بخش 9

113

ميقات حج - سال ششم - شماره بيست و چهارم - تابستان 1377

جاريهاي حج

114

توسعه جديد مسجدالحرام

سلمي دملوجي

مرواريد

مجموعه مسجدالحرام فضاي شكوهمند و ويژه اي را در بر دارد كه برخاسته از ارزش والا و جايگاه بلند اين مكان گرامي است . فلسفه معماري اسلامي در اين بنا ، از مركزيّت كعبه براي همه جهان حكايت دارد . گرچه مسجدالحرام با گذر از دوره هاي مختلف تاريخ اسلام ، گونه هاي معماري چندي را به خود ديده است امّا بر بنيادهاي استوار مسجدسازي ، چندان تكيه دارد كه برآيند نهايي آن در نوع خود يگانه و بي همتاست و مي توان گفت : پافشاري اين طرح بر بهره گيري از نمونه هاي معماري تاريخي ، الهام بخش ديگران خواهد بود و با اجراي آن بناي نويني پديد خواهد آمد كه در عين بهره مندي از ارزشهاي تاريخي ، پايه هاي معماري امروزين را نيز در نظر دارد . بناي نوبنياد مسجدالحرام ، نمادي از معماري نوين اسلامي است .

توسعه جديد ، از يك سو مي بايست ، همچون نمونه هاي سنتي مسجدسازي ، از سنجه هايي ويژه پيروي مي كرد ، با محيط پيرامون هماهنگ مي بود و بافت شهري گرداگرد خود را ناديده نمي گرفت ؛ زيرا بناي كعبه و مسجدالحرام و در پيِ آن ، بناهاي شهري و منظره كوههاي اطراف و آسمان ، نمايي چنان همساز را باز مي تاباند كه نشاني شگرف بر جان آدمي مي نهاد ؛ و از ديگرسو ، با درنظرگرفتن فضايي باز در طرح توسعه ، مي كوشيد تا مسجد را از درآميختن با برجهاي برافراشته پيرامون آن دور كند و از تأثير منفي اين ساختمانهاي برآمده از فرهنگ مدرن شهري ، بر معماري باشكوه و آفرينش هاي دقيق ، ماهرانه و ظريف هنري بكاهد .

115

آموزه هاي طرح

طرح توسعه جديد مسجد بر مباني و اصول چندي تكيه دارد و نقشه هاي اجرايي برپايه آنها ترسيم شده است . مهم ترين اين آموزه ها از اين قرار است :

* حفظ ساختمان موجود و تأسيسات و نقشه هاي آن ؛ اعم از ساختمان قديم و توسعه اول سعودي ؛ زيرا ساختمان موجود ، خود تبلوري از يك معماري ويژه و هدف مند و تأثيرگذار است .

* سازگاري و هماهنگي بايسته ميان بناي موجود و طرحي كه براي احداث بنايي پيشرفته و به هم پيوسته در دست اجراست .

* تأكيد بر اهميت پيوند استوار ميان ساختمان مسجد و بافت شهري پيرامون آن .

* همساني و همخواني ميان نقشه ساختمان موجود و طرح توسعه جديد كه يكي از ضرورتهاي اجرايي آن ، ايجاد سهولت در انتقال و راهنمايي زائران به بخش هاي مسجد است .

* برگزيدن عناصر و اندازه هايي كه در عين گوناگوني ، با بخشهاي مختلف ساختمان فعلي هماهنگ باشد .

* روان بودن حركت در يك سطح و فراهم آوردن زمينه آن در حال ازدحام نمازگزاران و پيش بيني درهاي ورودي و خروجي به تعداد مورد نياز .

* روان بودن حركت در طبقات و فراهم آوردن ابزارهاي مطمئن براي تسهيل جابجايي و توجّه به لزوم پيشگيري از رودررو شدن زائران به هنگام ورود و خروج .

* استحكام ساختمان و نماي آن و زيبايي بناي جديد و پيوند مناسب آن با ساختمان فعلي ، با تأكيد بر حفظ ساختمان فعلي .

* نمايان بودن درهاي ورودي و خروجي .

* كافي بودن تأسيسات و خدمات ، از جمله روشنايي ، تهويه ، جريان طبيعي هوا ، پخش صدا ، آژير خطر و مبارزه با آتش سوزي ، كه همه بايد به شكلي منطقي و به گونه اي فراهم شوند كه به زيبايي ساختمان آسيبي وارد نياورند .

نقاط اصلي طرح

مسجدالحرام ، پس از افزوده هاي سعودي ، از چند نقطه اصليِ زير تشكيل شده است :

116

ـ كعبه .

ـ مقام ابراهيم .

ـ مطاف .

ـ چاه زمزم .

ـ محلّ اذان .

ـ سايه بان و منبر

ـ ساختمان فعلي ؛ شامل ساختمان قديم حرم و توسعه اوّل سعودي .

ـ ساختمان جديد ؛ توسعه جديد سعودي .

و اينك اطلاعاتي فشرده از اين چند مكان :

كعبه مشرّفه ؛ كعبه ، از زمان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در جاي خود قرار دارد و قاعده آن به شكل مستطيل است . پارچه اي سياه بر آن كشيده اند كه « پوشش كعبه » ناميده مي شود . درِ كعبه در ضلع شمال شرقي فراهم آمده و آستانه در ، 5/1 متر از كف مسجد بالاتر است .

حجرالأسود در زاويه شرقي كعبه قرار دارد .

حطيم در قسمت جنوب غربي كعبه است و آن مساحتي است كه گرداگرد آن نشاني ويژه دارد و نشانگر حدود كعبه در زمان ابراهيم ( عليه السلام ) است . مساحت كعبه در قاعده آن 145 مترمربّع است مساحت حطيم ، به شمول ديوار ، 94 مترمربّع .

مطاف ؛ فضاي پيرامون كعبه است كه جز مقام ابراهيم چيزي در آن نيست ، اكنون ، سطح مطاف در مقابل هريك از زواياي چهارگانه كعبه متغيّر است و زمين سنگفرش آن اندكي شيب دارد . مسيرهايي كه از شبستان هاي مسجد به مطاف منتهي مي شود نيز با سنگ پوشانده شده است . مطاف 3058 مترمربّع است و با دو گذرگاه اطراف آن 4154 مترمربّع مساحت دارد .

محلّ اذان ؛ مكاني است براي اذان گويان كه 50 متر آن در حرم قديم است و 110 متر آن در ساختمان جديد .

سايه بان ؛ بنايي بتوني كه در محلّ خارج از مطاف قرار دارد و بر 12 ستون استوار است ، جايگزين سايه بان قديم شد .

منبر ؛ حجم و شكل منبرِ قابل انتقال كه در نزديكي سايه بان جبرئيل بوده ، همواره دگرگون شده است . منبر كنوني همان است كه سلطان سليمان عثماني به كعبه هديه كرده و

117

در سال 966 هـ . ( 1558 م ) نصب گرديده است . بلندي منبر با سايه بان آن 47/10 متر

نمايي از شبستانهاي طبقه بالاي توسعه اوّل سعودي كه به قسمت توسعه يافته جديد پيوسته است .

118

مي باشد و با مرمر سفيد ساخته شده است . تا حدود سال 1384 هـ . ( 1964 م ) منبر يادشده در شمال مقام ابراهيم بود و پيش از توسعه مطاف كنوني ، آن را به محلّ فعلي آن در فضاي خارجي مطاف ، در نزديكي سايه بان جبرئيل ، انتقال دادند .

ساختمان كنوني حرم

كعبه مركز جهان اسلام است و روي آوردن به سوي آن ، يكي از معيارهاي بنيادين در طرّاحي هر مسجدي در جهان است . در ساختمان مسجدالحرام نيز همه چيز از كعبه الهام گرفته و در پرتو آن شكل يافته است .

در ساختمان حرم ، بر استفاده از شكل هاي هندسي مشخّصي ، مانند هشت ضلعي و مربّع تكيه بسياري شده است . هشت ضلعي ، شكلي برگرفته از نقشه قُبّة الصخره در بيت المقدس است و رواقهاي ستون دار حرم ، آشكارا نشان از نقشه هاي معماري كهن اسلامي در مسجدسازي دارد ، كه نخستينِ آن در مسجد بزرگ كوفه اجرا شده و به دنبال آن ، از خاور تا سرزمين چين و از باختر تا ديار اندلس گسترش يافته است . با اين حال ، ميان ساختمان حرم مكّه و ديگر مساجد جهان اسلام ، تفاوتي هويداست ؛ همه مساجد بر پايه رعايت قبله ، يعني روي داشتن به مكّه ، بنا شده اند ؛ از اين رو ، در طرّاحي آنها ناگزير بايد از اشكال هندسي قائم الزاويه استفاده شود و مي توان با قاطعيت گفت كه شكل بنيادين همه مساجد ، مستطيلي است كه طول آن ديوار قبله را شكل مي دهد و ديگر شبستان ، كه صف نمازگزاران در آنها گسترده است ، به موازات آن بنا مي شوند و محراب ، كه به سان كانون اصلي طرّاحي مسجد تعيين كننده ديگر فضاهاي مسجد است ، همواره رو به قبله ، يعني مكّه مكرّمه دارد .

امّا ساختمان مسجدالحرام گرداگرد كعبه است و از هرسو كعبه را در آغوش خود دارد و هر گوشه آن از مركز مسجد ؛ يعني كعبه ، الهام مي گيرد . تنها شكلي كه مي تواند اين وظيفه نمادين را به خوبي عهده دار شود ، هشت ضلعي است ؛ گو اين كه شكل آن با بسياري از ديگر ساختمان هاي هشت ضلعي تفاوت دارد . شبستان هاي مسجد نيز از رواق هاي ديگر مساجد تاريخي متفاوت است ؛ زيرا شماري از فضاهاي سرپوشيده حرم مكّه ، ويژه نماز است و از شماري ديگر تنها به عنوان گذرگاه استفاده مي شود . مناره هاي هفتگانه كه در زواياي

119

مسجدالحرام برافراشته است نيز از شمار گلدسته هاي ديگر مساجد افزونتر است . حرم قديم و توسعه اوّل سعودي ، افزون بر محلّ نماز و گذرگاه و محلّ سعي و اذان ، وروديها و مدارس و چند سقاخانه را نيز دربرمي گيرد .

نقشه نوسازيهاي حرم شريف مكه در گذر زمان

وروديهاي اصلي سه تاست : باب ملك عبدالعزيز ، باب العمره و باب السلام . اين درهاي بزرگ ورودي به گونه اي طرّاحي شده اند كه هركس با گذر از آنها وارد مسجد شود ، نگاهش بي درنگ به كعبه مي افتد .

مدارس سه گانه در آغاز براي آموزش قرآن و اصول دين ساخته شده بود ، امّا اينك مدرسه واقع در نيم طبقه اوّل ، بالاي سرسراي ورودي ، به محلّ نماز پادشاه و ميهمانان ويژه وي اختصاص يافته است ، مدرسه باب العمره محل بايگاني اسناد مسجدالحرام است و مدرسه باب السلام جايي است كه قرآنها و ديگر كتب مسجد در آن نگهداري مي شود . اين مكانها اكنون كاربردي ديگر يافته اند ، امّا همچنان نام مدرسه را بر خود دارند .

سقّاخانه ها ، كه شمار آنها به پنج مي رسد ، نيز به همين نام خوانده مي شوند ، گو اين كه در حال حاضر ، آب سرد زمزم ، با بهره گيري از روشهاي نوين ، در دسترس همگان است .

120

طرّاحي

مسجدالحرام ، به دليل درميان داشتن كعبه ، از طرّاحي ديگر مساجد كهن و نوين جهان پيروي نمي كند ، امّا اين مسأله موجب نشده است كه در طرّاحي آن ، از نشانه ها ، نمادها و عناصر اصلي ديگر مساجد بهره گيري نشود . موشكافي اين زيرساختها بيانگر محور بودن كعبه در ساختمان مسجدالحرام است .

طرّاحي مسجد ، پيوند سنجيده آن با محلّ سعي صفا و مروه و ديگر ظرافتهاي به كار رفته ، موجب شده است كه مسجد ، به سان تك سازه اي در فضايي گسترده ، جلوه نكند ، بلكه با

نقشه نماي بيروني مسجد ، نمونه يكي از پنجره ها و درهاي ورودي

الهام و بهره گيري از همه ويژگيهاي مسجدسازي سنتي در جهان اسلام ، ساختماني به هم پيوسته و درهم تنيده و ابتكاري پديد آمده است كه همه اجزاي آن ، با يكديگر پيوندي منطقي و استوار دارند و كانون همه آنها كعبه مشرّفه است كه از هر نقطه مسجد با نگاه آدمي گره مي خورد . محاسبات فضاسازي مسجد نيز به گونه اي انجام گرفته است كه زائران به هنگام طواف ، از چنان آسايش و آرامشي برخوردارند كه با نزديك شدن به كعبه و حجرالأسود ، شادماني ويژه اي ، وجود آنان را فرا مي گيرد .

121

نقشه توسعه

توسعه جديد ، بخش غربي مسجد ، ميان باب العمره و باب ملك عبدالعزيز را در بردارد و افزون بر سطح همكف ، سه طبقه را شامل مي شود . چندگانگي سطح مسجد و قرار گرفتن سازه هاي آن در طبقات گوناگون ، زمينه را براي گسترش افزونتر فعاليت مهندسان فراهم آورده و به آنان اين امكان را داده است كه علاوه بر فضاي دروني مسجد و سطح همكف ، از فضاي عمومي نيز بهره گيرند .

اصل طرّاحي مسجد ، هشت گوشه اي است كه صحني چهارگوش را در ميان دارد و از چهار گوشه كعبه ، گذرگاه هايي به سوي درهاي اصلي مسجد گشوده شده است .

سطح مسجد دو بخش دارد : سطح سنگفرش شده فضاي حرم و سطوح بلندتر پيرامون آن . سطح مسجد با شيبي ملايم به سوي كعبه ساخته شده است . سطوح خارج از حرم ، به درهاي ورودي ، راهروها ، محلهاي نماز و كتابخانه هايي كه جايگزين سقاخانه ها شده اند ، ارتباط دارد . پلكان و طبقه همكف مسعي نيز با اين سطوح در ارتباط است .

مساحت اين بخش ، كه فضايي با سه گنبد در يك رديف آن را از توسعه اوّل سعودي جدا مي كند ، 19000 متر مربع است . در اين بخش ، 492 ستون برپاست ، كه هركدام از يك سو پنج متر و از سوي ديگر پانزده متر با ستون بعدي فاصله دارد . در ميان ستون هاي طبقه همكف ، طاقهايي است كه در امتداد گذرگاه ها ، ستون ها را به هم پيوند مي دهد . سقف اين بخش به گونه اي طرّاحي شده است كه از يك طرف ، توان مقاومت ساختمان در برابر لرزشهاي ناشي از زمين لرزه را افزايش دهد ، و از ديگرسو ، پاسخگوي نيازهاي ضروري طرح براي جريان طبيعي هوا باشد . اين طبقه ، شماري پلكان اصلي و فرعيِ معمولي و برقي دارد . اين بخش داراي چند ورودي است كه باب ملك فهد ، به عنوان دروازه اصلي ، مهم ترين آنهاست . افزون بر آن ، هجده درِ ورودي فرعي در اين طبقه گشوده شده است . در دو سوي ورودي اصلي ، كه پيشاپيش طرح توسعه است ، دو مناره به بلنداي مناره هاي پيشين برپاست . ويژگي مناره هاي نوساخته را كاشيكاري رنگارنگ آنها برشمرده اند .

طبقه زيرين اين بخش ، 31200 مترمربّع مساحت دارد و دربردارنده فضايي گسترده براي نماز است . علاوه بر آن ، سرويسهاي بهداشتي و محلّ استقرار كساني كه آب زمزم پخش مي كنند ، در آنجاست . زيرزمين با دو ورودي به خيابان ارتباط دارد .

122

ارتفاع طبقات بدين شرح است : زيرزمين 30/4 متر ، همكف 80/9 متر ، طبقه بالا 64/9 متر . در نقشه ساختمان جديد ، هماهنگي كامل با ارتفاع طبقات ساختمان قديمي رعايت شده است .

كاربرد و مساحت طبقه فوقاني ، تقريباً همانند همكف است ، جز آن كه كتابخانه ندارد و ارتفاع آن اندكي كمتر است . طبقه بالا ، بجز در قسمتي كه به گذرگاههاي صفا و مروه ارتباط دارد ، كاملا در يك سطح است و از همه امكانات مكانيكي و برقي طبقه همكف برخوردار مي باشد . دو طبقه مجموعاً 550 شير آب دارد كه آب سرد زمزم در آنها جاري است .

وروديهاي سه گانه و شش مناره آنها ، مناره هفتم كه بر فراز گنبد صفا واقع است و سقف مروه ، همگي از سقف طبقه فوقاني مسجد بلندترند . دو گلدسته برافراشته در دو سوي وروديِ بزرگ جديد نيز ، از دور نمايان است .

محلهاي نماز و گذرگاه ها

مسجدالحرام و همه بناهاي آن ، در اصل براي برپايي نماز ساخته شده و بر اساس و بنيادي ويژه ، به نمازخانه و گذرگاه تقسيم گرديده اند . محلهاي نماز معمولا در فضايي مربّع با ضلع 15 متر قرار دارند و از چهار طرف ، گذرگاههايي به عرض 5 متر آنها را احاطه كرده اند . در مقابلِ وروديهاي اصلي ، سرسراهايي بزرگتر ، و در دوسوي آنها محوّطه اي سه گوشه قرار دارد ، كه از آنها نيز براي نماز استفاده مي شود ؛ بنابراين ، از وروديِ باب ملك عبدالعزيز و باب العمره تا صحن مسجد ، سه رديف محل نماز مي باشد كه دو رديف نخست اندكي بالاتر و رديف سوم هم سطح شبستان قديم است . نمازخانه هاي نزديك مسعي ، به جاي اختلاف در سطح اندكي شيب دارند .

مساحت مسعي در زيرزمين 1600 متر ، در همكف 8400 متر و در طبقه بالا 8200 مترمربّع است . در تمام مسجدالحرام ، مجموعاً 37 محوطه چهارگوش ، هريك با 225 متر مساحت و 8 فضاي مستطيل ، هريك با 375 متر مساحت ، براي برپايي نماز ساخته شده است . گذرگاه هاي پيراموني نيز ، در مجموع 16808 متر مربع مساحت دارند و در مراسم حج و آيين هاي نماز جمعه ، از آنها هم براي نماز استفاده مي شود . بدين ترتيب ، روي هم در سه طبقه ، 63837 مترمربّع فضا براي نماز درنظر گرفته شده است .

123

مساحت و گنجايش

عمليات توسعه جديد دقيقاً در ضلع غربي حرم ، در منطقه سوق الصغير ، بين باب العمره و باب ملك عبدالعزيز اجرا شده است . در زير ، به مساحت بخشهاي مختلف مسجد در مراحل گوناگون اشاره مي شود :

مساحت طبقه بالا در توسعه سوم 57000 مترمربّع

مساحت طبقه همكف 19000 مترمربّع

جمع كل مساحت توسعه 76000 مترمربّع

با گنجايش 170000 نمازگزار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مساحت فضاي باقيمانده در بخش سوق الصغير و بخش

شرقي مسعي 59000 مترمربّع

با گنجايش 120000 نمازگزار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گنبدهاي سقف شبستان عثماني ، در انتهاي تصوير رواق طبقه بالا آشكار است .

124

مساحت طبقات بناي فعلي 194200 مترمربّع

با گنجايش 430000 مترمربّ

مساحت تمامي فضاهاي مسجدالحرام شامل بناي فعلي ،

توسعه جديد و ديگر فضاها 356800 مترمربّع

با گنجايش 820000 نمازگزار

عناصر طرّاحي و جُزئيات آن

گنبدهاي جديد

سه گنبدي كه در حدفاصل ميان دو توسعه بنا شده ، تقريباً به موازات ورودي اصلي است . اين گنبدها در گرداگرد خود پنجره هايي دارند و از بيرون ، داراي نمايي همانند ديگر گنبدهاي مسجدند . هر گنبد بر چهار ستون با فاصله 15 متر استوار است .

نماي داخلي گنبد با گچبري و مقرنس كاري زيباسازي شده است . گنبدها 13 متر ارتفاع دارند و به منظور نورپردازي و جريان هوا ، در بالاي آنها روزنه هايي تعبيه شده است .

جنس گنبدها از بتون مسلّح و پوشش آنها از سنگ است . هر گنبد در زير خود ، طاقي كاملا برجسته تر از ديگر طاقهاي مسجد دارد . اين طاقهاي بتوني هم به گونه اي زيبا نماسازي شده اند .

نماي بيروني گنبد ، رنگي است و بخشي از نماي داخلي آن با سنگ خارا ، كه در لابلاي آن رشته هايي زرين قرار دارد ، تزيين شده است .

در نماسازي ديگر بخشهاي داخلي گنبد ، از سنگ آمازونيت نيمه نفيس و كاشي الوان هم استفاده كرده اند .

در برخي از طاقهاي گنبد ، سنگ مرمر سفيد و سبز هم به كار رفته است . در زير گنبد ، اشياي گرانبهاي مسي و بلورين ، با حجمهاي هندسي اسلامي آويخته اند كه با شكل گنبد و اهداف طراحي آن ، كه ايجاد فضاي مناسب و دلنشين در همه زواياي توسعه جديد براي تلاوت قرآن است ، هماهنگي دارد .

اين ويژگي در بيشتر جزئيات گنبد ؛ از جمله پنجره هايي كه با چوب ساج ساخته شده

125

است ، ديده مي شود .

جزئيات مقرنس كاري زير گنبد و شماري از پنجره هاي آن

126

ستون ها ، طاق ها ، سقف ها

پيشتر گفتيم كه ستون هاي بخش توسعه يافته مسجد ، با فاصله پنج متر از هم ساخته شده اند . ستون ها دو گونه اند : استوانه اي و چهارگوش . قطر ستون هاي استوانه اي 81 سانتيمتر است و ضلع ستون هاي چهارگوش 93 سانتيمتر . بلنداي ستون هاي طبقه همكف 5/4 متر و ارتفاع ستون هاي طبقه بالا 7/4 متر است . هريك از ستون ها ، پايه اي به ارتفاع 54 سانتيمتر دارد عرض اين پايه ها در ستون هاي چهارگوش ، 80 سانتيمتر و در ستون هاي استوانه اي ، كه پايه آنها شش ضلعي است ، 87 سانتيمتر است . هر طبقه 492 ستون دارد .

برفراز ستون هاي گذرگاهها ، طاقهاي بتوني برپاست ، كه در نماسازي آنها ، سنگ خارا به كار رفته است ، در آميزش با مصالح بتوني ، تركيبي آراسته را پديد آورده است . ستون ها و طاقها ، مرز ميان محلهاي نماز و گذرگاه هاست . قسمت بالاي طاقها را ، سقفهايي بتوني ، با پوشش سنگ گرانيت ، به هم پيوند مي دهد .

نماسازي داخلي و خارجي

از مهمترين كارهاي طرّاحي و اجرايي طرح توسعه ، رعايت اصول هماهنگي در محلّ پيوند ميان بناي فعلي و افزوده هاي جديد است كه با حفظ استواري و زيبايي ساختمان كنوني ، در همه گوشه هاي آن ، ميان دو بنا همساني و يكنواختي ايجاد كند . اين مهم ايجاب كرد كه برخي از بخش هاي ديوار بناي اصلي مسجد برچيده شود و راهي به بناي جديد گشايش يابد .

ديوارهاي خارجي بناي جديد ، همه از بتون مسلّح است و نماي آنها را با سنگ مرمر واديِ فاطمه پوشانده اند . به منظور هماهنگ سازي ميان دو بنا ، مقداري گرانيت خاكستري رنگ نيز در ديوارها به كار رفته است . ارتفاع ديوارهاي بيروني بناي جديد ، 96/20 متر است .

نماي داخلي ، سنگ گرانيت است و براي زيباسازي ديوار وسقف ، سنگهاي رنگارنگ باچينشي يكنواخت در كنار هم قرار گرفته و شكلهاي رنگارنگي را پديد آورده اند . در ديوارها و سقف ، مكانهايي در نظر گرفته شده است ، كه در صورت نياز ، براي نصب بلندگو ، اشياي تزييني و بادبزنهاي برقي به كار رود ، بدون آن كه به نماي زيباي ساختمان آسيبي وارد آيد .

قسمت پايين ديوار ، تا ارتفاع 5/2 متر ، با مرمر رنگارنگ محلّي سنگ چيني شده ، و در

127

نقشه قسمت پايين ديوارهاي داخلي

ضلع شمالي توسعه اوّل سعودي و ساختمان جديدي كه به محلّ پلّه هاي برقي افزوده شده است .

128

نيم طبقه اوّل ، به جاي سنگ مرمر ، كاشي رنگين به كار رفته است .

پنجره هاي ساختمان حرم ، از داخل با ورقهاي مس و قطعات بلورين تزيين شده و آلومينيوم طلايي ويژه اي در آن به كار رفته است .

وروديها

ورودي اصلي توسعه جديد ، باب ملك فهد نام دارد كه بر ستون هايي مرمرين استوار

نماي داخلي يكي از وروديهاي فرعي

129

است ، ديوارهايي پوشيده از سنگ مرمر آن را دربر گرفته و دو مناره بلند در دو سوي آن برپاست . افزون بر اين ، 18 درِ ورودي ديگر ، با ديوارهايي از همان جنس ، در اطراف ساختمان جديد گشوده است . اين ، علاوه بر 3 وروديِ اصلي ديگر ، 27 ورودي فرعي است . به 4 ورودي اصلي زيرزمين نيز ، دو ورودي ديگر اضافه شده است .

راه هاي ارتباطي به طبقات

پلكان اصلي توسعه جديد ، نرده ها و ديوارهاي آن ، سراسر از سنگ مرمر است ، ولي در پلكان فرعي ، بخشي از پلّه ها ، ديوارها و نرده ها مرمري است و بخشي از آن ، با گرانيت به رنگ متفاوت . پلكان برقي نيز يكي در شمال و ديگري در جنوب ساختمان جديد قرار دارد ، هريك از اين دو ، 375 مترمربّع از فضاي مسجد را دربر گرفته و هركدام شامل دو پلّه برقي با توان جابجايي 15 هزار نفر در ساعت است . در ساختمان جديد و ديگر نقاط مسجد ، جمعاً پنج دستگاه پلّه برقي نصب شده است . ساختمان جديد ، چهار آسان بر هم دارد كه دو تاي آنها براي رفتن بر فراز مناره هاي جديد به كار مي رود .