بخش 3

9

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و ششم - زمستان 1377

اسرار و معارف حج

10

حج در كتاب خداوند

محمد علوي مقدم

حج كه صورت و نمودار مشهود اجتماع خدايي و اسلامي است ،

حج كه اجتماعي است با قصد و جاذبه الهي ،

حج كه با فكر و زبان و لباس متحد ، انسان ها را به سوي هدفي برتر پيش مي برد و امتيازات مادي را از ميان بر مي دارد ،

حج كه با شكوه ترين عباداتي است كه مسلمانان به جا مي آورند ،

حج كه نمونه بارز مساوات و برابري طبقات مختلف مي باشد ،

حج كه بزرگترين مظهر وحدت و يگانگي مسلمانان است ،

حج كه وسيله تحكيم روابط ميان مسلمانان جهان است ،

حج كه مي تواند بزرگترين كنگره سالانه اسلامي باشد و بسياري از دشواري هاي مسلمانان را برطرف كند و . . . در لغت قصد و آهنگ كردن است .

و به قول راغب اصفهاني ^{( 1 )} « اصل الحجّ : القصد للزيّارة » .

قال الشّاعر : « يحجّون البيت الزبرقان المُعَصْفَرا » .

و در اصطلاح فقها : « الحجّ قصدالبَيْتِ لِلتّقرّب الي الله تعالي بأفعال مخصوصة في اماكن مخصوصة » ؛ « حج زيارت كعبه با اعمال مخصوص در مكانهاي مخصوص است » .

و يا به قول سيد شريف جرجاني ^{( 2 )} : « و في الشّرع قصد بيت الله تعالي بصفة

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المفردات في غريب القرآن ، ص 107

2 ـ تعريفات جرجاني ؛ به نقل از لغت نامه دهخدا ، ذيل كلمه « حجّ » .

11

مخصوصة في وقت مخصوصة بشرائط مخصوصة » .

در فقه اسلامي ، حج به مجموعه اي از اعمال كه در مكّه و اطراف آن به جا مي آورند و اقدام بدان ، در صورت وجود استطاعت مالي و صحّت مزاج و امنيّت ، بر هر شخص بالغ و عاقل و مكلّف ، در تمام عمر يك بار واجب است ، اطلاق مي گردد .

البتّه حجّ منقسم است به : « تمتّع » ، « قران » و « افراد » ، كه براي آگاهي بيشتر از اعمال و اقسام حج و امور متعلّق به آن ؛ از احرام ، طواف ، سعي ميان صفا و مروه ، رمي جمرات ، قرباني و استلام حجر ، به كتبي كه در بيان آداب و اعمال و مراسم حج نوشته اند و به « مناسك حجّ » نامبردار است ، مراجعه شود .

هدف اصلي اين نوشته ، بحث لفظي نيست كه مثلا بگوييم :

« حجّ فلاناً يحجّه حجّاً ^{( 1 )} قَصَدَهُ » ، كه به فتح « حاء » قصد كردن و يا مثلا « حجّ زيدٌ عمراً » يعني غلبه بالحجّة : و مثلا حاجّهُ يعني خاصمه . واحتجّ الرجل يعني أتي بالحجة . استحج يعني طلب الحجّة . الحاجّ يعني من زار البيت الحرام . و جمع آن حجّاج و حجيج است .

و هدف آن نيست كه گفته شود : تاريخ مكه به سال هاي 1892 قبل از ميلاد مي رسد كه ابراهيم با فرزندش ( اسماعيل ) و مادر او ( هاجر ) به آن وادي غير ذي زرع هجرت كردند . ^{( 2 )}

و نيز هدف آن نيست كه به الفاظ پرداخته شود و نتيجه فداي مقدّمات شود و مطالب اساسي گفته نشود و . . . بلكه مي خواهم ، ضمن بررسي آيات قرآني ، هدف اساسي حجّ و اين كنگره بزرگ و اين مجتمع اسلامي جهاني به دقّت بررسي شود .

فوايد سياسي و اجتماعي و تاريخي حجّ ، چيزي نيست كه بر كسي پوشيده باشد ولي بايد دانست كه سفر به سوي خانه خدا ؛ يعني سير الي الله و حرمت به سوي صاحب خانه و نه به خانه . در واقع حج سير وجودي انسان است به سوي خدا ، اين است كه بايد توجّه حاجّ به آن مقصد عالي باشد تا آن گاه كه به ميقات مي رسد و لباس احرام مي پوشد ، درك كند كه از خود ، بيرون آمده و ترك تعيّنات و تعلّقات كند ، تا در نتيجه آرامش دروني احساس كند و اگر ترك علايق نكند ، نتواند به حرم امن درآيد { وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً } .

حجّ رونده بايد سالك الي الله باشد ؛ يعني از منازل شهوات و مشتهيات نفساني و لذّات جسماني عبور كند و از لباس صفات بشري خود را منخلع سازد و تعيّنات خودي را كنار بگذارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دائرة المعارف القرن العشرين ، فريد وجدي ، ج3 ، ص 347 . براي آگاهي بيشتر آنان كه بخواهند از بحث لفظي نيز بهره مند شوند ، مطالب زير به عنوان پاورقي نوشته مي شود :

راغب اصفهاني در ص 107 « المفردات في غريب القرآن » نوشته است :

حجّ ( به فتح اوّل ) مصدر است و حجّ به كسر اول اسم مصدر .

ابن منظور در كتاب « لسان العرب » ذيل واژه « حجّ » در جلد يكم ، صفحات : 569 و 570 نوشته است :

الحجّ : القصد . حجّ الينا فلان ، اي قدم .

حجّه يحجّه حجّا ، اي قصدهُ .

حججت فلانا ، اي قصده .

رجل ، محجوج ، اي مقصود .

و قد حجّ بنو فلان فلاناً ، اي اذا أطالوا الإختلاف اليه .

ثُمّ تَعُورِفَ استعمالهُ في القصد الي مكة للنسك الي البيت بالأعمال المشروعة فرضاً و سنّةً .

ابن منظور از قول سيبويه نقل كرده است كه گفت :

حجّه يحجّه حجّا كما قالوا : ذكره ذكراً .

يعني فعل متعدّي است و مصدر آن به كسر حاء است .

ابن منظور از قول كسائي نقل كرده است كه گفت :

كلامُ العرب كلُّه علي فَعَلْتُ فَعْلَةً اِلاّ قَولَهم حَجَجْتُ حِجَّةً و رَأَيْتُ رُؤْيَةً .

والحجّه : السَّنَةُ ( = سال ) و الجَمعُ حجيج .

و ذوالحجّة : شهرالحجّ ، سمّي بذلك للحجّ فيه . الجمع ذوات الحِجَّة .

اِمْرأةٌ حاجّة و نِسْوةٌ حَواجُّ بيت الله بالإضافة ( وقتي كه حجّ به جا بياورند ) .

والحِجَّة : الطريق . والحُجَّة : البرهان . جمع آن ، حُجَج و حِجاج است .

ابن منظور از قول اَزْهَري نقل كرده است : اِنَّما سُمِّيت حجةً لأنَّها تَحِجّ اي تقصد و كذلك محجّة الطريق : هي المقصد والمسلك .

محمد بن ابي بكر رازي ( متوّفاي سال 660 هـ . ) در صفحات 122 و 123 كتاب « مختار الصِّحاح » نوشته است : الحجُّ في الأصل ، القصد .

وفي العُرف قصد مكة لِلنُّسكِ .

از باب رَدَّ يَرُدُّ است ( عين الفعل مضارع آن مضموم است . ) اسم فاعل آن حاجّ جمع آن حُجٌّ مي باشد .

الحِجّ بالكسر ، الاسم . والحِجّة بالكسر ايضا : المرّة و هي من الشواذ .

لانّ القياس : الفتح . و حجّة بكسر حاء : سنة = سال . جمع آن حِجَج ، بر وزن عِنب . و ذوالحجّة بالكسر ، شهرالحجّ . و جمعه : ذوات الحجّة . والحجّة : البرهان رجل مِحجاج : بالكسر : اي جَدِلٌ . والتحاجّ : التخاصُم .

تهانوي ، در كتاب « كشّاف اصطلاحات الفنون » ج2 ، ص 283 نوشته است :

حَجّ به فتح حاء مهمله و تشديد جيم منقوطه ، در لغت قصد به سوي چيزي است و در شريعت قصد به سوي بيت الله الحرام ؛ يعني كعبه است با اعمال مخصوص و در وقت مخصوص .

اهالي نجد ، اين كلمه را ، به كسر حاء خوانند و بعضي نيز گفته اند :

به فتح اسم مصدر و به كسر مصدر باشد و به عكس هم گفته اند .

والحِجّة بالكسر : المرّة ؛ يعني يك مرتبه حج گزاردن و قياس فتح است ولي به فتح شنيده نشده است .

و قال الخليل : حجّ فلان ، علينا : اي قدم ، پس لفظ حجّ ، اطلاق شده است بر قدوم ( و آمدن ) به سوي مكه .

شيخ طَبْرِسي در تفسير ذيل آيه 158 سوره بقره « . . . فَمَن حَجَّ البَيتَ . . . » گفته است : « حج در لغت قصد پي در پي و در شريعت قصد خانه خداست براي عمل . »

شيخ مجدالدّين محمد بن يعقوب فيروزآبادي در جلد يكم ، ص 182 قاموس المحيط ، نوشته است :

« حج در لغت ؛ يعني قصد . به فتح اول مصدر و به كسر اول اسم مصدر است .

فيروزآبادي ، به « كثرة الاختلاف والتردّد و قصد مكّة لِلنُّسُك » تعبير كرده است .

الحِجّة بالكسر : المرّة الواحدة شاذّ ؛ لانّ القياس ، الفتح .

جلال الدين مقداد بن عبدالله السيوري ( متوفّاي سال 826 هـ . ) در جلد يكم ، صفحه 257 كتاب « كنزالعرفان » مي نويسد :

حج در لغت ؛ يعني القصد المتكرّر .

و در شرع : « قيل هو القصد الي بيت الله لأداءِ مناسك مخصوصة .

يا بهتر است بگوييم : « اِنّه القصد اِلي بَيت الله بمكةَ مَعَ أداء مناسك مخصوصة في مشاعر مخصوصة هناك .

فخرالدين طريحي ، ( متوفّاي سال 1085 هـ . ) در جلد دوم ، صفحه 285 كتاب « مجمع البحرين » ذيل آيه 95 سوره آل عمران « . . . وَللهِِ عَلَي النّاس حِجُّ البَيت مَنِ اسْتطاعَ اِلَيهِ سَبِيلا . . . ) آورده است :

حجّ البيت : اي قصده و السعي فيه . مي گويند حججت الموضع ، حجّه حجّا از باب قتل ( عين الفعل مضارع مضموم ) : قصدته ، و بعدها در اصطلاح فقط سفر بيت الله را حج گفتند و نه سفر ديگري را .

پس حجّ در لغت به معناي قصد است و در عرف فقها : قصدالبيت للتقرّب الي الله بأفعال مخصوصة و بزمان مخصوص في اماكن مخصوصة .

والحجّ فتحاً و كسراً لغتان و يقال : الحجّ بالفتح مصدرٌ و بالكسر الاسم .

شيخ طريحي در جلد 2 ، صفحه 286 مجمع البحرين نوشته است : حجّة الوداع كه در سال دهم هجري انجام شد ، به كسر و فتح حاء و كسر و فتح واو قراءت شده است .

و نيز گفته است : ذوالحجّه به كسر درست است . ( و هو شهرالحجّ )

بد نيست بدانيم كه آل طريح در نجف بيت علم و فضل و ادب و تقوا بوده اند . اين خاندان منسوب اند به شيخ طريح بن خفاجي جدّ اين خاندان .

و در وجه تسميه اين خانواده به « آل طريح » ، گفته اند كه همسر خفاجي هفت بار پشت سرهم ، سقط جنين كرد و چون به شيخ طريح آبستن شد نذر كرد كه اگر خداوند او را فرزندي عطا كند ، نامش را « طريح » خواهد گذاشت ، چون فرزند به دنيا آمد ، پدر براي وفاي به نذر ، او را « طريح » ناميد و اين خاندان به آل طريح مشهور شدند و نويسنده كتاب مجمع البحرين ، فخرالدّين طَريحي ، به فتح طاء مؤلف است و نه به ضمّ طاء . براي آگاهي بيشتر نكـ : ج 1 صفحات : 5 ، 6 و 7 مقدّمه كتاب مجمع البحرين .

ابوالحسن عاملي فتوحي ، از علماي قرن 11 و 12 هجري در صفحه 123 كتاب « مقدّمه تفسير مرآة الانوار و مشكوة الأسرار » كه در واقع مقدّمه اي است بر تفسير البرهان سيد هاشم بحريني ، نوشته است :

حج در لغت به معناي قصد و در عرف به خانه خدا رفتن براي زيارت است .

عبدالرحيم بن عبدالكريم صفي پور در جلد يكم صفحات : 222 و 223 كتاب « منتهي الأرب في لغة العرب » نوشته است :

حجّ ، به كسر و فتح حاء : قصد طواف بيت الله با شروط معلوم است .

حجّ ، بالكسر ، يكبار حج كردن شاذّ است ؛ زيرا كه قياس ، فتح حاء است .

ذوالحجّه ، به كسر ، ماه حجّ است .

حُجّت به ضمّ : كلام مستقيم و برهان است .

حاجّ : مشدّد با ادغام و حاجج : صفت آن است براي مذكّر .

حاجّة : صفت مونّث و جمع آن « حواجّ » مي باشد .

اِحجاج : به حج فرستادن است .

احتجاج : يعني حجّت آوردن ؛ يقال احتجّ علي حضمه .

محاجّة و حِجاج ؛ يعني حجّت آوردن و خصومت كردن . قال الله تعالي . { أَ تُحاجُّوني في الله }

سعيدالخوري الشرتوني در جلد يكم ، صفحه 164 كتاب « اقرب الموارد في فصح العربيّة والشوارد » نوشته است :

حجّ فلاناً حجّاً ( از باب نَصَرَ يَنْصُرُ ) : اي قصده .

ولي بعدها اين كلمه در قصد به مكه براي زيارت خانه خدا به كار رفته است . حَجَّ فلانٌ عَلَينا : اي قَدِمَ ؛ يعني وارد شد .

ولي « حجّ زيدٌ عمراً : غلبه بالحجّة . الحاجّ : من زار البيت الحرام .

حاجّ گاهي اسم جمع به معناي حجّاج آمده است ، همچون قول نحوي ها : « قدم الحاجّ حتّي المشاة »

در اقرب الموارد ، حجّ به فتح حاء اسم مصدر و به كسر حاء مصدر است .

2 ـ و اگر كسي بخواهد در اين باره و در باره ديگر مسائل مربوط به مكّه مطالعه كند ، مي تواند به جلد نهم از صفحه 326 تا صفحه 372 « دائرة المعارف القرن العشرين » مقاله اي كه فاضل دانشمند ـ محمد لبيب بك البتنوني ـ نوشته است ، مراجعه كند .

12

و پرده هاي پندار را بدرد و به قول شيخ محمود شبستري ^{( 1 )}

مسافر آن بود كو بگذرد زود * * * ز خود صافي شود چون آتش از دود

حاجّ ( = حجّ رونده ) اگر تربيت روحاني نيابد و نفس او مهذّب نشود ، بايد گفت : مصداق شعر ناصر خسرو واقع شده كه گفته است :

رفته و مكّه ديده و آمده باز * * * محنت باديه خريده به سيم .

شايد بتوان گفت : قرباني كردن ، خود رمزي است براي كشتن نفس امّاره و از بين بردن انانيّت و تعبير حضرت صادق ( عليه السلام ) هم كه گفته است : ^{( 2 )} « و اذبح حنجرة الهوي والطمع عند الذبيحة » ^{( 3 )} اشارتي به همين معنا است .

در حجّ ، آدمي بايد از همه علقه ها رها شود ؛ زيرا در حجّ آدمي قصد و آهنگ خانه خدا مي كند ؛ يعني در واقع بايد از خانه خويش و از كالبد تن واز جسم خاكي مادّي به سوي ملكوت اعلي برود و به سوي خدا رجعت كند .

اگر معني و مفهوم واقعي حجّ بخوبي درك شود ، معناي اسلام درك شده است . بي جهت نبود كه امام علي ( عليه السلام ) در آخرين ساعات عمر ، در وصيّت خويش گفته بود . ^{( 4 )}

« والله الله في بيت ربّكم لا تخلّوه ما بقيتم فانّه اِن ترك لم تُناظَرُوا »

« شما را به خدا قسم ، تا زنده ايد و جان در تن داريد ، از خانه خدا ، دست نكشيد و آن خانه را از حج گـزاران خالي نگـذاريد ، كه اگر زيارت آن خانه ترك شد موجوديّت شما به خطر خواهد افتاد . » ^{( 5 )}

كعبه يك مجمع ديني است ، براي ايجاد وحدت ؛ يعني در اين مركز بزرگ ، بايد اختلافات حل شود و اين مركز بايد مرجع رفع اختلافات باشد .

اين مجمع ديني ، كه خدا براي آن احترام خاصّي قائل شده و {  جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ البَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ . . . } ^{( 6 )} ، به شخص خاصّي تعلق ندارد ، از آن دولت مخصوصي نيست ، كسي جز خدا مالك آن نمي باشد و متعلّق به همه مردم است .

{ . . . جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَالْبادِ . . . } ^{( 7 )} همه مردم در آن خانه حق دارند و هيچ كس حق ندارد كه ديگري را مانع شود ؛ زيرا اين خانه { . . . مَثابَةً لِلنّاسِ وَأمْناً . . . } ^{( 8 )} است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح گلشن راز ، صص 240 و 241

2 ـ به نقل از صفحه 522 « نكته هايي از قرآن مجيد » .

3 ـ يعني : گلوي هواهاي نفساني و آزرا ، در هنگام سربريدن قرباني ، ببر .

4 ـ نهج البلاغه ص 422 چاپ صبحي الصّالح .

5 ـ صبحي صالح ص نهج البلاغه 695 در ترجمه « لم تناظروا » نوشته است : « اي لم ينظر اليكم بالكرامة ، لا من الله ولا من الناس ، لإهمالكم فرض دينكم » .

6 ـ مائده : 98

7 ـ حج : 25

8 ـ بقره : 125

13

مسلمان ها بايد از اين مجمع سالانه كه فرصت بسيار مناسبي است ، براي ايجاد روابط دوستي و برادري ، حدّ اكثر استفاده را ببرند و اهداف مشترك توجيه شود و معارف مبادله گردد و روابط مختلف فرهنگي و تجاري ، ايجاد گردد .

حجّ ، درس برادري و برابري به انسان ها مي آموزد ؛ يعني همان طوري كه ، همه مردم ـ از رييس جمهور و كشاورز ساده ـ وقتي به كعبه مي روند ، لباس يكسان مي پوشند .

طبق يك برنامه حركت مي كنند و در نتيجه ، امتيازات از ميان مي رود . بايد در شؤون زندگي اجتماعي هم اين برابري وجود داشته باشد و امتيازات نادرست از ميان برود ؛ زيرا به قول سيد قطب : ^{( 1 )} اسلام خواسته است كه با اين جامه ندوخته احرام ، كه همگان مي پوشند ، امتياز فردي و قبيله اي و جنسي را از ميان بردارد و به قريش كه در جاهليّت براي خود امتيازي قائل بود و در مراسم حجّ با ديگران در عرفات توقّف نمي كرد و با ديگران مراجعت نمي كرد ، دستور داد :

{  ثُمَّ أفِيضُوا مِنْ حَيثُ أفاضَ النّاسُ . . . } ^{( 2 )} با اين دستور به طايفه قريش كه به نسب خود مي باليد و با مردم در عرفات به يك جا نمي ماند و هنگام پراكنده شدن مردم و كوچ كردن آنها ، كوچ نمي كرد و به امتياز طبقاتي خويش مي نازيد ، فهماند و گفت : عادات ناپسند جاهلي و آداب نادرست را از خود دور كنيد و از اين كارهاي ناروا بركنار باشيد و از خدا آمرزش بخواهيد كه خدا آمرزنده مهربان است ؛ { . . . وَاسْتَغْفِرُوا اللهَ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ } ^{( 3 )}

اين كه ، حج گزار بايد در حال احرام ، از جدال و مناقشه تند و نظاير اين ها ، بپرهيزد و از زن و زيور ، دوري گزيند ، به انسان مي فهماند كه در حرم خدا بايد خود را خالص كند . براي خدا باشد . دلها بايد به هم نزديك و نزديك شود و دريابد كه آن چه سبب وحدت آنان شده و اين وحدت را در آنان فراهم آورده و نيرومندي در اين انسان ها ايجاد كرده ، اسلام است .

اسلام است كه انسان ها را به يكديگر مرتبط ساخته . اسلام است كه در انسان ها برابري ايجاد كرده . اسلام است كه مي گويد : در شؤون زندگي اجتماعي بايد اين برابري وجود داشته باشد و امتيازات نادرست از ميان برود .

بحث در باره اسلام و مزاياي اين دين آسماني نيست و هدف اصلي اين نوشته نه اين است كه در باره مناسك و آداب حجّ بحث كند ، بلكه هدف اصلي اين است كه : بفهميم ، كلمه « حجّ » كه ده بار ^{( 4 )} در قرآن مجيد آمده و در هر مورد به يكي از احكام و امور مربوط به اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ في ظلال القرآن ، ج1 ، ص 288

2 ـ بقره : 199

3 ـ بقره : 199

4 ـ تفسير نمونه ، ج2 ، ص 23

14

دستور اشاره شده ، در آيات مختلف چگونه است و به عبارت ديگر در باره آيات مربوط به حجّ سخن گفته شود و در اطراف آن آيات بحث شود .

البتّه در قرآن مجيد ، نام سوره بيست و دوم كه 78 آيه دارد و جز آيات 52 ، 53 ، 54 و 55 كه در ميان مكّه و مدينه نازل شده و بقيه آيات مدني ^{( 1 )} است ، سوره اي به اسم سوره حجّ هست ولي مباحث مربوط به حجّ در ديگر سوره هاي قرآني نيز وجود دارد و محمد العربي العزوزي ـ نويسنده لبناني ـ در كتاب خود ، مباحث مربوط به حجّ در قرآن مجيد را جمع آوري كرده و آيات مربوط به هر مبحث را مشخّص كرده است . ^{( 2 )}

آيات مربوط به « وجوب حجّ » و « مناسك حج » :

سوره بقره ( 2 ) ، آيات : 125 ، 128 ، 158 ، 197 ، 198 ، 199 ، 200 و 203

سوره آل عمران ( 3 ) ، آيه 97

سوره مائده ( 5 ) ، آيه 3

سوره انعام ( 6 ) ، آيه 162

سوره براءة ( 9 ) ، آيه 3

سوره حج ( 22 ) ، آيات : 28 ، 29 ، 30 و 32

آيات مربوط به : « فديه » و « هدي » و احكام آن دو :

سوره بقره ( 2 ) ، آيه 196

سوره مائده ( 5 ) ، آيات 2 و 97

سوره حجّ ( 22 ) ، آيات : 28 ، 32 ، 34 ، 36 و 37

سوره فتح ( 48 ) ، آيه 25

آيات مربوط به « حجّ تمتّع » و « احصار » :

سوره بقره ( 2 ) ، آيه 196

سوره مائده ( 5 ) ، آيه 2

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسيرالبرها ، ج3 ، ص 76

2 ـ دليل مباحث علوم القرآن المجيد صفحات 69 ، 70 و 71 كتاب .

15

آيه مربوط به « آن چه كه انجام دادنش براي حاجّ حرام است » :

سوره بقره ( 2 ) ، آيه 197

آيات مربوط به « تجارت در حجّ » :

سوره بقره ( 2 ) آيه 198

سوره حج ( 22 ) ، آيه 28

آيه مربوط به « سقايت حجّ » :

سوره براءة ( 9 ) ، آيه 19

آيات مربوط به « حكم صيد در حجّ » و « كيفر كسي كه در حرم صيد كند » :

سوره مائده ( 5 ) ، آيات : 1 ، 2 ، 65 و 96

آيات مربوط به « چگونگي اتمام حجّ و عمره » و « بيرون آمدن از احرام » :

سوره بقره ( 2 ) ، آيه 196

سوره مائده ( 5 ) ، آيه 2

سوره حجّ ( 22 ) ، آيه 29

سوره فتح ( 47 ) ، آيه 27

آياتي كه از : « بيت » ، « كعبه » ، « حرم » ، « بلد » و « قريه » سخن گفته است :

سوره بقره ( 2 ) ، آيات 125 و 127

سوره آل عمران ( 3 ) ، آيات 96 و 97

سوره مائده ( 5 ) ، آيات 2 و 97

سوره انعام ( 6 ) ، آيه 123

سوره انفال ( 8 ) ، آيات : 34 و 35

سوره براءة ( 9 ) ، آيات : 7 ، 19 و 28

16

سوره اسراء ( 17 ) ، آيه 1

سوره حجّ ( 22 ) ، آيات : 25 و 33

سوره نّمل ( 27 ) ، آيه 91

سوره شوري ( 42 ) ، آيه 7

سوره طور ( 52 ) ، آيه 4

اينك به بحث در باره برخي از اين آيات كه مربوط به حجّ است ، مي پردازيم :

{ وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأمْناً . . . } ^{( 1 )}

« ( بياد آوريد ) هنگامي را كه خانه كعبه را مركز امن و مرجع امر دين براي مردم قرار داديم . . . »

كلمه « الناس » در اين آيه ، يعني همه مردم و نه فقط عربها ، و نيز از آيه چنين برداشت مي شود كه خدا ، خانه كعبه را يك پناهگاه عمومي و يك مركز امنيّت براي همه مردم قرار داده است و در آيه بعد هم ، ابراهيم از خدا خواسته است كه :

« خدايا ! اين خانه را محلّ امن قرار ده » ؛ { وَاِذْ قالَ اِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً . . . } ^{( 2 )}

از اين آيات چنين استنباط مي شود كه خانه كعبه يك مركز امن و پناهگاهي است كه نه تنها افراد انسان بايد در امنيت به سر برند ، بلكه ديگر حيوانات بايد در امن و امان باشند ونيز از اين آيات چنين استنباط مي شود كه مسلمانان بايد هشيار باشند و از قداست و امنيت اين سرزمين ، بهره برند و در كنار هم بنشينند و از طريق مذاكره ، مشكلات را حلّ كنند و در رفع دشواري هاي ديگر مسلمين جهان بكوشند .

جاي تأسف است كه بگوييم : مسجدالحرام و خانه كعبه اي كه در جاهليّت محلّ امن و امان بوده ، امروز چنين نيست وگاهي در آن جا خون انسان ها ، ريخته مي شود و مسلمانان به اين نكته توجّه ندارند .

اين كه در ترجمه آيه : { وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ . . . } گفتيم : « به ياد آوريد » ، از اين جهت است كه آيه مزبور از لحاظ نحوي ، عطف است ، هرچند آيه پيش از خود كه خدا گفته است : {  يا بَنِي اِسْرائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي . . . } شيخ محمد عبده ^{( 3 )} ضمن اين كه {  اِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ . . . } را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 125

2 ـ بقره : 126

3 ـ تفسيرالمنار ، ج1 ، ص 459

17

معطوف برآيه ما قبل دانسته ، نوشته است كه معني چنين است : « واذكر أيهاالرّسول أو أيّها النّاس . . . »

منظور از « البيت » در اين آيه ، كعبه است ^{( 1 )} ( چنان كه در آيه هاي 127 و 158 سوره بقره ونيز آيه 96 سوره آل عمران به همين معناست ) ، خانه اي كه خدا آن را مركز امن قرار داده و به علّت اين كه داخل شدن در آن ، بر مشركان حرام است ، « بيت الحرام » ناميده اند و « كعبه » گفته اند چون كه چهارگوشه است و مربّع .

و اين خانه {  مَثابَةً لِلنّاسِ } است ؛ يعني محلّ رجوع مردم است ، مرجع است ؛ زيرا مردم ، همه ساله بدان سو رو مي آورند و هرسال به سوي اين خانه رفت و آمد مي كنند .

و آن جا را پناهگاه مي دانند و محلّ اجتماع .

ابن قتيبه ( متوفاي سال 276 هجري ) در تفسيرآيه : {  وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ . . . } نوشته است ^{( 2 )} : « أي معاداً لهم ، من قولك : ثبت الي كذا و كذا : عُدْت اليه و ثاب اليه جسمه بعد العلّة ، اي : عاد . أراد : اِنّ النّاس يعودون اليه مرّةً بعد مرّةً » .

ابوالحسن علي بن ابراهيم قمي ، از علماي قرن سوم و چهارم هجري در تفسير خود نوشته است . ^{( 3 )} « فالمثابة : العَوْدُ اليه » .

زمخشري هم نوشته است : ^{( 4 )} « مثابة للنّاس : مرجعاً للحجّاج » ، « والبيت اسم غالب للكعبة كالنجم للثّريا . »

شيخ طوسي ذيل آيه : { وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ . . . } نوشته است : ^{( 5 )} بيت در لغت ، منزل و مأوي است و در مورد شعر گفته مي شود : ابيات الشعر و در مورد منزل و مأوي ، بيوتُ الناس .

بيت شعر را از آن جهت بيت گفته اند كه حروف و كلمات را فراهم آورده و در مجموعه اي گرد آورده است ، همان طوري كه ، بيت ( خانه ) اهل خانه و افراد خانه را در يك جا ، گرد مي آورد . ^{( 6 )}

شيخ طوسي در فرق ميان « مثابه » و « مثاب » از قول اخفش ، گفته است : در « مثابه » مبالغه بيشتر است و تاي آن ، براي مبالغه است ؛ لما كثر من يثوب اليه ، همچون : علاّمة ، نسّابة ، سيّارة .

ولي فرّاء و زجّاج گفته اند كه : مثاب و مثابه به يك معني است . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابوالفتوح رازي هم در جلد يك ص 315 تفسيرش گفته است : « خلاف نيست در آن كه ، بيت در آيه كعبه است . »

2 ـ تفسير غريب القرآن ، ص 63

3 ـ تفسير القمي ، ج1 ، ص 59

4 ـ تفسير كشاف ، ج1 ، ص 309

5 ـ تفسير النبيان ، ج1 ، ص 450

6 ـ شيخ مسعود سلطاني هم در جلد 1 صفحه 387 كتاب « اقصي البيان » مي نويسد : « بيت از ابيات الشعر ، براي انضمام حروف و كلمات به يكديگر است همان طور كه بيت ، از بيوت الناس ، هم افراد و اهل يك قبيله را گرد مي آورد .

7 ـ تفسير التبيان ، ج1 ، ص 451

18

« ثاب اليه عقله ، اي : رجع اليه » ^{( 1 )}

جصاص ( متوفّاي سال 370 هجري ) در كتاب « احكام القرآن » ذيل بحث از آيه { وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ . . . } در باره « مثابه » نوشته است ^{( 2 )} « قال أهل اللغة : اصله من ثاب يثوب مثابة و ثوابا : اذا رجع . انّما دخل التاء عليه للمبالغة ، لما كثر من يثوب اليه كما يقال : نسّابة ، علاّمة ، سيّارة . » كثرت رجوع ، از آن جهت است كه مردم همه ساله بدان جا مي روند و بازگشت بدان جا را دوست دارند . ^{( 3 )}

ابن عربي ( متوفاي سال 543 هجري ) در بحث از آيه { وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ . . . } نوشته است : ^{( 4 )}

فضل خدا ، شامل تمام مردم است كه كعبه را « مثابة للنّاس » قرار داده و نه براي عرب تنها و قبيله قريش فقط .

شيخ طبرسي در « مجمع البيان » و شيخ ابوالفتوح رازي در تفسيرش و اسماعيل بن كثير دمشقي ( متوفاي سال 774 هـ . ) در تفسير خود از قول ابن عبّاس و بيضاوي ( متوفاي سال 791هـ . ) در تفسيرش « أنوارالتنزيل و أسرار التأويل » و سيد هاشم بحراني ( متوفّاي سال 1107 يا 1109 هـ . ) « البرهان في تفسيرالقرآن » و سيد عبدالله شبّر ( متوفاي سال 1242 هـ . ) در تفسيرش و جلال الدين محمد بن احمد و جلال الدين عبدالرحمن بن ابوبكر سيوطي در تفسير معروف خود به نام « تفسير جلالين » و فيض كاشاني در تفسير صافي و ديگر مفسران ، همگي ذيل آيه : { وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ . . . } نوشته اند . ^{( 5 )}

« مثابة » ؛ مرجع و محلّ عود است . يا « مرجعا يثوبون اليه من كلّ جانب » ^{( 6 )} و يا « مرجع و محل عود يا موضع ثواب » و يا « مرجعا يثوب اليه اعيان الزوّار » و يا « مثابة للناس » ؛ يعني « مجمعا للنّاس » و يا « مثابة للناس » ؛ « مرجعا يثاب اليه كلّ عام » و يا « المثابة ؛ العود اليه » كه اگر خوب دقّت شود به اين نتيجه مي رسيم كه « مثابة للنّاس » ؛ يعني مرجعي كه همه ساله مردم بدان جا براي كسب ثواب ، مراجعه مي كنند و نياز هر حاجت مندي برآورده مي شود ؛ يعني « لا ينصرف عنه منصرف و هو يري انّه و قد قضي منه وطرا » .

و شاعر هم در اين باره ، خوب گفته است :

جعل البيت مثاباً لهم * * * ليس منه الدهر يقضون الوطر ^{( 7 )}

در واقع همان معنايي را كه نويسنده كتاب « لسان التنزيل » ؛ ( زبان قرآن ) در قرن چهارم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان مأخذ ، ج1 ، ص 452

2 ـ احكام القرآن ، ج1 ، ص 183

3 ـ قرطبي هم در جلد 2 ، صفحه 110 تفسير خود ، تاي در « مثابة » را براي مبالغه دانسته و گفته است : « لكثرة من يثوب ، اي يرجع »

4 ـ احكام القرآن ، ج1 ، ص 38

5 ـ تفسير مجمع البيان ، ج1 ، ص 203 ؛ تفسير ابوالفتوح رازي ، ج1 ، ص 315 ؛ تفسير ابن كثير ، ج1 ، ص 168 ؛ تفسير بيضاوي ، ج1 ، ص 187 ؛ تفسير البرهان ، ج1 ، ص 151 ؛ تفسير شبّر ص 58 ؛ تفسير جلالين ص 26 ، تفسير صافي ، ج1 ، ص 139

6 ـ تفسير جوامع الجامع ، ج1 ، صص 77 و 78 ، طبرسي در ضمن گفته است : « البيت اسم غالب للكعبة كالنجم للثريّا » .

7 ـ تفسير ابن كثير ، ج1 ، ص 168

19

يا پنجم هجري گفته و مثابة را مرجع ؛ يعني جاي بازگشت ، و قيل : مجمعا معني كرده است ، ابوالبقاء عكبري ( متوفاي سال 616 هـ . ) در كتاب « التبيان في اعراب القرآن » و كتاب ^{( 1 )} « املاء ما منّ به الرحمن . . . » نوشته است . ^{( 2 )}

شيخ محمد عبده ^{( 3 )} « بيت الله » را نعمت بزرگي براي مسلمانان دانسته و ضمن اين كه آن جا را مأمني دانسته ، « مرجعاً لِلنّاسِ وَيَقصُدُونَهُ » هم مي داند و مي افزايد كه لفظ « مثابة » ، متضمّن معناي زيارت و ثواب هم هست .

مرحوم طالقاني از عبارت « مثابة للناس » چنين استنباط كرده است كه توجه به چنين خانه بايد فطرت حق جويي و عدل را بيدار سازد و انگيزه تعالي خواهي را كه از خواسته هاي فطري آدمي است ، در انسان زنده كند وكلمه « للنّاس » هم قيام به وظايف انساني را در آدمي بر مي انگيزاند و به انسان ها ياد مي دهد كه براي خدا بپا خيزند و در كعبه اعلام كلمه حق كنند و به خدا تقرّب جويند . ^{( 4 )}

و خلاصه اين كه از كلمه « مثابة للنّاس » به قول سيد قطب چنين استنباط مي شود كه خداي بزرگ بيت الله را براي همه مردم ( = ناس ) محلّ عبادت قرار داد تا در آن جا به خدا رو كنند و به تدريج از خودپرستي و سودجويي و برتري طلبي به در آيند ^{( 5 )} و با انديشه هاي بلند ابراهيم آشنا شوند و كساني هم كه به نام وارثان ابراهيم روي اين خانه دست گذاشته اند ، بايد بدانند كه اين خانه نمازگاه و پناهگاه همه مردم است و ويژه گروه و طايفه خاصّي نيست و وارثان حق ندارند كه ديگران را از آن باز دارند ؛ زيرا اين خانه ، بيت الله است و به قول سيد قطب نه « بيت أحد من الناس ! » ^{( 6 )}

ابو يحيي محمد بن صمادح التجيبي ( متوفاي سال 419 هـ . ) نوشته است . ^{( 7 )}

« المثابة والمثاب واحد و هو المعاد والمرجع يؤتي في كلّ عام » .

جلال الدين سيوطي ( متوّفاي سال 911 هـ . ) همين مطلب را با بياني روشن تر نوشته است : « مثابة ، اسم مكان است از ثاب : اذا رجع ؛ لانّ الناس يرجعون اليه عاما بعد عام » . ^{( 8 )}

فاضل مقداد ، نوشته است : ^{( 9 )} « مثابة » از فعل « ثاب » يعني رجع است و در اين جا مفعول دوم فعل « جعلنا » است و مصدر مي باشد و استحباب تكرار حج از كلمه « مثابه » يعني مرجعا ، كه مفهوم رجوع دارد و به اصطلاح « يقتضي العود الي ماكان عليه » ، استنباط مي گردد .

نويسنده كتاب « أقصي البيان في آيات الأحكام » نيز گفته است : ^{( 10 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دو كتاب « التبيان في اعراب القرآن . . . » و املاء ما منّ به الرّحمن . . . » بااسم هاي مختلف كه نويسنده آن ها ابوالبقاء عكبري است ، يك كتاب است .

2 ـ التبيان ، ج1 ؛ ص 112 و « املاء ما منّ به الرحمن . . . » ، صص 61 و 62

3 ـ تفسير المنار ، ج 1 ، ص 459

4 ـ پرتوي از قرآن ، ج1 ، ص 296 تا 300

5 ـ چه نيكو گفته است خواجه عبدالله انصاري در صفحه 53 تفسير ادبي و عرفاني اش : « دل مردمان را خانه خود ساختيم كه بيگانه چون نگرد ، جز فجري نبيند « كه از خورشيد جز گرمي نبيند چشم نابينا » ولي دوست وراء سنگ نگرد » .

6 ـ في ظلال القرآن ، ج1 ، صص 154 و 155

7 ـ مختصر من تفسير الامام الطبري ، ج1 ، صص 52 و 53

8 ـ مُعترك الأقران في اعجاز القرآن ، ج2 ، ص264

9 ـ كنزالعرفان في فقه القرآن ، ج1 ، صص 309 و310

10 ـ اقصي البيان في آيات الاحكام ، ج1 ، ص 387

20

برخي از كلمه « مثابه » ، كه به معناي مرجع است و مفهوم رجوع از آن استنباط مي شود ، تكرار حج را مستحب دانسته اند .

ثعالبي ^{( 1 )} احتمال داده است كه كلمه « مثابة » از ثواب باشد ، چون در آن جا ، انسان ها به ثواب مي رسند . ^{( 2 )}

در آيه مورد بحث { وَاِذْ جَعَلْنَا اْلبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأمْناً . . . } ^{( 3 )} به قول ابن عربي ^{( 4 )} يعني « أمْن من عذاب الله تعالي في الآخرة . . . » و بعضي هم گفته اند . اين خود احساني است از سوي خداي بزرگ كه براي خانه در دلهاي عرب عظمتي به وجود آورد كه هركس بدان پناه برد ، تأمين يابد .

شيخ طبرسي هم گفته است : ^{( 5 )} اين خانه به علّت عظمت واحترامي كه دارد ، محل امن است و هركس كه خود را در پناه آن قرار دهد ، نبايد متعرّض وي شوند و پيش از اسلام هم ، مردم همين احترام را براي خانه كعبه قائل بودند و اين احترام از زمان شريعت ابراهيم و اسماعيل تا روزگار اسلام ، رعايت شده است .

شيخ طبرسي در تفسير ديگرش نيز گفته است : ^{( 6 )} « أمناً » يعني « موضع امن » همان طوري كه در آيه 67 سوره عنكبوت نيزگفته شده است : {  أوَلَم يَرَوا اَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً . . . } ؛ زيرا به قول شيخ طبرسي ؛ « لانّ الجامي يأوي اليه فلا يتعرّض له حتّي يخرج . »

قرطبي هم نوشته است : ^{( 7 )} كلمه « أمناً » در اين آيه از آن جهت ذكر شده كه فضيلت كعبه را بر بيت المقدس بفهماند و نشان دهد كه كعبه محلّ امان است و « ليس في بيت المقدس هذه الفضيلة ، ولا يحجّ اليه النّاس و من استعاذ بالحرم ، أمِن مِن أن يغار عليه » .

ملا فتح الله كاشاني ( متوفّاي سال 988 هـ . ) « أمناً » را موضع امن و ايمني كه در آن جا كسي را نكشند و متعرض او نشوند ، تفسير كرده است . ^{( 8 )}

فيض كاشاني در تفسير كلمه « أمناً » نوشته است ^{( 9 )} كه دركافي از حضرت امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده : « مَن دخل الحرم من النّاس مستجيراً به ، فهو أحسن من سخط الله عزّ و جلّ و من دخله من الوحش والطير كان أمناً من أن يهاج أو يؤذي حتّي يخرج من الحرم » .

شيخ محمد عبده « أمناً » را به « ذا امن » معنا كرده ^{( 10 )} و افزوده است كه أمن بودن بيت الله را خدا در آيه 67 سوره عنكبوت نيز تكرار كرده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ثعالبي نويسنده تفسير « الجواهر الحسان في تفسيرالقرآن » كه نامش عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف الجعفري الجزائري مي باشد ، فقيهي است از شمال آفريقا . وي در سال 788 هجري در الجزاير متولد شده ، به تونس و قاهره رفته است و در سال 873 هجري ، فوت شده است ( برخي هم تاريخ فوت او را سال 875 هجري دانسته اند ) .

مهمترين تأليف او همين تفسير است ، كتاب ديگرش « العلوم الفاخرة في النظر في امورالآخرة » مي باشد . در اخلاق هم كتابي به اسم « جامع الأمهات في احكام العبادات » نوشته است .

ثعالبي نويسنده تفسير ، غير از ثعالبي نيشابوري نويسنده « يتيمة الدّهر في محاسن اهل العصر » است . ثعالبي نيشابوري در سال 350 هجري متولد و در 429 هجري فوت شده است . ثعالبي نيشابوري مجموعه اي به اسم « ثمار القلوب في المضاف والمنسوب » نوشته است و « كنزالكتاب » نيز كه 2500 قطعه از 250 شاعر را گرد آورده از ثعالبي نيشابوري است . براي آگاهي بيشتر رجوع شود به : دائرة المعارف الاسلاميّة ماده ثعالبي ، نوشته بروكلمان ، ص 193 و 200

2 ـ تفسير ثعالبي ، ج1 ، ص 106

3 ـ بقره : 125

4 ـ احكام القرآن ، ج1 ، ص 38

5 ـ تفسير مجمع البيان ، ج1 ، ص 203 . شيخ طبرسي گفته است :

« و قوله تعالي أمنا اراد مأمنا ، اي موضع أمن »

و نيز گفته است : « و كان قبل الاسلام يري الرجل قاتل أبيه في الحرم فلا يتعرّض له » ونيز گفته است : « و كانوا قد توارثوه من دين اسماعيل فبقوا عليه الي ايّام نبيّنا صلي الله عليه و آله » .

6 ـ تفسير جوامع الجامع ، ج1 ، ص 77

7 ـ تفسير قرطبي ، ج2 ، ص 111

8 ـ تفسير منهج الصادقين ، ج1 ، ص 302

9 ـ تفسير صافي ، ج1 ، ص 139

10 ـ تفسير المنار ، ج1 ، ص 459

21

* پي نوشتها :