بخش 10
2 ـ توسعه جدید مسجد نبوی
138 |
ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و پنجم - پاييز 1377
توسعه جديد مسجد نبوي
نوشته : سلمي سمر دملوجي
ترجمه : محمد رضا مرواريد
كوشش در مسجدسازي به شماري از متون ديني ، از جمله بخشي از آيات قرآني و احاديث نبوي برمي گردد . فضيلت مسجد در حديث شريف پيامبر چنين آمده است : « هركس براي رضاي خداوند مسجدي برپا سازد ، خداوند برايش خانه اي در بهشت ، به همان سان خواهد ساخت . » و فرموده است : « روزي كه جز سايه سار الهي سايه اي نباشد ، خداوند هفت تن را در زير سايه خود گرد آورَد . . . و مردي كه دلش آويخته مسجد باشد » .
پس از گسترش دولت اسلامي و فراخ شدن قلمرو جهان اسلام ، مسلمانان در هرجا كه شهري برپا مي كردند ، نخست در ساختن مساجد و پرستشگاه هاي خود سخت مي كوشيدند و بدين سان معماري مسجد ، چونان ميراثي گرانبار ، همپاي رشد فزاينده و نفوذ گسترده تمدّن اسلامي ، پاي گرفت و نهادينه شد . برخي از نخستين نشانه هاي آن هنوز هم برپاست ؛ جامع اموي در دمشق ، جامع قرطبه در اسپانيا و قبّة الصخره در قدس از اين شمار است .
مسجد ، كانون توسعه مدني
شكل گيري انديشه توسعه حرم نبوي ، هماهنگ با محيط شهري پيرامون آن ، نشاني
139 |
است از جايگاه قلبوار مسجد و اهمّيت طبيعي و تاريخي آن ؛ امري كه مسجد را مركزيّتي ويژه بخشيده و آن را با بافت مدني شهر همساز كرده است . تأسيسات عمومي و تجاري شهر ، نخست بر اساس اهمّيت آنها و پيوندشان با مسجد و سپس بر پايه مناسبات ميان خود ، در پيرامون مسجد گسترده اند . روان بودن حركت دوسويه ميان مسجد و خيابان هاي اطراف ، ضرورتي است كه برپايه حفظ آسايش و آرامش مردم و توجّه به آثار اين آمد و شد بر محيط پيرامون ، شكل گرفته است .
در اين طرح ، فضاي گسترده اطراف ، كه به سان كمربندي گرداگرد مسجد پيچيده است ، كاربرد فضاي ميانجي را دارد و در هنگام ازدحام جمعيّت از آن براي برپايي نماز هم بهره گيري مي شود . استفاده بهينه از فضاها و خيابانهاي اطراف ساختمان حرم مطهر ، يكي از اهداف بنيادين توسعه است كه مسجد را كانون توسعه مدني و محور طبيعي و معنوي آن مي سازد .
طرح معماري و عناصر اصلي توسعه جديد
توسعه جديد كه ساختمان مسجد قديم را از سه سمت : شمال ، شرق و غرب در برگرفته و با فضاهاي پيرامون خود در راستاي چندين خيابان گسترده است ، اينك مركز اصلي شهر به شمار مي رود . محور اصلي ساختمان ، ورودي اصلي مسجد ، يعني باب ملك فهد بن عبدالعزيز است . اين در به خيابان ملك فهد گشوده مي شود . درهاي ديگر در خيابان هاي ابوذر ، سلام و عمر بن خطّاب است كه به گونه اي مستقيم ميان بناي مسجد و خيابانهاي اطراف را پيوند مي دهد .
به منظور پرهيز از آميزش فضاي روحاني مسجد با سر و صداي برخاسته از تأسيسات رفاهي از يك سو و جلوه دادن فرّ و شكوه مسجد در ميان بافت مدني شهر و آسيب نديدن نماي آن از درآميختن با ساختمان هاي گوناگون اطراف ، از سوي ديگر ، همه تأسيسات خدماتي و رفاهي در ساختماني به فاصله هفت كيلومتر از مسجد گرد آمده و با يك زيرگذر كه براي آسايش رهگذران در مسيرهاي مسجد و روان بودن آمد و شد نمازگزاران فراهم آمده ، به حرم ارتباط يافته است .
140 |
تصوير ص39 كتاب عربي
141 |
طبقه همكف
طبقه همكف مسجد ، كه شامل مسجد قديم و گستره توسعه جديد است ، مهم ترين بخش از مسجد نبوي را شكل مي دهد .
نماي شمالي حرم شريف نبوي
فضاي اصلي
توسعه جديد كه همه جاي آن براي نماز است ، در طبقه همكف قرار دارد و بخش هاي شرقي و غربي آن همانند است . بخش مياني كه دو بخش جانبي را به هم پيوند مي دهد ، در راستاي ساختمان قديم شكل گرفته است . فضاي نماز در همه جا ، بجز صحن هاي روبازي كه سقف متحرّك دارند ، پوشيده است .
در همه سقف هاي مسجد ، ابعاد 6×6 يا 18×18 متر رعايت شده است . ستون هايي كه بار سقف بر آنهاست ، هريك دوازده متر بلندي دارد . طبقه همكف و فضاي اصلي ، همه جا داراي 14 متر ارتفاع است كه خط افق ساختمان مسجد را ترسيم مي كند .
ضرورت پيوند يكنواخت ميان ساختمان قديم و جديد موجب شد كه نوسازي هايي در مسجد قديم صورت گيرد ؛ از جمله مي توان به پوشاندن صحن روباز ميان دو ساختمان با
142 |
دوازده سايه بان برقي به شكل گنبدهاي قديم اشاره كرد . همين طرح 18×18 متري در دو فضاي روباز با ابعاد 32×64 متر نيز اجرا شده است .
فضاهاي داخلي
يكي از مناره هاي ششگانه در توسعه جديد
طبقه همكف 27 فضاي روباز با 27 گنبد متحرّك كشويي دارد . ابعاد هريك از اين فضاها 18×18 متر است و به گونه اي مناسب در اطراف طرح گسترده است .
اين فضاها هوا و نور طبيعي را به بخش هاي مختلف مسجد مي رسانند و حسّ پيوند با آسمان را در نمازگزاران زنده مي كنند و اين فرصت را براي آنان فراهم مي سازند كه با چشماني گشوده به آسمان ، خداي خود را بخوانند .
مناره ها
افزون بر چهار مناره اصلي ، اينك شش مناره در مسجد فراز آمده است . گلدسته هاي جديد هريك 104 متر ارتفاع دارند و بر فراز هريك هلالي مي درخشد .
چهار مناره از مناره هاي
143 |
جديد ، چهارگوشه توسعه جديد را نشان مي دهند و دو مناره ديگر ، بر محور اصلي نماي شمالي و در دو سوي بزرگترين ورودي ، يعني باب ملك فهد بنا شده اند .
طبقه زيرين
در اين طبقه كه برابر مساحت طبقه همكف است ، شماري از تأسيسات قرار دارد . ارتفاع اين طبقه چهار متر است و پايه هاي اصلي بنا كه در ژرفاي بيست متري كف زمين واقع است ، از ميان آن مي گذرد . گذرگاهي كه از زير خيابان ها عبور مي كند و سرانجام به ساختمان مخصوص خدمات كه تأسيسات برق و تهويه و تأمين آب سرد در آن است ، مي رسد ، با همين طبقه ارتباط دارد . دو گذرگاه شيب دار ، راه ورود به زيرزمين است . به علاوه ، شش پلكان از بيرون مسجد و يك پلكان از داخل به طبقه زيرزمين راه مي برد .
بام مسجد
سراسر فضاي بام مسجد را براي نماز درنظر گرفته اند ، به گونه اي كه گنجايش نودهزار
پشت بام مسجد كه در توسعه جديد براي نماز در نظر گرفته شده است .
نمازگزاررادارد . راه هاي ارتباطي نمازگزاران بامسجدمتعدّداست ، امّابراي پيشگيري از رودررويي باكساني كه از درهاي اصلي خارج مي شوند يا آنان كه به طبقه زيرين مي روند ، چند درِ خروجي
144 |
در كنار ورودي هاي هفت گانه اصلي درنظر گرفته شده كه مخصوص نمازگزاران طبقه بالاست .
پلكان ثابت و برقي كه جمعاً به سي چشمه مي رسد ، مسير رفت و برگشت نمازگزاران بين سطح و زيرزمين است . پشت بام را ايواني مسقّف به عرض شش متر در برگرفته است . عدد شش ، در همه جاي ساختمان مسجد كاربرد بسيار دارد .
شكل طرّاحي و عناصر آن
برنامه جديدطرّاحي توسعه حرم شريف نبوي ، برپايه الهام از سنّتهاي پايدار معماري اسلامي شكل گرفته و بر آن است تا از يك سو نيازهاي بازسازي را برآورده سازد ، و از سوي ديگر ، فنّ آوري نوين را براي اجراي بهترين نقشه هاي مورد نظر به كار گيرد ؛ به عنوان مثال ، طرّاحي چادرهاي صحن مسجد با همين نگرش انجام گرفته ، به گونه اي كه توانسته است ميان انديشه سنّتيِ استفاده از پارچه هاي نازك براي پوشش سقف و حفظ روشنايي مسجد حتّي در صورت باز بودن چادرها ، ايجاد ارتباط كند . دو صحن روبازي كه در توسعه اول سعودي به مسجد افزوده شد ، نياز به اجراي برنامه اي داشت كه هم به جريان هوا آسيبي وارد نسازد و هم با شبستان هاي پيرامون صحن كه بخشي از آن ، ساختمان قديم مسجد است ، همساز باشد ؛ از اين رو ، بحث به كارگيري چادرهاي تاشو به ميان آمد ، كه اينك در جهان بي همتاست .
ويژگي چادرها
دوازده دستگاه از چادرهاي يادشده در دو صحن مسجد برپا شده است ؛ در هر صحن شش چادر . چادرها در حالت گشوده چهارده متر ارتفاع دارند كه با بلنداي ديوار مسجد برابر است و با ابعاد صحن هاي مسجد كاملا هماهنگ . در لابلاي هر چادر ، رشته سيمهايي فلزّي و انعطاف پذير تعبيه شده است . پايه هر چادر ستوني است پوشيده از مرمر سفيد ، با سيستمي خودكار كه چادرها را باز و بسته مي كند . هر چادر مساحتي به اندازه 17×18 متر را مي پوشاند ، ميان چادرها حدود 24 سانتيمتر فاصله است و هريك ده تن وزن دارد .
چادرها در شرايط جوّي گوناگون باز و بسته مي شوند و بستن و گشودن آنها كمتر از نود ثانيه زمان مي خواهد . استفاده از اين نوع پوشش به شكلي كاملا محسوس بر هواي داخلي مسجد و ميزان انرژي مصرفي تأثير مي گذارد .
145 |
در فصل تابستان ، به هنگام روز ، پوشش سفيدرنگ اين چادرها گشوده مي شود تا تمام صحن مسجد را زير سايه خود گيرد . اين پوشش شبها جمع مي شود و هواي مطبوع شامگاهي
نماي يكي از صحنهاي روباز داخلي با چادري كه بر فراز آن گشوده شده است .
146 |
جريان مي يابد . در فصل زمستان ، روزهنگام چادرها بسته است تا خورشيد بر صحن بتابد و فضاي آن را گرما بخشد و شامگاهان باز مي شود كه سرماي شديد به درون مسجد راه نيابد . باز و بسته بودن چادرها با موقعيت آفتاب ، گرماي هوا ، سرعت باد و موقعيت ابرها ارتباط تنگاتنگ دارد و اين امر با دستگاه هاي پيشرفته كنترل مي شود . هنگامي كه گرماي هوا به 45 درجه سانتيگراد مي رسد ، براي مطبوع نگه داشتن هواي داخلي مسجد ، چادرها همواره باز مي ماند . دريچه هاي تهويه درست بالاي ستون چادرها قرار گرفته تا تمام فضاي مسجد به گونه اي يكنواخت خنك شود . هنگام ريزش باران كه چادرها گشوده است ، آب از روي چادرها به داخل پايه هر چادر مي ريزد و از آنجا به شبكه پساب زيرزميني مسجد راه مي يابد .
در بالاي ستونِ هر يك از چادرها ، از چهار طرف نورافكن هايي يكسان با ديگر ستون هاي مسجد نصب شده است ، تا در شب روشنايي مسجد را فراهم سازد . نماي پايه چادرها در هنگام بسته بودن ، بازتابي از شكل گلدسته هاي مسجد است .
اين چادرهاي تاشو ، افزون برهمه اين دقّتوهدفمندي ، ازسادگيوزيبايي خاصّي برخوردارند .
نماي صحنهاي روباز داخلي ، با چترهايي كه بسته است
نماي صحنهاي روباز داخلي ، با چترهايي كه باز است
147 |
گنبدهاي متحرّك
اين گنبدها كاملا هماهنگ با نقشه 27 صحن توسعه جديد طرّاحي شده است و كاربرد آن ، پوشش دادن به صحن ها در حالات مختلف جوّي و تنظيم هواي داخل مسجد است . در تابستان ، با تابش نخستين پرتو خورشيد ، گنبدها به آرامي حركت مي كنند و صحن مسجد را كاملا مي پوشانند و سايه اي دلنشين فراهم مي سازند و دستگاه هاي تهويه را در اجراي وظيفه خود ياري مي دهند و با فرا رسيدن شب ، گنبدها به جاي خود برمي گردند و سقف را براي خارج شدن فضاي گرم داخل به سوي آسمان سرد شب مي گشايند . اين بستن و گشودن در زمستان ، برعكس انجام مي شود ؛ يعني به هنگام روز براي گرماي مسجد از خورشيد بهره مي گيرند و شامگاهان با پوشاندن سقف ها از نفوذ سرما جلوگيري مي كنند .
طرّاحي اين گنبدها به گونه اي انجام گرفته است كه با طرّاحي ديگر بخش هاي توسعه جديد و ساختمان قديم همنواخت باشد ؛ از اين رو ، گنبدهايي هماهنگ با گنبد سبز مسجد و البته كوتاهتر از آن ، طرّاحي شده است . قطر انحناي هر گنبد 02/8 متر است و در طرّاحي آن از نرم افزار كامپيوتري سه بعدي آوتوكد ( AutoCAD ) كه با معادلات پيچيده رياضي ، عناصر و ابعاد داخلي و خارجي بنا را تعيين مي كند ، بهره گيري شده است . استفاده از اين برنامه ، در اجرا ، موجب پديد آمدن سازه هايي كاملا سنجيده شده است .
هر گنبد از داخل و خارج پوششي آراسته دارد و در عين استحكام از وزني اندك برخوردار است . پوشش دروني گنبد چوب آميخته به نوعي چسب است و نماي بيرون آن از چوب خالص . بر فراز هر گنبد ، هلالي برنزي مي درخشد كه با طلاي 23 قيراط روكش شده است . ريل هايي كه گنبدها به صورت كشويي روي آنها حركت مي كنند ، لبه هايي از سنگ مصنوعي محلّي دارد تا با نماي ايوان هاي پيرامون مسجد هماهنگ باشد .
پوشش مناره ها
مناره از آغاز يكي از نشانه هاي اصلي هر مسجد بوده ، وبه سان عنصري بنيادين در مسجدسازي به شمار مي رفته است . در توسعه جديد مسجد نبوي نيز ، با بهره گيري از اين عنصر ، شش مناره جديد به بلنداي 104 متر برپا شده و چونان نمادي زيبا براي مسجد درآمده است .
148 |
بخش هاي پاييني هر مناره ، تا ارتفاع سه متر ، با قطعاتي از گرانيت محلّي معروف به
نماي يكي از صحنهاي 27گانه داخلي كه با گنبدهاي متحرّك پوشيده شده است .
149 |
رزيزه پوشيده شده و بالاتر از آن قطعات گرانيت محلّي با نام بكري است كه رنگي سوخته دارد . بخش هاي بالايي آن از گرانيت صنعتي است و بالاي هر مناره ، هلالي از جنس مس و آراسته به آب طلا ، با پنج متر ارتفاع جلوه مي كند .
ستون ها ، رواق ها ، طاق ها
در بخش توسعه يافته مسجد ، 2104 ستون برپاست . برفراز ستون ها ، طاق هايي قرار دارد كه فضاي نماز را مي پوشاند . همه ستون ها باسنگ مرمر ايتاليايي سفيد نماسازي شده است . سر ستون ها از مس صيقل يافته اعلاست كه با يك هشت ضلعي به ستون ارتباط مي يابد . سر ستون ها از چهار طرف با نگاره هايي از گل و بوته آرايش يافته و بلندگوها به گونه اي ناديدني در ميان آن نصب شده است . بالاتر از آن مستطيلي سنگي است كه در هر طرف آن سه ستاره ديده مي شود .
يكي از شبستانهاي جانبي كه پوشش مرمرين ديوارها و نقشه هاي ساده ستاره هشت پر در پايه هاي ديوار را نشان مي دهد . ديوار ، نقش و نگارها ، طاقها و سقفها در عكس ديد مي شود .
در اين نقطه كه دقيقاً پايه طاق هاست نورافكن هايي با قاب مسي نصب شده و گرداگرد
150 |
آن آيه شريفه { اللهُ نُورُ السَّمواتِ وَالأرْضِ } نقش بسته است .
هر ستون ، پايه چهار طاق است كه رواق ها و سقف ها را شكل مي بخشد . طاق ها با قطعاتي از سنگ گرانيت صنعتي پوشيده شده و پيرامون آن به رنگ هاي آبي ، خاكستري و سفيد است .
در نقطه پيوند ميان طاق و سقف ، تصاويري از گل و بوته نمايان مي باشد . قطر هر ستون در طبقه همكف 64 سانتيمتر است و ارتفاع آن 13 متر است .
گستردگي توسعه جديد موجب شده كه در اين بخش ، ستون ها با فاصله هجده متر از يكديگر نصب شود ، در حالي كه اين فاصله در بخش هاي قديمي مسجد شش متر است . سقف شبستان ها كه طاق ها را به هم پيوند مي دهد ، به نه مربّع تقسيم شده كه با پوششي از سنگ صنعتي و با استفاده از تصوير ستاره هشت پر به صورتي يكنواخت آرايش يافته است . افزون بر ستون هاي داخل مسجد ، ايوان مسقّفِ چهار سوي بام مسجد نيز ، ستون هايي استوانه اي شكل دارد .
پنجره ها و سَردرها
بناي جديد در نماي بيروني خود ، تعدادي پنجره با ابعاد 9/1×2/4 متر دارد . بيشتر اين پنجره ها از دو لنگه نورگير تشكيل شده و از بيرون حفاظ مسي مشبّكي بانقش و نگار هندسي آن را پوشانده است . هر پنجره يك توري ثابت دارد . شماري از پنجره ها سه لنگه است و تنها لنگه مياني كه به شكل ستاره هشت پراست ، بازوبسته مي شود . پنجره ها همه از چوب ساج است .
در قسمت بالاي نماي خارجي پنجره هاي دو لنگه ، سنگ هايي سه گوشه به رنگ آبي مزيّن به نقوش گل و بوته و مثلث هايي سفيد و خاكستري نصب شده است .
در بالاي پنجره ها سردرهاي سنگي نگاريني قرار دارد كه در لابه لاي آن روزنه هايي باشيشه هاي رنگي گشوده شده است . بين پنجره و سردر ، كتيبه اي است كه بر آن جمله هاي « لا اله الاّ الله » و « محمّد رسول الله » هويداست .
ورودي ها و درها
در پيرامون مسجد هفت ورودي بزرگ وجود دارد كه هريك را ستون ها و سردرهايي
151 |
است . اين درها در سمت شمال ، شرق و غرب تعبيه شده و هريك ورودي و خروجي
در يكي از وروديهاي اصلي و ستونهاي دوقلو كه سردر و سقف بر آنها تكيه دارد . آرايش ميان درها با جمله « محمّد رسول الله » و كتبيه زيرطاق نما با آيه « ادخلوها بسلام آمنين » نمايان است .
152 |
جداگانه اي دارد . طول و عرض درها 3×6 متر است . باب ملك فهد مهم ترين ورودي و مدخل رسمي و اصلي مسجد است كه دو مناره در دو طرف آن قرار دارد . همه درها از جنس چوب ساج ، با قطر پانزده سانتيمتر است و از بيرون روكشي از مس دارد . در وسط هر در ، دايره بزرگي است كه نام محمّد ( صلّي الله عليه وآله ) بر آن نقش بسته و در دايره كوچكتري كه درون آن است ، رسول الله نوشته شده است .
از آنجا كه هر لنگه ازدرهاي مسجد ، 5/1 تن وزن دارد ، زير هريك از درها چرخهايي نصب شده تا باز و بسته كردن درها با سهولت بيشتري انجام گيرد . درهايي ديگر به همين شكل در شرق و غرب و قبله مسجد ساخته شده است . در جهت شمالي و در طرفين باب ملك فهد دو درِ ديگر با همان ابعاد وجود دارد .
سردراصلي ، لوحي ازسنگ صنعتي است . زير آن نورگيري مشبّك و پايين تر از آن كتيبه اي با اين آيه است :
{ اُدخُلُوها بِسَلام آمِنينَ } .
سرسراي ورودي با مرمرهايي چيده شده به شكل هاي اسلامي و از جمله ستاره هشت پر ، سنگ فرش شده است . بخش مياني اين سنگ فرش رنگ و شكلي برجسته دارد .
افزون بر درهاي ياد شده و بجز درهاي قسمت زيرزمين ، دوازده ورودي با درهاي چوبي در بخش پلكان برقي تعبيه شده است كه ابعادي كوچكتر ، يعني دقيقاً 9/1×2/2 متر دارند ؛ بنابراين ، مجموع درهاي طبقه همكف به ترتيب زير است :
هفت ورودي بزرگ ، هر كدام با پنج در به ابعاد 6×3 متر .
چهارده در جانبي با همان اندازه .
دو ورودي از پشت ساختمان ، هركدام با سه در ، با همان ابعاد .
دو در ورودي و خروجي .
دو در ورودي ، ورودي بـاب الرحمـه ( با دو در ) ، ورودي باب النساء ( با دو در ) .
ودوازده در دولنگه كوچك كه به شش پلّه برقي و پلكان سنگيِ درهاي چهارده گانه يادشده منتهي مي شود .
153 |
در طبقه زيرزمين دو ورودي شيبدار خارجي و شش پلكان به خارج و يك پلكان به داخل مسجد وجود دارد .
ديوارها ، سقف ها ، سنگفرش ها
همه سقف ها از گرانيت صنعتي است . شكل غالب در همه سقفها مربّع است ؛ كوچك و بزرگ ، ضلع مربّعهاي بزرگ ، هجده متر و ضلع مربّع هاي كوچك شش متر است .
سنگ هاي به كار رفته در سقف با لوح هاي چوبي به شكل بوته گياهان و اشكال هندسي آميخته شده است . تصاوير گل و بوته اطراف سقف ها تا طاق نماهـا نيز ادامه يافته و تركيبـي هماهنـگ را به وجود آورده اسـت . اين شكلها روي هم رفته ، ستاره هايي هشـت گوشه را بر فراز رواق هـا مي نماياند .
ديوارهاي بيروني ، به طور كلّي با گرانيت طبيعي پوشيده شده و اندكي گرانيت صنعتي در نماسـازي آن به كار رفته اسـت . ديوارهـا ازاره اي مرمري دارد .
براي زيباسازي نماي ساختمان از آجر سبزرنگ ( آجر مغربي و عربي ) با روكش طلا در بالاي ورودي ها استفاده شده است . در چارچوب ها نيز كاشي هاي طلاكاري شده به چشم مي خورد . ديوارها ، تا ارتفاع سه متر پوششي از گرانيت محلّي ( رزيزه ) دارند و نماي قسمت هاي بالاتر ، سنگ گرانيت بكريِ سوخته است .
بالاي ازاره مرمري ، قرنيزي قرار دارد كه با خط ثلث آياتي از قرآن كريم را در طول 5/1 كيلومتر از ديوارهاي داخلي حرم نوشته است . اين قرنيز در ميان كمربندي مرمري است و بالاتر از آن نمايي است با سنگ صنعتي به شكلهاي مختلف .
نظر به اهميّت ورودي هاي هفت گانه و ضرورت نمايان بودن آن ، كف سرسراهاي ورودي به گونه اي ويژه با سنگ مرمر سفيد و ستاره اي هشت پر در ميان ، پوشيده شده است . به كارگيري سنگ مرمر ( كراره ) در مسجد به اندازه اي گسترده شده كه ديوارهاي پلكان را هم فرا گرفته تا با گستره كف مسجد هماهنگ باشد . استفاده از مرمرسفيد براي احساس سرما و گرماي بيشتر ، در فصول مختلف ، و ايجاد محيطي شاد و آسوده در فضاي مسجد صورت گرفته است ، امّا در زيرزمين براي هماهنگي بيشتر از پوشش سراميك بهره گيري شده است .
154 |
بخش هاي خارجي مسجد ، همگي سنگ فرشي از گرانيت دارد .
نماي داخلي يكي از سرسراهاي ورودي و درهاي جانبي با سنگفرشهاي ويژه كه به شكل ستاره هشت پر و رنگ نمايان آرايش شده است .