بخش 14

207

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و پنجم - پاييز 1377

بررسي تأثير فضاها و مكانهاي معنوي
بر بهداشت رواني زائرين مكه معظمه در سال 1376 »

مليحه نيك زينت متين ^{( 1 )}

گر كسي وصف او زمن پرسد * * * بيدل از بي نشان چه گويد باز

عاشقان كشتگان معشوقند * * * بر نيايد زكشتگان آواز

امروزه ، با همه تغيير و تحولات و نوآوريها و ابتكارات در عرصه رفيع علم و تجربه كه از گذرگاه پر پيچ و خم تاريخ بشريت حاصل شده است ، انسان متمدن به همان اصلي پي برده است كه مكاتب آسماني از ديرباز به آن حكم مي راندند و آن نياز جدي آدمي است به دعا ، كه به گفته « آلكسيس كارل » ، همانند نيازانسان به اكسيژن و آب مورد توجه جدي است . او مي گويد : نياز به حس مذهبي و عرفاني را مي توان نظير نياز به اكسيژن دانست و نيايش نيز شباهتي با عمل دستگاه تنفس دارد كه روان انسان را به قلمرو مألوف و جايگاه اصلي اش ، همچون يك فعاليت زيستي خاص وجود پيوند مي دهد . به بيان ديگر نيايش به عنوان يك عمل طبيعي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كارشناس پرستاري وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي

تاريخ انجام : مهرماه ، 1376

تاريخ ارائه : شهريور ، 1377

با همكاري : معاونت محترم آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري در سازمان حج و زيارت و سركار خانم زهرا بصائري كه در تهيه جداول و تحليل آنها پژوهشگر را ياري كردند .

208

بدني و رواني براي رشد نهايي ما ضروري مي نمايد و نبايد آن را عملي فقط درخور ضعفا و فقرا به حساب آورد . ( صانعي ـ اشرف السادات ـ 75 )

اصولاً دعا و نيايش در آدمي امري است فطري ، دكتر كارل در اين مورد مي گويد : در نيايش اصولاً مانند گرايش روان آدمي به سوي جوهره غير مادي جهان به نظر مي رسد و عموماً به صورت يك تضرع ، يك فرياد و رنج و يا تقاضاي كمك است ، ولي گاهي به صورت كشف و شهود و تأمل در باره مبدأ و پايه جهان هستي در مي آيد . آن را مي توان همچون عروج روان انساني به آستانه خداوندي نيز دانست چون جهشي از عشق و ستايش براي آفريننده اثري بي مانند ؛ يعني معجزه زندگي . در واقع نيايش معرفت تلاش آدمي براي پيوستگي به موجود نامرئي است كه خلاق جهان هستي و روشنايي بخش خرد و راهنما و منجي همگي است . ( صانعي ـ اشرف السادات ـ 77 )

همزيستي انسان با فشار رواني ( استرس ) به عنوان يك واقعيت مسلم در زندگي بشر مورد توجه روانشناسان و روانپزشكان مي باشد ، مشكلات رواني كه امروزه گريبان گيرانسانها در سراسر جهان ، به ويژه در جهان غرب است ، چيزي نيست كه بتوان به آساني ازكنارش گذشت ؛ چرا كه ميليونها دلار صرف تربيت نيروي انساني متخصص در زمينه مسائل رواني ، تأسيس مراكز روان درماني و روانكاوي و درمان بيماران رواني مي شود اما هيچكدام از اقدامات فوق تا به حال نتوانسته اند آن چنان كه سزاوار است در درمان بيماريهاي رواني مؤثر باشند .

ما مسلمانان تنها دليل را فقدان اصول مذهبي ، ايمان به خدا و كم رنگ شدن ارزشهاي اسلامي در دنياي معاصر مي دانيم . در عصر حاضر روي آوردن و بازگشت بشر به هويّت خود و ارزشها و نظامهاي اخلاقي و تعاليم مذهبي ؛ يكي از اميد بخش ترين و مؤثرترين عناصر تحول در بهينه حيات اجتماعي آينده به حساب مي آيد . اين بازگشت در حالي است كه در جهان كنوني ، انسان و اخلاق اسلامي و انسان اخلاقي در حال فروپاشي است . و در وضعيتي است كه انسانها از خود تهي گشته و به ابزاري تجزيه شده تبديل شده اند و ديگر انسانها معيار سنجش نيستند بلكه اشياء ، ابزار و آزمونها و ماشينها هستند كه معيار سنجش انسانها شده اند . ( مداحي ـ محمد ابراهيم ـ 28 )

با اين همه ، هنوز باور داريم كه تحول و تغيير در عرصه انديشه و فرهنگ ، و از بارزترين و اميدبخش ترين شاخصها در عرصه « فرهنگ و انديشه » است . اين تحولات را بايد در دو

209

حوزه « فرهنگ خودي » و « فرهنگ غير خودي » به ارزيابي و تحليل نشاند و شناخت با توجه به اين ، ويژگيهاي ارتباطي جوامع باعث مي شود تا هريك از اين دو حوزه امكان تأثيرگذاري متقابل را سريعتر و عميق تر از قبل داشته باشند . « اقتدار فرهنگي » كه اينك عنوان شايسته ملت ماست ، بر پايه همان مالكيت « قرآن و عترت » است كه يكي « دريا دريا » و ديگري « بطن بطن » معنا و انديشه و نور است . يكي « لحظه لحظه » و ديگري « كلام در كلام » علم يا وارستگي و راهنمايي و شور رهايي است ؛ رهايي از انديشه هاي پليد و مأيوس كننده كه چون تار عنكبوتي انسان را در سطح يك زندگي مادي محبوس مي نمايد و جالب تر اينكه قبل از آنكه ما هويت خود را باور كنيم ، بسياري از مكاتب ديگر آن را بر ما ثابت كرده اند . اخيرا در ايالت بوستون آمريكا و در دانشگاه هاروارد كنفرانسي با عنوان « ارزشهاي درماني دعا » برگزار شد . دكتر هوبرت بنسون استاد دانشگاه پزشكي و رئيس سمينار ، اذعان داشت كه :

« دعا خواندن مغز را بكار مي اندازد ، عوارض ايدز را كاهش مي دهد ، از فشار خون بالا مي كاهد و نازايي را درمان مي كند . تكرار دعاها و بيرون كردن انديشه هاي ديگر از مغز ، مغز را قادر مي سازد تا تغييرات فيزيولوژيك در خود پديد آورد . »

در هفته نامه « هنگام » مقاله اي با عنوان « دارويي بنام دعا » به چاپ رسيده كه تحقيق يكي از متخصصان بيمارستان تگزاس است در زمينه اثر شفابخشي دعا در بيماران و در آن مقاله به تحقيقات سال 1988م بخش عروق بيمارستان سانفرانسيسكو و تحقيقات سال 1980م . همان مركز در مورد تأثير دعا و نيايش در بهبود بيماريها استناده شده و نويسنده مقاله خود را با اين جمله پايان مي بخشد :

« اگر به اعتبار اين دارو معترف باشيم بايد در نسخه هاي پزشكي خود بنويسم هر روز سه بار ، دعا كنيد . » ( نيك بخت نصرآبادي ـ عليرضا ـ 75 )

درپژوهشي ديگر باعنوان : « جايگاه رفيع قرآن در پژوهشهاي طب اسلامي » به نقل يكي از مجلات انگليسي آمده است : دكتر « ايمام » به همراه يك تيم كامل پزشكي مدت 8 سال به درمان 75 بيمار بين 8 ـ 2 سال ، كه مبتلا به انواع سرطانها بودند پرداخت شيوه درمان ـ كه : « درمان سرطان به روش طب سوزني را زير فركانس با استفاده از تلاوت قرآن مقدس » ناميده شده است ـ عبارت بود از عبور تلاوتها به شكل امواج راديويي از درون نقاط طب سوزني ناحيه آسيب ديده ، اين عمل موجب يك سري فعاليتهاي بيوفيزيكي و بيوشيميايي ـ در

210

سطح سلولهاي بدن شده و عناصر سلولي را مجدداً تنظيم و هماهنگ مي نمايد آنها نشان دادند كه اين روش ، فيزيولوژي منحرف شده سطرانزاها را مجدداً تنظيم نموده و از نستز كنترل نشده پروتئيها طي سرطان جلوگيري مي كند . ( نيك بخت نصرآبادي ـ عليرضاـ 69 )

از آنجا كه ارتباط عاشقانه و مستمر با خالق هستي ، اثرات سازنده وعميقي در تهذيب نفس ، صفاي باطن و بهداشت رواني انسان دارد ، همه اديان توحيدي بر راز و نياز با خداوند تأكيد كرده اند و در متن تعاليم خود ، زمانها و مكانهاي ويژه اي به آن اختصاص داده اند . البته مشخص كردن و برجسته نمودن زمانها و مكانهاي استجابت دعا به اين معنا نيست كه بنده دل داده حق نمي تواند در غير آنها با خداوند يگانه به نيايش بپردازد و بركه وجود خود را با اقيانوس عظمت او وصل كند ، بلكه اين اختصاص و تشخص شرافت و فضيلت ايام الله و بيوت الله را مي رساند .

دين مقدس اسلام براي كعبه و با تعبير « خانه خدا » ارزش و قداست فراواني قائل شده و به خصوص در مراسم حج كه در روزهاي معين ، اعمال ويژه اي با نظمي خاص در مكانهاي مشخصي به عنوان فريضه حج صورت مي گيرد ؛ قطع دلبستگي از همه مظاهردنيوي وپيوستن ذره وار با منبع نور و هستي آفرينش در قالب انجام مناسك و مناجات با پروردگار بزرگ و بي همتا ـ را سرلوحه تمام فعاليت ها وهدف اصلي از دور شدن از وطن مألوف قرار داده است .

علاوه بر كعبه و صفا و مروه و زمزم و منا و عرفات و مشعر كه آغوش خود را به روي ميليونها مسلمان موحد مي گشايند تا زمزمه دعاهاي آنان را در سينه پرراز و رمز خود جاي دهند ، مدينه منوره كه مرقد پاك خاتم پيامبران خدا و مسجدالنّبي در آن قرار دارد و قبرستان ماتمزاي بقيع آن كه آرامگاه چهار امام معصوم شيعيان است ـ جزو مهمترين و مقدسترين مكانهاي عبادي مسلمانان سراسر گيتي به شمار مي رود . براستي توفيق بزرگ و فرصت مغتنمي است كه انسان به مكه و مدينه بار يابد و زنگار كدورتهاي رواني و نفساني را با حضور در مواقف اين دو حرم شريف ، از آئينه دل بزدايد .

نگارنده كه در سال 1376 همچون قطره اي ناچيز در مكه و مدينه به درياي موحدان شيفته حق و محب پيامبر و اهل بيت عصمت او پيوستم ، تصميم گرفتم با وجود توان و فرصت و امكانات كم تأثير حضور در مكه و مدينه را بركاهش ناراحتيهاي رواني بسنجم و به اين اميد كه اين تلاش مقدمه اي براي پژوهش هاي گسترده بعدي شود .

211

اهداف پژوهش

1 ـ بررسي توضيحي از نحوه ، ميزان ، شرايط و علايق فرد در دعا و نيايش :

الف : ميانگين سن ، سطح تحصيلاتي ، جنس و رده شغلي زائران در چه محدوده اي است ؟

ب : تا كنون چند بار به زيارت خانه خدا مشرف شده اند ؟

د : زائران در مكه چقدر زمان صرف دعا و نيايش مي كنند ؟

ج : زائران درگذشته ( قبل از سفر به مكه ) چقدر زمان صرف دعا ونيايش خود مي كردند ؟

2 ـ تغيير ميزان دعا و نيايش در ايام زيارت :

الف : وضعيت رواني زائران قبل از تشرف به مكه و مدينه

ب : آيا حضور در مكه و مدينه در كاهش ناراحتيهاي آنان مؤثر بوده است ؟

فرضيات اين پژوهش عبارتند از :

1ـ افسردگي و اضطراب به علت وجود ايمان قلبي در بين زائران ، در صد كمي را به خود اختصاص مي دهد .

2ـ نيايش در اماكن مكه و مدينه معظمه به خاطر جوّ معنوي حاكم برآن ، برروي سلامت روان زائران جنبه مثبت دارد .

3ـ علاقه زائران براي اجراي فرايض ديني در داخل محوطه و مكانهاي اطراف كعبه ، بيشتر از اجراي همان اعمال در داخل هتل ها و اقامتگاهايشان مي باشد .

4ـ درصد بيشتر زائران از وضعيت مالي خوبي برخوردارند كه تحصيلات متوسط داشته و بيشتر افراد مسن به ويژه بانوان هستند .

5ـ به علت وجود رابطه نزديك و ارتباط قلبي شديد ، تمامي زائران علاقه شديد به برگشت مجدد به عربستان ، جهت زيارت در سالهاي آتي را دارند .

6ـ زائران در انتهاي سفر ، احساس آرامش و رضايت دروني بيشتري دارند .

212

روش :

به منظور دستيابي به اهداف و تعيين صحت فرضيات پژوهش ، با نظرسنجي از بيش از 100 نفر از زائران ايراني در يك كاروان در مكه و مدينه مكرمه از طريق پرسشنامه اي با سؤالات باز و بسته در ابعاد رواني ـ مذهبي فرهنگي ـ انجام گرديد در انتهاي پرسشنامه نيز سؤالي جهت دريافت پيشنهادها و انتقادات زائران در نظر گرفته شد ، بعد از تكميل پرسشنامه ها كه در پايان سفر از حجاج گرامي در سفر حج عمره به عمل آمد كليه پرسشنامه ها وارد بانگ اطلاعاتي شد و با كمك كارشناسان آمار ، اطلاعات مورد نظر تحليل گرديد و نتايج اين تحليل در قالب دسته بندي اظهار نظرات سؤالات باز ونمودارها و جداول سؤالات بسته اعلام شد و صحت آن با توجه به فرضيات از پيش تعيين شده ، مقايسه گرديد . اين پژوهش بر روي كليه افرادي كه بالاي 13 سال سن داشتند و از نظر سلامت جسمي و رواني ( منظور از نظر قدرت دركي ) مشكل خاصي نداشتند و توانايي درك سؤالات را داشتند بررسي شد . افراد در ذكر نام و نام خانوادگي خود مختار بودند تا بدين وسيله حقوق فردي آنان محفوظ بماند .

از آنجا كه تعدادي از پرسشنامه ها به دست مسئولان جمع آوري نرسيد و با توجه به توجيهات اوليه در ضرورت همكاري زائران محترم گاها بعضي نسبت به تكميل آن بي تفاوت بودند . اين پژوهش بر روي پرسشنامه هايي كه تماماً تكميل گرديده بود انجام شد تا خطاي آماري به كمترين حد خود برسد .

ميانگين جنس زائرين : 1/57 بيشترين درصد مربوط خانمها و بقيه آن 9/42 مربوط به آقايان بود .

در نموداري كه نمايانگر ميانگين سن زائران است ، مشخص گرديد كه درصد گروه زير 25 سال و سن 31 تا 40 سال و 51 تا 60 يكسان است و اين نمايانگر اين مطلب است كه جوانان در كنار افراد ميانسال و مسن ، علاقه به شركت در مراسم حج دارند و اين دسته جزو افرادي هستند كه نه تنها علاقه دارند بلكه توانايي مالي را نسبت يقينا داشته اند لذا سرمايه گذاري روي اين قشر از جامعه به ويژه آناني كه داراي تحصيلات بالايي هستند و سن كم تري دارند به عنوان آينده

213

سازان مملكت و روشنفكران جامعه بسيار ضروري به نظر مي رسد .

جدول 1 ـ گروه بندي سطح تحصيلات ، سن ، تعداد دفعات مشرف شدن به مكه ، و ميزان خواندن قرآن در مكه توسط زائران .

	حداقل	متوسط	حداكثر
سن	22 سال	46 سال	69 سال
تحصيلات	1 سال	10 سال	20 سال
تعداد دفعات مشرف شدن به مكه	2 بار	4 بار	5 بار
ساعت خواندن قرآن	5 ساعت	25 ساعت	50 ساعت

214

متوسط سطح تحصيلات زائران 10 سال ؛ يعني زير ديپلم بود و اين در حالي بود كه متوسط سن آنان 46 سال بوده است . متوسط ساعاتي كه صرف خواندن قرآن در مكه و مدينه شده است 25 ساعت مي باشد . و اين در حالي است كه كمترين ميزان سطح سواد . 1 سال يعني به حد خواندن و نوشتن و بيشترين سطح سواد 20 سال ؛ يعني سمت استادي دانشگاه بود . كمترين سن 22 سال و بيشترين سن 69 ساله بود .

كمترين ساعاتي كه صرف خواندن قرآن شده بود 5 ساعت و بيشترين ساعاتي كه صرف خواندن قرآن شده بود 50 ساعت بوده است . حداقل تشرّف به مكه 2 بار و حد اكثر 5 بار بوده كه متوسط آن 4 بار بوده است .

( نمودارـ3 ) همانطور كه در نمودار دايره اي نمايان است بيشترين افراد زائر را افراد زير ديپلم (%7/66 ) است و ( %3/33 ) را افراد بالاي ديپلم ( فوق ديپلم ، ليسانس ، فوق ليسانس و دكتري ) تشكيل مي دادند .

( نمودار ـ4 ) در نمودار دايره اي ديگر ، ميزان ميانگين رده شغلي زائران به تصوير كشيده مي شود . در نمودار ، %9/61 افراد شاغل بوده و داراي حرفه اي هستند كه از آن درآمد مادي كسب مي كنند . و حدود %1/38 زائران را افراد بيكار تشكيل داده اند كه محصّلين و دانشجويان و خانمهاي خانه دار كه در آمد خاصي ندارند . جزو بيكاران در نظر گرفته شده اند .

215

با استفاده از سئوالي كه 7 عامل از علائم اوليه بيماري اضطراب ، استرس و وسواس را در بر مي گرفت ، از طريق 5 امتياز ( خيلي كم ( 1 ) ـ كم ( 2 ) ـ متوسط ( 3 ) ـ زياد ( 4 ) ـ خيلي زياد ( 5 ) رتبه بندي شده بود و كلاً جواب كامل حاوي 35 امتياز بود زائرين مورد ارزيابي قرار گرفتند و نمودار زير نشانه سلامت روان و بهداشت زائر در زمان عبادت است .

نمودار 5 ـ سلامت روان و بهداشت زائرين در زمان عبادت :

در پاسخ به سؤالات مربوط به آثار جو معنوي مكه و مدينه در آرامش رواني و سلامت روحي زائران ، نمودار زير به دست آمد .

نمودار 6 نمايانگر اين است كه جو معنوي و مذهبي مكه و مدينه ميزان زيادي در آرامش رواني تأثير داشته است ؛ يعني فقط عبادت خود فرد ، كه تغيير روحي است ، مؤثر نبوده

216

بلكه فضاي معنوي محيط نيز بر روي آنها اثر گذاشته است .

نمودار 6 ـ آثار جو معنوي مكه و مدينه در آرامش رواني زائران

در پاسخ به سؤالاتي كه در باره ميزان تغيير روحي پس از مراجعت از سفر مطرح مي شود ، نمودار زير به دست آمد .

نمودار 7ـ نمايانگر اين است كه تحول زيادي در زائران بوده و بيشترين پاسخ بر گروه « زياد » داده شده است .

217

پاسخ بعضي از زائران به پرسشها به شرح زير آمده است :

* در لحظه ورودتان به مدينه چه احساس داشتيد ؟

قطره اي بودم در مقابل دريا .

احساس اندوه و خوشحالي داشتم .

شادي و شعف و جودم را فرا گرفته بود .

ذره اي در بي نهايت بودم ؛ بي نهايت از عظمت وجلال و شرمنده از اينكه چه بار امانتي بر دوش دارم ليكن هنوز هيچ نمي فهمم و نمي دانم .

مي خواستم پرواز كنم .

* به هنگام پوشيدن لباس احرام و لبيّك گفتن به خداوند ، چه احساسي داشتيد و به چه فكر مي كرديد ؟

خوشحال بودم و فكر مي كردم تا خدا مرا ببخشد

يك لحظه فكر كردم خيلي به خدا نزديك شده ام و گريه شوق مجالم نمي داد . اصلا فكر نمي كردم بيدار هستم مثل اينكه خواب مي ديدم .

احساس روز قيامت و برپايي از قبرها كه همه از قبرها بيرون آمده و لبيك مي گويند .

احساس اينكه اي حق تعالي آگاهم به سرشت خويش كه هيچم ، كه همه چيزم ، كه بنده تو شده ام به طاعتي كه از هرچيز و هركه جز تو شده ام .

احساس حقير بودن و كوچكي مي كردم .

فكر مي كردم لباس احرام كفن من است و حالت لرزش خفيفي داشتم و با خودم عهد كردم كه ديگر گرد گناه به خصوص غيبت نروم .

* آنگاه كه وارد مسجدالحرام شديد و در اولين نگاهتان به كعبه چه احساسي وجودتان را گرفت ؟ به خدا چه گفتيد ؟

در اولين نگاه به خانه كعبه زبانم بند آمد و نتوانستم چيزي بگويم ، بعد از لحظاتي شروع كردم به بيان خواسته هايم و از خداوند خواستم كه توفيق گناه نكردن به من بدهد .

احساس كردم كه انسان در مقابل اين عظمت خدايي هيچ نيست . طالب بخشش از خداوند شدم كه تا كنون نتوانستم آنچنان كه شايسته است اجابت حق كنم .

تمام وجودم لرزيد ، خدا را شكر كردم و آمرزش خواستم .

خدايا ! عاقبت همه را بخير كن و عاقبت ما را هم بخير كن ، ايمان و سلامتي كامل به همه عنايت فرما !

از خود بي خود شدم يك لحظه حالي ديگر به من دست داد ، نمي دانستم چه بايد مي كردم ، فقط نماز شكر بجا آوردم و خداوند را شكر كردم ـ زمين را بوسيدم و از خداوند طلب آمرزش كردم .

218

* در اولين طواف كعبه چه احساسي داشتيد ، به نظر شما طواف خانه خدا چه انديشه اي در ذهن انسان مي آفريند ؟

آرزو كردم بار سنگيني كه داشتم سبك شود و خداوند گناه ما را ببخشد و در آخرت به ما آرامش خاطر بدهد به نظرم آمد كه ماديات اصلا مطرح نيست و تا مي توانيم كارهاي نيك كنيم و كسي را از خود ناراضي نكنيم و به زير دستان خود كمك كنيم .

احساس بندگي خدا كردم ونيز به خاطر خدا و حضرت ابراهيم طواف بجا آوردم .

با خود زمزمه مي كردم : خدايا ! يك انسان سراپا گناه در حضور تو ايستاده . خدايا ! از تو مي خواهم راههاي شيطان را بر ما مسدود كني . همه انسانها چه سياه و چه سفيد دور يك چيز مي گردند و به يك چيز سجده مي كنند و بين سياه و سفيد فرقي نيست ؛ { اِنَّ أَكرَمَكُمْ عِندالله أتقيكمْ } .

خداوند قلب جهان است و محور وجود . كانون عالمي است كه بر گردش طواف مي كنند و من ذره اي هستم در حركت فنايي در جهت خدا ، براي خدا ، در طواف خدا ، طواف عشق ، پرستش ، روح ، زيبايي ايثار ، توكل ، آخرت ، معاد ، خدا .

* از سعي صفا و مروه چه برداشتي كرديد ، چه فهميديد ؟

همانطور كه حضرت هاجر با سعي و تلاش خود به هدفش رسيد ، انسان هم با سعي مي تواند به مقصد برسد ( به عبوديت خدا )

بايد استقامت در مقابل سختي ها و گرفتاريها داشت .

تحمل ، منطق ، نياز ، زندگي ، واقعيت ، عينيّت ، زمين ، جاده ، طبيعت ، غريزه ، جسم ، معاش ، سعي كاري و مادي ، تلاش مادي ، كوشيدن و دويدن جهت رفع نياز و . . . را فهميدم .

احساس آرامش كردم .

خيلي سبك شدم ، و خيلي چيزها فهميدم كه اصلا در اين چند سال هيچ نمي دانستم ، اينجا كه آمدم و طواف كردم دنيا در نظرم دور شد .

* آيا خدماتي كه نظام جمهوري اسلامي در سفر حج عمره براي شما انجام داده ، موجب رضايت شما شده است ؟ كمبودهاي اين سفر را در چه ديديد ؟

از همه آنها كمال تشكر را دارم ، اميدوارم كه خيرش را ببينند به خصوص از مسئولان كاروان و روحانيون .

بسيار زياد ، از همه پرسنل ممنون و متشكرم .

بله ، كاستي نداشت .

راضي هستم .

219

از زحمات جمهوري اسلامي تشكر مي كنيم ، اميدواريم كه خداوند توفيقات دست اندركاران را زياد كند كه بتوانند افراد بيشتري را بياورند همگان از اين نعمت الهي بهره مند شوند .

پيشنهادها و انتقادات زائران عبارت بودند از :

1 ـ اگر زدن قفل و پارچه به حرمهاي مقدس گناه دارد ، چرا در كشور خودمان مسئولان مانع از آن نمي شوند و دخيل به تمام ديوارهاي حرمها وصل است و اگر گناه ندارد چرا در كشور عربستان مانع از اين كار مي شوند . بهتر نيست اين امر با توجه به فرهنگ خودمان در كشورمان و قبل از رفتن به عربستان براي زائران توصيه شود ؟

2 ـ بسياري از زائران نسبت به فرهنگ سفر و مسافرت ، كه متأسفانه بعضي از زائران محترم بويژه آنهاكه ازنقاط دورتر به پايتخت مي آمدند و رعايت نمي كردند ـ شكايت داشتند . بهتر است در كلاسهاي آموزشهاي احكام حج كه در مساجد برگزار مي گردد . تذكر داده شود .

3 ـ بي نظمي دربرنامه ريزي ، سفرهاي داخلي كاروان در شهر مكه و يا مدينه . و عدم حضور به موقع سرويسهاكه بهتراست درجلسه اي كه مديران كاروانها در سازمان حج و زيارت اجرا مي گردد تذكر داده شود .

4 ـ عدم حضور روحانيون آگاه و قابل كه توانايي هدايت شايسته زائران را قبل از اجراي اعمال و مناسك حج داشته باشند ، به چشم مي خورد .

5 ـ بهتر است اذان صبح از بلندگوهاي داخل هتلها مستقيماً پخش گردد .

و در نهايت تشكر بسيار و قدرداني از زحمات كليه مسئولان و خدمه هتلها كه با دلسوزي و خلوص نيت زحمات اجراي اين سفر مبارك را متقبل شدند و در آخر عنايات و تذكراتي در باب پرسشنامه و نحوه ارائه آن داده شد كه اين حقير از تمامي آن بزرگان كمال تشكر را دارم .

مشكلات پژوهش

نظر به اينكه اين پژوهش براي اولين بار انجام پذيرفته بود ، نارسايي هاي را در بر داشت . عدم آگاهي و توجيه مناسب مردم به منظور پاسخگويي كامل به پرسشنامه هاي مربوطه و همچنين عدم وجود مدت زمان مناسب به منظور تكميل پرسشنامه ها در دست مردم از طرف ديگر ، باعث گرديد كه بعضي از پرسشنامه ها ناقص تكميل شود .

نبودن مركز ثابتي براي تهيه نمودار تحليلهاي آماري مشكل ديگر در تكميل اجرايي اين پژوهش بود .

اين تذكرات براي دستيابي به نتيجه اي بهتر پيشنهاد مي شود :

220

1ـ تهيه پرسشنامه هايي با كيفيت بالاتر .

2ـ آگاه سازي مديران كاروانها در توجيه مناسب مردم براي تكميل پرسشنامه ها .

3ـ زمانبندي مناسب براي ارائه پرسشنامه ها ( اگر در سه مرحله تهيه شود بهتر است ؛ يك ماه قبل از سفر ، انتهاي سفر و يك ماه بعد از سفر تا كليه تغييرات از بُعد رواني قابل بررسي باشد . )

4ـ اجراي اين طرح در تمام كشورهايي كه اماكن متبركه دارند ؛ مانند سوريه ، عراق و . . .

5ـ اجراي اين طرح بين مسلمانان ايراني و غير ايراني و مقايسه آنها به جهت بررسي تأثير فرهنگ ها بر اعتقادات .

ياد آوري :

همان گونه كه در روش اجرا بيان شد اين پژوهش در بين 100 نفر زائر ايراني ، آن هم در يك كاروان صورت گرفته است و از اين رو نتايج آن قابل تعميم نيست و تنها مي تواند به عنوان يك طرح مقدماتي به حساب آيد .

منابع :

بيايانگر ، اسماعيل ـ مداحي ، محمد ابراهيم ـ خلاصه مقاله « نقش نماز در تأمين بهداشت رواني نسل نو » ، در كجا چاپ شده ؟ 18 و 19 شهريور 1376 ـ صانعي ، اشرف السادات ، نيك بخت نصرآبادي ، عليرضا ـ مقاله ارزشهاي درمان دعا « مجله طب و تزكيه ـ شماره 104 ، 1376 ـ

صانعي ، اشرف السادات ، نيك بخت نصرآبادي ، عليرضا ـ مقاله جايگاه رفيع قرآن در پژوهشهاي طب اسلامي مجله طب و تزكيه شماره 23 سال 1357 .

خلاصه مقالات همايش « نقش وجايگاه فرهنگ و هنر در بهداشت روان » ـ 18 و 19 شهريور 1376

يونگ ، كارل گوستا و ـ ترجمه روحاني فوأد ـ روانشناسي دين ـ شركت سهامي كتابهاي جيبي تهران ـ چاپ سوم 1370

بسم الله الرحمن الرحيم

زائر گرامي !

با اهداي سلام ، پرسشنامه اي كه در پيش رو داريد ، براي جمع آوري اطلاعات مورد نياز در يك پژوهش ،

221

در سازمان حج و زيارت تنظيم شده است كه در آن تأثير نيايش در فضاها و اماكن متبركه بر روي سلامت روان ( بهداشت روان ) زائران مكه معظمه مورد سنجش قرار مي گيرد ، پاسخهاي شما كاملا محرمانه بوده و فقط پرسشگر آن را مطالعه و ارزيابي خواهد كرد ، بنابراين خواهشمند است سوالات را با آسودگي خيال و خلوص نيت پاسخ دهيد . « نيازي به ذكر نام شما و يا نام خانوادگيتان نيست . »

در حد امكان كليه پاسخها را در يك سطر درج نمائيد .

« با سپاس از محبت بي دريغتان . التماس دعا »

1ـ جنس : الف ) مؤنث ب ) مذكر 2ـ سن : … سال

3ـ مذهب : الف ) شيعه ب ) سني 4ـ وضعيت تأهل : الف ) مجرد ب ) متأهل

5ـ تعداد سنوات تحصيلي شما چند سال بوده است ؟ … سال

6ـ به چه شغلي اشتغال داريد ؟ ( … ) در يك جمله توضيح دهيد .

7ـ لحظه ورودتان به مدينه چه احساس داشتيد ؟ ( … ) چه قدر ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

8ـ لحظه ورود به مسجدالنبي چه احساسي داشتيد ؟ ( … ) چقدر ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

9ـ وقتي اطراف مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) راه مي رفتيد آيا واقعاً اين احساس در شما وجود داشت كه روزي پيامبر و ائمه از اينجا عبور كرده اند و شما جاي پاي آنان قدم نهاده ايد ؟

الف ) بله ب ) خير د ) به اين موضوع فكر نكردم

10ـ به هنگام ( هنگام ) پوشيدن لباس احرام و لبيك گفتن به خداوند ، چه احساسي داشتيد و به چه فكر مي كرديد ؟ ( توضيح دهيد )

11ـ لحظه ورود به مكه چه احساسي داشتيد ؟ ( … ) چقدر ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

12ـ آنگاه كه وارد مسجدالحرام شديد و در اولين نگاهتان به كعبه چه احساسي وجودتان را گرفت ؟ به خدا چه گفتيد ؟ ( توضيح دهيد )

13ـ معنويت اماكن مكه ومدينه را تا چه حد آرامبخش روح و روانتان يافتيد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

14ـ به نظر شما چگونه مي توان از اين سفر بهره هاي معنوي بيشتري گرفت ؟ ( توضيح دهيد )

15ـ زماني كه كنار قبرستان احد قرار گرفتيد وشهداي احد را زيارت كرديد ، آيا اين احساس كه در قبال خون شهيدان تاريخ اسلام مسئووليت داريد ؟ و بايد راهشان را ادامه دهيد ؟ در شما ايجاد شد ؟ چقدر ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

16ـ در زمان اولين طواف خانه خدا چه احساسي داشتيد ؟ ( توضيح دهيد )

222

17ـ به نظر شما طواف خانه خدا چه انديشه اي در ذهن انسان مي آفريند ( چه پيامي دارد ) ؟ ( توضيح دهيد )

18ـ از سعي و صفا و مروه چه برداشتي كرديد ، چه فهميديد ؟ ( توضيح دهيد )

19ـ وقتي مقام ابراهيم را ديديد ، آيا به ذهنتان نرسيد كه بايد قدم جاي پاي ابراهيم خليل بگذاريد ؟

الف ) بله ب ) خير ج ) اصلا در اين مورد فكر نكردم

20ـ در مدينه و مكه چند ساعت صرف خواندن قرآن كرديد ؟ ( چند سوره يا آيه ذكر كنيد )

… ساعت … تعدادآيات … تعداد سوره ها

21ـ آيا تمام نمازهاي واجب خود را در مسجدالنبي و مسجدالحرام خوانديد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

22ـ به نظر شما دليل آنكه بعضي حاجيان به تذكرات كمتر توجه كرده ، بيشتر بدنبال خريد سوغات بوده و يا به هتل مراجعت نموده و كمتر به عبادت ( با توجه به اهميت بعد عبادي حج ) توجه دارند ، چيست ؟ ( توضيح دهيد )

23ـ به نظر شما در بازگشت به ايران چه سوغاتي براي شما بهتر است تا تهيه كنيد ؟ سوغات مادي يا معنوي ؟ ( توضيح دهيد )

24ـ آيا در پايان سفر احساس مي كنيد با قبل از آمدن به سفر از نظر روحي و رواني فرق كرده ايد ؟ ( تا چه حدودي )

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

25ـ آيا موقع مراجعت تصميم داريد كه تحولي اساسي در روند فكر و انديشه و ادامه زندگي با ديد بهتر و عميق تر ايجاد كرده و پيماني الهي با خداوند ببنديد ؟ ( تا چه حدودي )

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

26ـ خدماتي كه نظام جمهوري اسلامي در سفر عمره براي شما انجام داده ، موجب رضايت شما شده است ؟ كاستيهاي اين سفر را در چه ديديد ؟ ( توضيح دهيد )

27ـ آيا مسئولان كاروان ؛ اعم از روحاني و مدير و خدمه و . . . شما را همراهي و راهنمايي كردند ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

28ـ اگر سفر اول شما به حرمين شريفين است آيا ناراحت نيستيد و حسرت نمي خوريد كه چرا زودتر نيامديد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

29ـ پيشنهادات و انتقادات خود را جهت برگزاري بهتر اين مراسم به اختصار بنويسيد :

…

…

223

بسم الله الرحمن الرحيم

زائر گرامي !

با اهداي سلام ، پرسشنامه اي كه در پيش رو داريد ، براي جمع آوري اطلاعات مورد نياز در يك پژوهش در سازمان حج و زيارت تنظيم شده است كه در آن تأثير نيايش در فضاها و اماكن متبركه بر روي سلامت روان ( بهداشت روان ) زائران مكه معظمه مورد سنجش قرار مي گيرد . پاسخهاي شما كاملا محرمانه بوده و فقط پرسشگر آن را مطالعه و ارزيابي خواهد كرد و بنا بر اين خواهشمند است ، سوالات را با آسوده خيال مطالعه و سپس پاسخ مورد نظر را مشخص فرماييد . « نيازي به ذكر نام و نام خانوادگي نيست . »

« با سپاس فراوان از همكاري صميمانه شما »

1ـ جنس : الف ) مونث ب ) مذكر

2ـ سن : … سال

3ـ مذهب : الف ) شيعه ب ) سني

4ـ وضعيت تأهل : الف ) مجرد ب ) متأهل

5ـ تعداد سنوات تحصيلي شما چند سال بوده است ؟ … سال

6ـ به چه شغلي اشتغال داريد ؟ ( لطفاً در يك جمله توضيح دهيد . )

7ـ آيا اجراي اعمال و مناسك حج عامل بهبودي وضعيت روحي و رواني شما بوده است ؟ ( در صورت مثبت بودن ، پرسش بعد را پاسخ دهيد )

الف ) بله ب ) خير

8ـ در حال حاضر كه مشغول انجام مراسم عبادي هستيد ، نسبت به شرايط عادي زندگي چه ميزان تغيير در هر يك از موارد زير احساس مي كنيد ؟

الف ) ميزان تحمل خونسردي

ب ) ميزان انرژي رواني در ابتداي روز

ج ) ميزان برقراري ارتباط با دوستان

هـ ) ميزان اشتها به غذا

و ) ميزان اضطراب ( تپش قلب زياد ـ سردي دستها و لغزش شديد ، سرگيجه ، تهوع ، بيقراري ، خشكي آب دهان ، اختلال لحظه اي در بيان )

ز ) ميزان استفاده از داروهاي آرامبخش و قرصهاي مسكن

ح ) ميزان وسواس ( اشتياق بي دليل به تكرار انجام يك كار يا يك حالت )

ط ) ميزان عصبانيت و زود رنجي در موارد زير ( خانواده ، محيط كار ، روابط با دوستان )

9ـ قبل از سفر مكه ، زمانيكه دچار نگراني و اضطراب بوديد ، توكل و دعا را تا چه حدودي بر آرامش

224

خود مؤثر مي دانستيد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

10ـ اكنون كه در مكه حضور داريد نيايش و دعا را تا چه حدودي بر روي آرامش رواني خود موثر مي دانيد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

11ـ تا چه حدودي ترجيح مي دهيد نماز و دعا و نيايش خود را در اقامتگاه خود انجام دهيد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

12ـ علاقه شمادر كداميك از ساعات و اوقات شرعي براي انجام فرائض ديني و مستحب بيشتر است ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

13ـ آيا مسافرتهاي شما به مكه به قصدي غير از زيارت بوده است ؟

الف ) بله ب ) خير

14ـ آيا موافق با اعزام نوجوانان و جوانان ( خصوصا دانشجويان ) با توجه به تجربه اي كه در اين سفر كسب نموده ايد ، به مكه هستيد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

15ـ محيط و جوّ معنوي مكه چه مقدار موجب تسلّي خاطرتان شد و برايتان آرامبخش بود ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

16ـ حجم عبادت و نيايش دعا را تا چه حد در آرامش روان خود مؤثر مي دانيد ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

17ـ حجم زياد عبادت و نيايش را بيشتر در ايجاد آرامش خود موثر مي دانيد يا وجود محيط معنوي كه در مكه وجود دارد ؟

الف ) حجم زياد عبادت و نيايش ب ) جو و محيط معنوي ج ) هردو د ) به هيچكدام ربطي ندارد

18ـ علاقه شما به سفر مجدد به عربستان براي زيارت خانه خدا در چه حدّي است ؟

الف ) خيلي كم ب ) كم ج ) متوسط د ) زياد ذ ) خيلي زياد

19ـ نظرات و پيشنهادهاي خود را جهت برگزاري بهتر مراسم حج بنويسيد !