بخش 9

114

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و ششم - زمستان 1377

جامه كعبه معظّمه در طول تاريخ ( 2 )

محمد الدقن

مترجم : هادي انصاري

3 ـ در دوران عباسيان :

خلفاي عباسي توجه ويژه اي را همواره نسبت به جامه كعبه از خود نشان مي دادند . آنان دستور داده بودند كه جامه كعبه از بهترين و گرانبهاترين انواع ابريشم بافته شود . جامه هاي ياد شده در شهر « تنيس » مصر كه داراي شهرت به سزايي در منسوجات گرانقيمت بود ، بافته مي شد . و دو دهكده ديگر كه پا به پاي تنيس گام برداشته و شهرت فراواني را نسبت به اين گونه منسوجات تنيسي پيدا كرده بود ؛ يعني « تونه » و « شطا » نيز عهده دار اين جامه بودند . از آن پس ، گاه جامه هاي كعبه در يكي از دو دهكده ياد شده براي كعبه آماده مي شد .

« مقريزي » در كتاب « خطط » خود آورده است كه مهدي ، خليفه عباسي ، فرمان داده بود كه جامه كعبه مشرفه ، از قباطيِ مصر به صورت بافته هاي تنيس مهيّا شود . در اين ميان « فاكهي » جامه ياد شده را بر روي كعبه مشاهده كرده و در كتاب خود ( اخبار مكه ) از آن ياد مي كند و چنين مي نويسد :

« جامه اي از قباطي مصر را بر روي كعبه مشاهده كردم كه بر آن اين نوشته قرار داشت :

« بِسْم الله بَرَكَةً مِنَ الله ممّا أمر به عبدالله المهدي محمد امير المؤمنين أصلحه الله محمد بن سليمان أن يصنع في طراز تنيس كسوة الكعبة علي يد الخطاب بن مسلمة عامله سنة تسع و خمسين و مأة » .

در سال 160 هجري هنگامي كه مهدي عباسي ^{( 1 )} حج گزارد ، پرده دار كعبه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محمد فرزند منصور عباسي ملقّب به « مهدي » خليفه سوم عباسي بود . نامبرده در سال 127 و يا 126 هجري متولد شد و در سال 169 هجري در گذشت ، « مترجم » .

115

او گفت كه جامه هاي كعبه فراوان شده و چون ساختمان كعبه ضعيف است بيم آن مي رود كه سنگيني جامه ها بر آن صدمه وارد كند . بدين منظور نامبرده فرمان داد كه به استثناي يك جامه ، همه پوشش ها را از روي كعبه بردارند . سپس فرمان داد كه تمامي خانه كعبه را از خلوق گرانبها و مشك و عنبر آغشته سازند و آن را خوشبو نمايند . پرده دار كعبه ـ در آن هنگام ـ محمد بن اسماعيل بن ابراهيم حجبي از اتفاقات و رخ دادهاي آن سال نسبت به برداشتن جامه هاي فرسوده وقديمي كعبه و شست و شوي و خوشبو كردن با بهترين و گرانبهاترين عطرها سپس قرار دادن سه جامه در يك زمان بر روي كعبه براي ما اينگونه سخن مي گويد :

« با شيشه هاي مملوّ از « غاليه » به بام كعبه رفتيم و آنها را بر روي ديوارهاي بيروني كعبه ريختيم . خدمتگزاران كعبه هم در حالي كه بر چرخ هاي قرقره ويژه دوختنِ جامه كعبه ، خود را آويزان كرده بودند ، از پايين تا بالاي خانه كعبه را با مشك و غاليه خوشبو ساختند . از آن پس سه جامه ؛ از قباطي ، خز ^{( 1 )} و ابريشم بر روي آن قرار دادند . »

خليفه المهدي در آن سال اموال فراواني را بر ساكنان مكه و مدينه تقسيم نمود . گفته مي شود اين اموال حدود 30 ميليون درهم بوده است كه به همراه خويش به اين ديار آورده بود . افزون بر آن ، دينارهاي فراواني نيز در آن سال از مصر ( 300 هزار دينار ) و يمن ( 200 هزار دينار ) براي وي ارسال گرديد كه تمامي آنها را در ميان مردم مكه و مدينه تقسيم كرد . همچنين نامبرده حدود يكصد و پنجاه هزار پيراهن ^{( 2 )} را در ميان آنان پخش كرد .

بدين ترتيب « المهدي » نخستين كسي است كه كعبه را به وسيله سه جامه ، يكي بر ديگري پوشش داد .

همچنين در سال 162 هجري به دستور خليفه « المهدي » جامه ديگري براي كعبه مكرمه مهيّا گرديد . « فاكهي » اين جامه را بر كعبه مشاهده كرده و در كتاب خويش « اخبار مكه » از آن ياد كرده است . او مي نويسد : كه اين جملات بر آن نقش بسته بود .

« بسم الله بركة من الله كعبة الله المهدي محمد اميرالمؤمنين ، أطال الله بقاءه ، ممّا أمر به اسماعيل بن ابراهيم أن يصنع في طراز تنيس علي يد الحكم بن عبيدة سنة اثنتين و ستّين و مائة » . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ پارچه اي از پشم و ابريشم ، « مترجم » .

2 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، ص ، 262 و 263 ؛ محب الدين طبري ، القري لقاصد امّ القري ، ص477 ؛ طبري ، تاريخ الرسل و الملوك ، ج8 ، ص133

3 ـ « بنام پروردگار و با عنايت و بركت از جانب او براي بنده اش المهدي محمد اميرالمؤمنين ـ كه خداوند او را طول عمر دهد ـ به اسماعيل بن ابراهيم فرمان داده شد كه جامه را به سبك جامه هاي تنيس به دست حكم بن عبيده در سال يكصد و شصت و دو آماده ساختند . »

116

هارون الرشيد در دوران خود فرمان داد كه جامه كعبه از قباطي مصر ساخته شود و آن در سال 190 هجري آماده و بر كعبه انداخته شد .

فاكهي آن جامه را ديده و در كتاب خويش از آن ياد كرده كه بر آن اين نوشته ديده مي شده است :

« بسم الله بركة من الله للخليفة الرشيد عبدالله هارون امير المؤمنين أكرمه الله ما أمر به الفضل ابن الربيع أن يعمل في طراز تونه ، سنة تسعين و مائه » . ^{( 1 )}

توجه و عنايت ويژه ، نسبت به جامه پوشانده بر كعبه مكرمه ، تنها از سوي خلفاي بني عباس صورت نمي گرفت . بلكه وزراي آنان نيز در اين مهم شركت داشته اند ؛ زيرا به دوران خلفاي بني عباس ، گاه نامِ برخي از وزراي آنان بر روي جامه كعبه ديده مي شد .

فاكهي در اخبار مكه اين چنين مي نويسد : « جامه اي را بر روي ركن غربي كعبه مشاهده كردم كه بر روي آن اين نوشته قرار داشت :

« مما أمر به السري بن الحكم و عبدالعزيز بن الوزير الجروي ، بأمر الفضل ابن سهل ذي الرياستين ، و طاهر بن الحسين سنة سبع و تسعين و مائة » . ^{( 2 )}

همچنين ملاحظه مي شود كه قيام كنندگان بر بني عباس نيز پس از بسط قدرت خويش بر مكه مكرمه ، به جامه كردن كعبه توجه نموده و بدين امر قيام كرده اند .

در سال 200 هجري ، حسين بن حسين أفطس طالبي علوي ، رو به سوي مكه نهاد و در شورشي كه ايجاد نمود ، مكه را به تصرّف خويش در آورد و به درون كعبه قدم گذارد و سپس تمامي جامه هاي آن را برداشت و از آنِ خود نمود . آنگاه به وسيله دو جامه از ابريشم سبك ، كه يكي زرد و ديگري سفيد بود ، كعبه را پوشانيد . بر روي جامه ياد شده اين نوشته قرار داشت :

« بسم الله الرحمن الرحيم و صلّي الله علي محمد و عَلي أهل بيته الطيّبين الطاهرين الأخيار ، امر أبوالسرايا الأصفر بن الأصفر داعية آل محمد بعمل هذه الكسوة لبيت الله الحرام » ^{( 3 )}

در دوران خلافت مأمون ، به وي اطلاع دادند كه جامه ديباي قرمز كعبه ، پيش از رسيدن زمان قرار دادن جامه دوم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « بنام پروردگار و با عنايت او ، نسبت به خليفه الرشيد ، بنده خدا ، هارون اميرالمؤمنين كه خداوند او را مورد مرحمت خويش قرار دهد ، به فضل بن ربيع فرمان داده شد كه جامه را به سبك تونه ـ يكي از دهكده هاي تابع تنيس ـ در سال يكصد و نود ببافند . » مقريزي ، الخطط ، ج1 ، ص339 و 422

2 ـ « به دستور سري بن حكم و عبدالعزيز بن وزير جروي ، و به فرمان فضل بن سهل ذوالرياستين ، و طاهر بن حسين ، در سال يكصد و نود و هفت بافته شد . » مقريزي ، الخطط ، ج1 ، ص338

3 ـ « بنام پروردگار بخشاينده مهربان و سلام و درود خداوند بر محمد و اهل بيت مطهر و برگزيده او ، ابوالسرايا اصفر بن اصفر كه دعوت كننده به آيين آل محمد است ، فرمان داد اين جامه از براي بيت الله الحرام بافته و آماده گردد . »

ازرقي ، اخبار مكه ، ج2 ، ص263 و 264 ؛ فاسي : شفاءالغرام ، ج1 ، ص120 ؛ قلقشندي ، صبح الاعشي ، ج4 ، ص280

117

نمناك و فرسوده مي شود .

مأمون در اين باره از « مبارك طبري » كه در آن هنگام فرستاده ويژه او به مكه و تيول خليفه بود ، پرسيد : كعبه در چه جامه اي بهتر و زيباتر خواهد بود ؟ او در جواب گفت : در جامه سپيد ، پس مأمون فرمان داد جامه اي از ديباي سفيد بافتند و در سال 206 هجري بر كعبه مكرمه آويختند . ^{( 1 )}

فاكهي مي گويد : در ميانه جامه ، قسمتي را از قباطي مصر مشاهده كردم . آنان بر روي جامه در اركان خانه به خط سياه زيبايي نوشته بودند :

« ممّا أمر به امير المؤمنين المأمون سنة ستّ و مائتين » . ^{( 2 )}

از آن پس در هر سال سه جامه بر كعبه قرار مي دادند . و بدين ترتيب مأمون نخستين شخصي بود كه چنين كرد .

در آن هنگام جامه اي از ديباي سرخ در روز هشتم ذي الحجه ( = روز ترويه ) بر كعبه آويخته مي شود سپس جامه قباطي را در روز اول مال رجب از آن پس ديباي سپيدي را كه مأمون فراهم مي آورد در روز بيست و هفتم ماه رمضان براي استقبال از عيد مبارك فطر بر كعبه مي پوشاندند .

پس از گذشتن زماني ، به مأمون گزارش دادند : آن قسمت از جامه ديباي سپيد كه در دسترس حاجيان است ، در ايام حج كثيف و پاره مي شود و پيش از آنكه جامه ديباي سرخ را در روز عاشورا بر كعبه بدوزند و بر آن قرار دهند ، جامه ديباي سپيد قابل استفاده نيست و مأمون بخشي ديگر از همان ديباي سفيد را به وسيله فضل به مكه فرستاد تا در روز هشتم ذي الحجه و يا هفتم از آن قسمتهايي را ، كه پاره و فرسوده شده است ، مجدداً به وسيله آن جايگزين گردد تا آنكه در روز عاشورا جامه ديباي سرخ بر آن پوشانيده شود .

در دوران جعفر متوكّل علي الله به سال 240 هجري ، به وي گزارش داده شد كه جامه ديباي سرخ ، پيش از فرا رسيدن ماه رجب ، به علّت زياد دست كشيدن و چهره ساييدنِ مردم ، كهنه و فرسوده مي شود . لذا به فرمان او دو پوشش ديگر جهت كعبه ارسال گرديد كه جامه هاي ياد شده را از ميانه كعبه تا پايين آن چنان آويزان نمودند كه به زمين مي رسيد . از آن پس هر دو ماه دنباله اي از ميانه كعبه تا پايين را روي جامه قرار مي دادند .

پرده داران كعبه متوجّه شدند كه به جامه دوم نيازي نيست ، پس آن را جمع كرده ، در صندوقي نهادند و براي متوكّل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، ص263و 264 ؛ فاسي : شفاءالغرام ، ج1 ص120 ؛ قلقشندي ، صبح الاعشي ، ج4 ، ص280

2 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، ص255 ؛ قلقشندي ، صبح الاعشي ، ج4 ، ص280

118

علي الله نوشتند كه يك پيراهن با دنباله بخش بالاي جامه ، براي آن كافي است .

بنا براين ، از آن پس فقط يك جامه بدين منظور ارسال مي گرديد كه غالباً سه ماه بعد ، آن را تعويض مي نمودند . دنباله جامه ، سه ماه بر جامه كعبه قرار داشت . اين وضعيت همچنان بود تا اينكه بناي شاذَروان ^{( 1 )} در پايين كعبه به سال 243 هجري به جود آمد . ^{( 2 )}

ازرقي تعداد جامه هاي كعبه بين سالهاي 200 تا سال 244 هجري را شمارش كرده و گفته است : تعداد آنها يكصد و هفتاد جامه بوده است . او مي گويد :

« شمارش جامه هاي كعبه را از سال دويست آغاز نموده و آنها را تا سال دويست و چهل و چهار ، يكصد و هفتاد جامه شمارش كردم » ^{( 3 )}

از گفته ازرقي چنين بر مي آيد كه در يك سال ، بيش از يك جامه و گاه تا چهار جامه بر كعبه مي پوشانيدند . اين توضيح ، كه به سخن پيش بر مي گردد ، بدينگونه بوده كه پارچه هاي سپيد كه جامه كعبه از آن تشكيل مي گرديد ، عوامل و تأثيرات آب و هوايي ، از آن جمله اشعه سوزان آفتاب در فصل تابستان تا باد و بارانهاي زمستاني را تحمّل نداشت ، بنابراين دست اندركاران جامه كعبه مجبور بودند در اوقات مختلفي از سال ، جامه هاي ديگري را براي آن ارسال نمايند . اما پس از آنكه صنعت جامه كعبه پيشرفت كرد ، تا آنجا كه پرده ها قدرت و مقاومت ويژه اي در برابر عوامل طبيعي و ديگر عوامل يافتند ، كعبه در سال به يك جامه اكتفا نمود و اين وضع تا كنون همچنان باقي است .

نموده تا آنجا كه قدرت و مقاومت ويژه اي را در برابر عوامل ياد شده بدست آورد ، كعبه تنها در سال به يك جامه اكتفا نموده همچنانكه تا كنون نيز به همين صورت باقي مانده است .

چهارم : جامه كعبه مكرمه به هنگام ضعف عباسيان :

از آن هنگام كه دولت عباسيان پا به ضعف و سستي نهاد و دست خلفاي آن قوم از سرزمين هاي اسلامي كوتاه شد ، جامه كعبه از سوي حكام و فرمانداران و پادشاهان مسلمان همچنان ارسال مي گرديد . اين جامه گاه از سوي مصر و در برخي موارد از يمن بود و گاه از سوي پادشاهان و امراي ايراني بدان ديار فرستاده مي شد و به آن خانه مقدس اهدا مي گرديد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شاذَروان ؛ ( به فتح ذال ) ، در مصباح المنير آمده است : شاذروان بخشي از ديوار خانه كعبه است كه در ساختمان اساسي برونيِ كعبه ، از عرض رها گرديده . اين بخش همانند پوشش و ازاره اي ، بخش تحتاني كعبه را در برگرفته است . » بنابراين ، شاذروان بخش شيب دار و مايلي است كه به وسيله سنگ پايين كعبه را در سه طرف دربرگرفته است . اما در سوي چهارم كعبه ، كه در برابر حجراسماعيل است ، پله صاف و مسطّحي جايگزين آن گرديده است و مردم در كنار ديوار كعبه ، در حالي كه شكم و سينه خود را به خانه چسبانيده و دستان خود را بر بالاي سر ، بر كعبه قرار مي دهند به راز و نياز و تضرّع و زاري مشغول مي شوند . پله ياد شده در سر تا سر طول كعبه در اين سمت بوده و ارتفاع آن از سطح زمين يازده سانتيمتر و عرضش چهل سانتيمتر مي باشد .

2 ـ نكـ : ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، ص257 ـ 255 ؛ محب الدين طبري ، القري لقاصد امّ القري ، ص475 ؛ قلقشندي ، صبح الاعشي ، ج4 ، ص280 و 281 ؛ قطب الدين حنفي ، الأعلام ، ص70 ؛ ابن ظهيره ، جامع اللطيف ، ص106

3 ـ ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، ص264

119

مؤيد در كتاب تاريخ خود « حماة » گفته است : فاطميان ، خلفاي مصر ، به هنگام امارت ( ابوالحسن جعفر از سليمانيان ) بر مكه ، كعبه را به وسيله جامه سپيدي در سال 381 هجري پوشانيدند . ^{( 1 )}

« مسبحي » در حوادث سال 384 هجري گفته است : « يحيي بن يمان در ذي القعده از تنيس و دمياط و الفرما هداياي خود را ، كه شامل سبدها و تخت ها و صندوقهايي از كالا و اسب و قاطر و الاغ و سه چتر و دو جامه براي كعبه بود ، به مكه آورد . » ^{( 2 )}

همچنين در سال 397 هجري ، « الحاكم بأمرالله » ، كعبه را به وسيله جامه قباطي سپيد پوشانيد و اموالي را براي ساكنان دو حرم فرستاد .

در سال 423 هجري نيز « الظاهر لاعزاز دين الله » جامه اي را براي كعبه فرستاد كه بر آن قرار داده شد . ^{( 3 )}

در فاصله ميان سالهاي 437 و 447 هجري ، « ناصر خسرو » در سفرنامه خويش به سوريه و فلسطين و بلاد عرب ، كه به زبان فارسي نگاشته شده است ، از جامه كعبه و ناودان و نوشته هاي بر روي آن ياد كرده و به هنگام سخن از جامه كعبه به صورت مشروح از رنگ و نيز قسمتهاي مختلف آن و كمربندهاي قرار گرفته بر پرده ، همچنين از نقش و نگارهاي موجود بر چهار سمت آن و نيز از تارهاي نقره اي و ابريشمي موجود بر روي نقش ها سخن گفته است . مطالب ناصر خسرو در اين زمينه را به صورت فشرده مي آوريم :

« خانه را چهار روزن است به چهار گوشه و بر هر روزني تخته آبگينه اي نهاده كه خانه بدان روشن است . روزنه هاي ياد شده به وسيله شيشه هاي شفافي پوشانيده شده تا آب باران به درون كعبه نفوذ ننمايد .

ناودان ^{( 4 )} در ميانه سمت دريايي خانه قرار داشته ، كه طول آن سه ذراع بوده و تمامي آن با نوشته هاي طلا آذين گرديده است .

اما جامه كعبه به رنگ سفيد بوده ، دو نوار به عرض يك ذراع جدا از هم آنچنان آن را در بر گرفته است كه ارتفاع جامه در ميان دو نوار ، هريك حدود ده ذراع مي باشد ؛ به طوري كه گويي پرده به وسيله دو نوار ياد شده در ارتفاع به سه قسمت تقسيم شده است .

قسمتها و اجزاي موجود در بالا و پايين نوارهاي ياد شده ، همه به يك اندازه بوده ، آنگونه كه ناصر خسرو ياد كرده است . و تقريبا ده ذراع مي باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فاسي ، العقدالثمين في تاريخ البلدالامين ، تحقيق محمد حامدالفقي ، چاپخانه السنة المحمديه ، قاهره 1378 هـ . = 1958 م . ج1 ، ص 58

قلقشندي ، صبح الاعشي ، ج4 ، ص 281

2 ـ مقريزي ، الخطط ، ج1 ، ص 338

3 ـ ابوالمحاسن يوسف بن تغري بردي ، النجوم الزاهره في ملوك مصر والقاهره ، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد ( المؤسسة المصرية العامه للتأليف والترجمه والطباعة والنشر ) قاهره ( بدون تاريخ ) ، ج 4 ، ص 217 و 276

4 ـ مكاني است كه آب بارانِ فرود آمده بر روي بام كعبه ، از آن به پايين سرازير مي گردد . نخستين بار قريش به هنگام ساختمان خويش از كعبه در سيوپنجمين سال تولد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آن را بر كعبه تعبيه نمودند . پيش از آن كعبه داراي سقف نبود . ناودان در سمت شمالي كعبه قرار داشته ، به طوري كه آب باران فرود آمده بر بام كعبه ، به وسيله آن در حجر اسماعيل سرازير مي گردد .

120

بر هر سمت از چهار طرف جامه كعبه ، تابلوهاي محراب گونه اي ديده مي شود كه به وسيله ابريشم رنگارنگ بافته شده و بر روي آنها نقش هايي با تارهاي طلايي به وجود آورده اند و در هر سمت آن ، سه نقش محراب گونه با تارهاي ابريشمي قرار دارد كه نقش مياني بزرگتر از دو نقش ديگر به شمار مي آيد . بدين ترتيب نقش هاي ياد شده بر چهار سمت جامه كعبه دوازده عدد مي باشد . ^{( 1 )}

گفتني است كه آذين جامه كعبه به وسيله نقش هاي ياد شده تا سال 561 هجري همچنان ادامه داشته است ، به طوري كه « ابوالحجاج يوسف بن محمد البلوي » نويسنده كتاب « الف ـ باء » آن را ملاحظه كرده و به صورت زيبايي ، نقش و نگارها ، آذين ها ، همچنين تغييرات آذين هاي ياد شده ، به همراه نوشته هاي بر روي آن را توضيح داده است .

وي در اين باره مي نويسد :

« سرتاسر خانه كعبه ، به استثناي جايگاه در و حجرالاسود ، به وسيله جامه اي از ابرايشم پوشيده شده است . كمربندهاي آذين شده بر روي آن به رنگ سبز بوده و تابلوهاي محراب شكل آن ، در اين كمربندها قرار داده شده است . بر روي هريك از تابلوهاي ياد شده قطعه اي از ابريشم سرخ قرار گرفته كه به كمربند دوخته شده است . نوشته ها به علت درشت بودن ، از راه دور قابل رويت و خواندن است . پس از « بسم الله . . . » ، بر روي آنها اين آيه نقش بسته است : { اِنَّ أوّلَ بَيت وُضِعَ لِلنّاسِ . . . } و سپس به دنبال آن نام دستور دهنده براي ساخت و سال بافته شدنش به چشم مي خورد .

در سال 447 هجري « ابو كامل علي بن محمد الصلحي » حكومت يمن را به دست گرفت و از اطاعت عباسيان سر باز زد . نامبرده خطبه را بنام خليفه فاطمي « المستنصر » در مصر آغاز كرد . سال 455 هجري بود كه او به مكه وارد شد و به مردمان آن نيكي بسيار نمود ؛ آنچنانكه عدل و احسان خويش را بر آنان آشكار ساخت و قلب ساكنان مكه را از آن خود كرد . تا آنجا كه همه زبان به حمد و ثناي او گشودند . پس از آن بود كه وي كعبه را با جامه اي سپيد پوشانيد . ^{( 2 )}

همچنين در سال 466 هجري كعبه به وسيله « ابو نصر استرابادي » با جامه اي از ابريشم سپيد ، كه دست ساخته هند بود ، پوشانيده شد . ^{( 3 )} سپس در همان سال به فرمان « سلطان محمود بن سبكتكين »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محمد طاهر كردي ، تاريخ القويم ، ج4 ، صص 196 و 197

2 ـ ابوالمحاسن ، النجوم الزاهره ، ج 5 ، صص 58 و 72

فاسي ، العقدالثمين ، ج1 ، ص 57

ابن ظهيره ، الجامع اللطيف ، ص 106

3 ـ فاسي ، شفاءالغرام ، ج1 ، ص 122

121

پادشاه هند ، جامه ديگري از ابريشم زرد براي كعبه مهيا گرديد و بر آن قرار داده شد .

نويسنده « النجوم الزاهره » در اين باره مي گويد : « در آن سال ـ يعني سال 466 هجري ـ شخصي غير ايراني از سوي جلال الدوله ملكشاه ، كه معروف به سالار بود ، به مكه آمد . او در حالي كه سوار بر قاطري كه مركبش از طلا بود و بر سر خود عمامه اي سياه داشت ، در ميان طبل و بوق فراوان به اين شهر قدم گذارد . به همراه كاروان او براي كعبه جامه اي از ديباي زرد بود كه نام « محمود بن سبكتگين » برآن نقش بسته بود . اين جامه از دوران محمود بن سبكتكين در نيشابور نزد شخصي بنام « ابوالقاسم دهقان » به امانت گذارده شده بود . در اين هنگام وزير نظام الملك ^{( 1 )} آن جامه را از او باز ستانيد و به همراه سالار به مكه فرستاد . »

جامه ياد شده بر روي جامه « ابو نصر استرابادي » بر كعبه قرار داده شد . ^{( 2 )}

در سال 532 هجري جامه اي از سوي كشورهاي اسلامي براي كعبه فرستاده نشد ، بنا بر اين « شيخ ابوالقاسم رامشت » برپا كننده نوانخانه مشهور به همين نام در مكه مكرمه ، كعبه را به وسيله جامه اي حبري و جز اينها پوشانيد . در آن هنگام جامه ياد شده را به هيجده هزار دينار مصري و به گفته اي ، چهار هزار دينار برآورد نمودند . ^{( 3 )}

شيخ ابوالقاسم رامشت ، كه ايراني الاصل بود ، يكي از مهمترين بازرگانان دوران خود به شمار مي آمد . وي هنگامي كه ديد براثر اختلاف ميان پادشاهان كشورهاي اسلامي و درگيري آنان ، جامه اي براي كعبه ارسال نگرديد . خود بدين امر اقدام كرد و در آن سال جامه ياد شده را بر كعبه پوشانيد ، همچنان كه چهار قنديل به وزن ده رطل ^{( 4 )} به ارزش هيجده هزار دينار به كعبه اهدا كرد . ^{( 5 )}

بنا بر اين از آنچه كه گذشت آشكار مي شود كه نوشتار بر جامه كعبه ، نخستين بار از آغاز دوران عباسيان مرسوم گرديد . خلفا و فرمانروايان ، به هنگام ارسال جامه كعبه افزون بر نوشتن نام خويش بر آن ، نام محل بافته شدن و تاريخ را نيز بر آن قيد مي كردند .

اين رسم همچنان به صورت رسمي معمول ، تا كنون برقرار مانده است . ^{( 6 )}

همچنين از مطالبي كه گذشت روشن شد كه تنها خلفاي بني عباس نبودند كه نسبت به ارسال جامه كعبه اهتمام ورزيدند ، بلكه در اين ميان ـ به هنگام ضعف عباسيان ـ خلفاي فاطمي در مصر و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وزير سلطان ملك شاه فرزند آلب ارسلان سلجوقي .

2 ـ ابوالمحاسن ، النجوم الزاهره ، ج5 ، ص 95 و نيز نكـ : فاسي ، شفاءالغرام ، ج1 ، ص 122

3 ـ فاسي ، عقدالثمين ، ج1 ، ص 58

ابن ظهيره ، جامع اللطيف ، ص106 و 107

4 ـ رطل مصري ، معادل 453 گرم بوده است ، « مترجم » .

5 ـ محمد طاهر كردي ، التاريخ القويم ، ج4 ، ص 198

6 ـ به دنبال اين سخن ، بخش ويژه اي را در راستاي نوشتار بر جامه كعبه و آذين آن اختصاص خواهيم داد .

122

فرمانروايان يمن و نيز علويان و برخي از پادشاهان ايراني در هند و در دولت سلجوقيان نيز به اين مسأله عنايت داشتند و در ارسال آن براي كعبه اهتمام به خرج مي دادند .

و نيز واضح مي گردد كه جامه كعبه بيشتر ، از ديبا و گاه از بافته هاي مويين ابريشمي نازك در رنگهاي گوناگون بوده كه در اين ميان رنگ سفيد و سرخ و زرد بيشتر به چشم مي خورد . از آن پس رنگ سبز و آبي معمول مي گردد .

بدين صورت كه : در آغاز خلافت « الناصرلدين الله عباسي » ( 573 ـ 622 هجري ) نخستين بار كعبه به وسيله جامه اي از ديباي سبز پوشانيده شد . در پايان دوران خلافت نامبرده ، خانه شريف كعبه به وسيله جامه اي از ديباي سياه پوشانيده شد كه اين جامه داراي كمربندهايي به رنگ زرد بود . گفتني است كه پيش از آن ، كمربندها به رنگ سپيد بود . بنا بر اين « ناصر لدين الله عباسي » نخستين كسي است كه كعبه را به وسيله جامه اي از ديباي سياه آراست . ^{( 1 )}

فاسي مي گويد : « از آن هنگام ، ديباي سياه همچنان به عنوان جامه براي كعبه معمول گرديد كه تا كنون ( سال 812 هجري ) نيز ادامه دارد . ليكن در اين ميان در سال ششصد و چهل و سه هجري ، كعبه به وسيله جامه اي پنبه اي ، كه به رنگ سياه ، رنگ آميزي شده بود ، پوشانيده شد . اين جامه از سوي مرد نيكوكار « منصور بن منعد بغدادي » ، بزرگ حرم مكي بر روي كعبه قرار داده شد كه بادهاي شديدي در آن سال در مكه وزيد و جامه پاره پاره شد . . .

هنگامي كه در اين تاريخ كعبه از جامه مجرد گرديد ، « ملك منصور » پادشاه يمن قصد آن نمود كه كعبه را جامه پوشاند ليكن « ابن منعد » مانع گرديد و گفت : اين شرف تنها از آن دستگاه خليفه عباسي است . اينجا بود كه وي سيصد مثقال ( طلا ) قرض كرد و پارچه پنبه اي ياد شده را تهيه كرد و با رنگ آميزي ، آن را سياه نمود . سپس به وسيله كمربندهاي جامه پيشين كعبه ، آن را آراست و بر كعبه قرار داد . ^{( 2 )}

مهلهل دمياطي در باره سياهي جامه كعبه ، اين چنين سروده است :

يروق لي منظر البيت العتيق اذا * * * بدا الطرفي في الإصباح والطفل

كأن حلته السوداء قد نسجت * * * من حبة القلب أو من أسود المقل ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فاسي ، عقدالثمين ، ج1 ، ص 58 ؛ قلقشندي ، صبح الاعشي ، ج4 ، صص 281 و 282 ، ابن ظهيره ، جامع اللطيف ، ص 107

2 ـ فاسي ، شفاءالغرام ، ج1 ، ص 122

العقد الثمين ، ج1 ، ص58

3 ـ فاسي ، شفاءالغرام ، ج1 ، ص 123

123

* پي نوشتها :