متقاضيان ونحوه برخورد با اين نيازها ، طراحي نحوه ارائه خدمات ـ ابعاد استراتژيك خدمات و نحوه اندازه گيري آنها ، مديريت شكايات و كنترل انتظارات و نهايتاً دستيابي به بهترين سيستمهاي خدماتي در مواجهه سرويس دهنده و سرويس گيرنده ( انسان در مقابل انسان ) و به عبارتي بهبود سيستمهاي عملياتي به منظور بهينه سازي عوامل سه گانه زمان ، هزينه و كيفيت دستيابي به اهداف بر اساس امكانات ، محدوديتها ، نيازها و اولويتها ، با ارائه مدل رياضي ـ گرافيكي .

2 ـ تأسيس مركز « ديداري ـ شنيداري حج و زيارت » با بخشهاي :

* موزه و نمايشگاه حج و زيارت .

* كتابخانه تخصصي .

* بانك اطلاعات .

هدف : تمركز ، ساماندهي و نظام بخشي به گنجينه فرهنگ حج و زيارت و يادمانهاي پراكنده ، در معرفي و عرضه داشت عمق اثرات فرهنگ حج و زيارت در جامعه ايران اسلامي از آغاز ورود اسلام به گستره ايران زمين تاكنون .

* پي نوشتها :