بخش 4

29

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و هفتم - بهار 1378

اهداف اجتماعي ـ اقتصادي كنگره عبادي ـ سياسي حج

در جهان اسلام

اسماعيل اوليائي

مقدمه :

تحليل و بررسي ابعاد گوناگون كنگره عبادي ـ سياسي حج ، نيازمند نگرشي عميق و همه جانبه است كه مي توان مطالعه را با شناخت آيات و روايات معصومين ( عليهم السلام ) درباره حج و پيامدها و اهداف آن آغاز نمود و با درك جنبه هاي مختلف عبادي ، سياسي ، فرهنگي و اقتصادي حج از ديدگاه مفسران و دانشمندان اسلامي با منزلت و اهميت حج آشنا شد .

اين آغاز روش تحقيق است و در بعد عملي و كاربردي بايد مناسك و عمليات عظيم و حكمت آموز حج را در دوران پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) با مطالعه سيره عملي و كيفيت برگزاري حج در اين دوره پيگيري نمود ، ولي متأسفانه در هر دو زمينه ، از منابع و مآخذ تفسير موضوعي و تحليل و بررسي سيره حج پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه ( عليهم السلام ) كمبودهايي مشاهده مي شود كه كار تحقيق را با مشكلاتي مواجه مي سازد .

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي و احياي حج ابراهيمي توسط بنيانگذار جمهوري اسلامي و رهبر كبير انقلاب اسلامي ، سازمان حج و زيارت و ساير نهادهاي علمي و فرهنگي اقدامات جديدي را آغاز نمودند كه اميد است اين تحقيق در اين راستا مفيد و مؤثر واقع گردد ، گرچه چهارچوب و ابعاد تحقيق در راستاي اهداف اجتماعي و اقتصادي حج مي باشد و تحليل و بررسي ساير ابعاد نياز به تحقيق ديگري دارد .

30

* حج مركز ارتباط جهان اسلام

{  جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَاماً لِلنَّاسِ } ^{( 1 )}

خداوند كعبه را خانه امن قرار داد تا همه مردم در آن جا قيام نموده و براي ارتباط و نزديكي با همديگر و مشاركت در امور مسلمين همت گمارند و اوضاع جهان اسلام در هر سال مورد بررسي و مطالعه قرار گيرد ، اين ارتباطات مي تواند شامل موارد زير باشد :

1ـ ميان كشورهاي اسلامي درك متقابل و همزباني و تفاهم مشترك براي گفتگو و مذاكره فراهم شود تا از اوضاع سياسي ـ اقتصادي و فرهنگي همديگر مطلع گردند و راهكارهاي وحدت و همكاري را بشناسند و مورد استفاده قرار دهند .

2ـ رابطه ميان حكومت هاي حاكم بر كشورهاي اسلامي با قدرتهاي استكباري در سطح جهان تحليل شود و كيفيت روابط سياسي ، اقتصادي و بازرگاني از ديدگاه اسلام مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد تا براي نفي سلطه و جلوگيري از حاكيمت كفار بر مسلمين راهكارهاي عملي همچون بازار مشترك اسلامي ، روابط تجاري و بازرگاني تهاتري ميان مسلمين ، تأسيس و توسعه بانك بين الملل اسلامي و اتحاديه تعاوني بين الملل اسلامي و . . . جامه عمل بپوشد و زمينه هاي استقلال و خودكفايي در كشورهاي اسلامي را فراهم سازد .

3ـ ارتباط ميان ملت ها با همديگر و توصيه قرآن كريم براي اخوّت و برادري ميان مؤمنان در سطح جهان ، يكي از آرمان هاي جاودانه حج ابراهيمي است ؛ به طوري كه مصداق واقعي وحدت امت اسلام و تحكيم برادري ميان مسلمين جهان در تقويم احسن زماني كنگره جهاني حج به طور ساليانه بوده و حج ابراهيمي فريادگر اين واقعيت است كه قرآن كريم مي فرمايد :

{  وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا } ^{( 2 )}

مهمترين پيوند و ارتباط جاودانه ميان مسلمين ، پيوند اعتقادي و جهان بيني توحيدي است و اصولاً ميثاق فطرت و اعتقادات قلبي از انسان قابل تفكيك و انتزاع نيست بلكه بصورت يك انگيزه و عقيده جاوداني همواره تحكيم كننده اتحاد و وحدت مسلمين مي باشد كه در اجتماع عظيم جهاني حج شكوفايي و بروز خواهد كرد اما برنامه ريزي و استفاده مطلوب از اين وحدت در راستاي فلسفه حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مائده : 97

2 ـ آل عمران : 103

31

ابراهيمي است .

4 ـ ارتباط ديگري كه در كنگره جهاني حج بايد تحقّق عيني و عملي داشته باشد ، روابط متقابل مذاهب و فِرَق گوناگون اسلامي است ؛ زيرا حج كانون اصلي تبادل فكري و بهترين مركز ثقل دارالتقريب بين المذاهب بوده و اكنون نيز مي تواند باشد ؛ به طوري كه تبادل افكار اديان اسلامي در طول تاريخ بشر و مناظره هاي اعتقادي ، فلسفي و كلامي در زمان پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) در شهر مكه و مركز وحي انجام مي گرفت و در قرن حاضر كنگره جهاني حج در ام القراي جهان اسلام مي تواند راهكارهاي مناظره فكري ، علمي و فلسفي ميان علما و فلاسفه و فقهاي اسلامي را فراهم سازد تا در يك جدال احسن و مناظره نيكو به احسن قول و سرانجام شايسته و نيك در عمل بيانجامد .

* حج كانون وحدت مسلمين براي تشكيل امت واحده

قرآن كريم در فلسفه عبادات و انجام فرايض ، همواره مسأله وحدت و يگانگي را محور اصلي و اعتقاد به توحيد و توحيد كلمه را ضرورت حيات سالم زندگي اجتماعي مي داند ، به طوري كه اكثريت عبادات و احكام اسلام جنبه اجتماعي و گرايش به سوي جامعه و جماعت دارد و كمتر عبادتي است كه رهنمودها و زمينه هاي تحقق جامعه عدالت گستر اسلام را در مضمون و محتواي خويش مطرح نكند .

آيات و روايات حج ، نماز جمعه و جماعت ، خمس و زكات و ديگر عبادات و فرايض اسلامي مشحون از يك هماهنگي و حركت جمعي در جامعه اسلامي است كه زمينه هاي تجرّدگرايي و تفرقه را نابود كرده و گرايش هاي گروهي و ملي در وحدت جامعه را فراهم ساخته است ، به طوري كه حتي در بيان جملات و كلمات و واژه هاي آيات ، صيغه جمع و كثرت بر صيغه مفرد ترجيح داده شده است . اصولاً بينش جهاني اسلام و مدني الطبع بودن خلقت انسان در اساس آفرينش ، بهترين الگو و چهارچوب وحدت گرايي و اشتراك مساعي در امور مسلمين است . قرآن كريم در صيغه دعوت عام و جهاني مردم به سوي كعبه معشوق و كانون امنيت و وحدت مسلمين مي فرمايد :

{  وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق } ^{( 1 )}

اي پيامبر جهاني اسلام ، دعوت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حج : 27

32

نداي فراگيرِ فراخواني همه مردم جهان را به سوي مناسك عبادي ، سياسي و فرهنگي حج به گوش جهانيان برسان كه كلّ ناس بايد در اين اجتماع حاضر شوند .

راهكارهاي عملي وحدت مسلمين در حج مي تواند مصاديق بارز و ملموسي داشته باشد كه بنا بر ضرورت عيني و كاربردي بودن مناسك حج ، به موارد اصلي آن اشاره مي كنيم :

1 ـ وحدت عقيدتي ، فكري و جهاني مسلمين ، در مقابل جبهه كفر و استكبار جهاني بهترين الگوي مبارزه براي نابودي شرك ، بت پرستي و طاغوت ستيزي است ؛ زيرا قرآن كريم جدال حق و باطل را يك سنت جاودانه تاريخ بشري دانسته و پيروزي حزب الله بر حزب الشيطان و حاكميت الله بر طاغوت را قلّه پيروزي و فتح نهايي مي داند .

2 ـ وحدت اجتماعي ، سياسي و بين المللي جهان اسلام در مقابل بلوك تك قطبي نظام نوين جهاني و تشكيل امت واحده جهاني اسلام در چهارچوب آيات قرآن كريم :

ـ { كانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً } ^{( 1 )}

ـ { أَلا اِنَّ حِزْبَ الله هُمْ الْغالِبُون } ^{( 2 )}

ـ {  فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللهِ فَقَدْ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَي . . . } ^{( 3 )}

بنابراين ، جدال و مبارزه سياسي بدون تشكيلات منسجم و ارتباطات منطقي ميان كشورهاي اسلامي و تنظيم روابط بين المللي در چهارچوب « كنفرانس جهان اسلام » و ساير نهادهاي حقوقي و بين المللي كه بايد ايجاد و گسترش يابد ، امكان پذير نيست ؛ همانطوري كه تاريخ اسلام بيانگر اين ضرورت است و پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در بدو هجرت و استقرار در مدينه با تدوين قانون اساسي مدينه و بنياد اولين حكومت اسلامي در مقابل حاكميت كفر ، شرك و نفاق نهادهاي اساسي را تأسيس نمود و در طول ده سال حكومت اسلامي به پيروزي هاي بزرگ همچون « فتح مكه » نائل شد .

3 ـ وحدت اقتصادي ، تجاري و بازرگاني ، يكي ديگر از ابعاد عملي و راهكارهاي عيني حج ابراهيمي است . اصولا تأمين معاش و امنيت حيات و سلامتي جامعه اسلامي مرهون توليد كالا و خدمات مورد نياز مردم است و تأمين ضروريات مصرف و رفع نيازهاي مادي مقدمه رشد فكري و تعالي روحي است ، به طوري كه همواره اين واقعيت را بايد پذيرفت كه « عقل سالم در بدن سالم است »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بقره : 213

2 ـ مائده : 56

3 ـ بقره : 256

33

و طبق روايت پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) كه فرمودند :

* « مَنْ لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ »

* * « كادَ الْفَقْرُ أنْ يَكُونَ كُفْراً »

بنابراين ، ضرورت رفع نيازهاي اقتصادي و تأمين كالا و خدمات اساسي جامعه اسلامي يك واقعيت انكارناپذير است كه در آيات و روايات اسلامي بدان تأكيد و سفارش شده است و اكنون با توجه به گسترش حجم جمعيت و رشد بالاي نرخ جمعيت در كشورهاي اسلامي و عدم توانايي توليد كالا و خدمات مورد نياز جامعه در هر كشور ، سلطه مبادلات تجاري و بازرگاني بر جامعه جهاني سايه افكنده است و همه كشورها ، بنا بر ضرورت ، در امر صادرات و واردات ، مشغول مبادله كالا و خدمات مي باشند .

اما آنچه نكته اصلي و حائز اهميت در اينگونه روابط تجاري است ، تعادل و تراز بازرگاني مي باشد كه بايد مورد توجه و دقت نظر قرار گيرد .

در اين راستا مي توان كشورهاي جهان را به سه دسته تقسيم كرد و وضعيت كشورهاي اسلامي را در اين طبقه بندي مورد مطالعه قرار داد :

الف ـ كشورهايي كه ميزان صادرات ساليانه آنها بر وارداتشان بيشتر است و مازاد تجارت خارجي دارند ، و داراي تراز بازرگاني مثبت مي باشند .

ب ـ كشورهايي كه در امر تجارت بين الملل ، تعادل تجاري را با تساوي واردات با ميزان صادرات به دست آورده اند و به اصطلاح تراز بازرگاني آنها تعادل را نشان مي دهد .

ج ـ كشورهايي كه ميزان واردات كالا و خدمات از ميزان صادرات آنها كمتر بوده و همواره گرفتار تراز بازرگاني منفي هستند و كسري بودجه ارزي آنها گسترش مي يابد .

نكته جالب توجه اين است كه موقعيت كشورهاي اسلامي متأسفانه در طبقه بندي « ج » قرار دارد و اكثريت قريب به اتفاق جوامع اسلامي دچار تراز بازرگاني منفي مي باشند و اين واقعيت تلخ را بايد در ارتباطات بين المللي جهان اسلام ، به ويژه در كنگره عظيم حج مورد مطالعه و بررسي عميق قرار داد و راهكارهاي علمي و عملي حل اين مشكل بايد از وحدت برنامه ريزي و آينده نگري در تخصيص بهينه منابع طبيعي ثروت و استفاده مطلوب از نيروي انساني و تخصّصي استوار گردد ؛ زيرا پراكندگي و روزمرگي در امور اقتصادي ، همواره خسارات جبران ناپذيري را همراه داشته است .

34

در اينجا بهتر است اين واقعيت را از كلام عميق و دقيق تر حضرت علي ( عليه السلام ) مورد مطالعه قرار دهيم كه درباره طبقه بندي كشورها و ملّتهاي گوناگون فرموده اند :

1 ـ « احتج الي من شئت تكن اسيره » ؛ « محتاج به هر كسي شدي اسير او خواهي شد . »

2 ـ « استغن عمن شئت تكن نظيره » ؛ « بي نياز از هر كسي باشي نظير او خواهي شد . »

3 ـ « احسن الي من شئت تكن اميره » ؛ « بهتر و برتر از هر كسي شوي امير بر او خواهي شد . » ^{( 1 )}

طبق بيان حكمت انگيز و گهربار حضرت علي ( عليه السلام ) ، جوامع اسلامي بايد موقعيت خويش را كاملاً در جهان امروز درك كنند و با درك وضعيت خويش به مشكلات و ضعفهاي ساختار اقتصادي ، روابط بازرگاني و بين المللي آگاهي يابند و براي حل اين مشكلات راهكارهاي عملي را برنامه ريزي كنند ، لذا در اين زمينه با توجه به محدوده اين تحقيق ، به اصول كلّي اين برنامه ريزي به طور خلاصه اشاره مي كنيم :

استراتژي كلّي براي نيل به سوي استقلال و خودكفايي در جهان اسلام ، با توجه به تجربيات و مشاهدات عيني در قرن 15 هجري ( 20 ميلادي ) ، بايد بر ابعاد و عوامل زير استوار شود :

1 ـ بازگشت به خويشتن و خودباوري ، كه ضرورت شناخت امكانات و استعدادهاي خدادادي را به ارمغان مي آورد و بهترين مصداق را قرآن كريم در اين باره مي فرمايد :

{  وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ . . . } ^{( 2 )}

{ . . . نَسُوا اللهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ . . . } ^{( 3 )}

2 ـ درك عميق و شناخت واقعي دشمن و استكبار جهاني و معرفي آن به جوامع اسلامي ، كه ضرورت مبارزه و جهاد در ابعاد گوناگون و از جمله در بُعد اقتصادي و تجاري را به همراه دارد ؛ زيرا قرآن كريم فرموده است : « مبادا دشمن خود و خدا را به جاي دوست بگيريد كه در اين صورت به هلاكت مي رسيد و دشمن ، شما را نابود مي سازد . »

متأسفانه اين واقعيت تلخ را بايد پذيرفت كه بيشتر دولت هاي اسلامي ، سلطه گران و استثمارگران بين المللي ؛ به ويژه آمريكاي جهانخوار را به جاي دشمن غدار ، بعنوان دوست و رفيق قافله عوضي گرفته اند و تاكنون به همين دليل ضربه هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غرر الحكم ، ج2 ، ص584

2 ـ بقره : 44

3 ـ حشر : 19

35

جبران ناپذيري به اركان سياسي و اقتصادي و فرهنگي جامعه خويش وارد كرده اند ؛ از جمله طبق آمار رسمي در مراكز آماري كشورهاي عربي صادركننده نفت ، در يك سال ميلادي ( 1998 ) به ميزان 350 ميليارد دلار ضرر و زيان كاهش قيمت نفت داشته اند و اغلب كشورهاي عربي منطقه خاورميانه ، دچار كسري بودجه دايمي مي باشند .

3 ـ ايجاد و گسترش روابط اقتصادي ، بازرگاني و بين المللي جهان اسلام بر اساس منافع متقابل و لغو قراردادهاي بازرگاني و تجاري با بيگانگان ، براي تقويت بازار مشترك ميان كشورهاي اسلامي و مبادلات تجاري متقابل بر اساس مزيّت نسبي .

4 ـ تشكيل و گسترش بانك بين المللي ـ اسلامي در مجموعه كشورهاي عضو كنفرانس اسلامي در راستاي جذب ، تمركز و هدايت ذخاير ارزي و اعتبارات مالي كشورهاي اسلامي و عدم ذخيره سازي و سپرده گذاري در بانك هاي اروپا و آمريكا ، كه موجب تقويت سيستم بانكي بيگانگان و تضعيف شبكه بانكي در كشورهاي اسلامي شده است .

اصولاً همكاري هاي نزديك و مداوم اقتصادي آنهم از نوع بلندمدت ميان كشورهاي اسلامي ، بدون تغيير بنيادي در ساختار پولي ، مالي و تجاري امكان پذير نيست ، لذا سلطه طويل المدت بانك جهاني و صندوق بين الملل پول به طور مستقيم ، اقتصاد كشورهاي عربي و اسلامي را تحت سلطه و نفوذ خود قرار داده و امكان فعاليت سرمايه گذاري مستقل و آزاد را نمي دهد و نجات از اين سلطه ، نيازمند سيستم بانكي مستقل مي باشد .

5 ـ تشكيل و توسعه اتحاديه هاي منطقه اي در كشورهاي اسلامي آفريقا ، آسيا و خاورميانه براي برنامه ريزي بلندمدت ، به منظور هماهنگي و تبادل نظر كارشناسان اقتصادي و تنظيم و اجراي سياست هاي اقتصادي نامناسب در مسائل مهم تجاري و بازرگاني به ويژه :

ـ توليد و صادرات نفت بر اساس حفظ منافع جامعه اسلامي در بلندمدت .

ـ صادرات و مبادلات بازرگاني متقابل كشورهاي اسلامي با حذف تعرفه هاي گمركي .

ـ نخريدن و وارد نكردن كالا و تكنولوژي از كشورهاي غربي و بيگانه براي حفظ استقلال كشورهاي اسلامي در مقابل سلطه بيگانگان .

36

ـ همكاري و همفكري مداوم براي توليد و عرضه تكنولوژي در سطح مراكز علمي ـ تحقيقي و دانشگاه هاي كشورهاي اسلامي ، با توجه به سوابق علمي و تحقيقي جهان اسلام .

* ـ حج زمينه همكاري و مشاركت براي رشد و توسعه اقتصادي جهان اسلام

{  وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ . . . } ^{( 1 )}

قرآن كريم در آيه فوق به صراحت بيان مي كند كه كنگره جهاني حج ، آثار و بركات فراواني دارد و منافع و فوايد سياسي ، اقتصادي ، فرهنگي ، دفاعي و اخلاقي حج ابراهيمي را در كلمه جامع و فراگير « مَنافِعَ لَهُم » در آيه تصريح نموده است :

1 ـ وحدت و يگانگي ، يكي از اركان برنامه ريزي رشد و توسعه اقتصادي :

در هر مقياسي ، برنامه ريزي ( خانواده ، جامعه ، منطقه اي و بين المللي ) بر اصل وحدت و هماهنگي استوار مي گردد و بدون اعتصام و همفكري اعضاي جامعه و همدلي دولت و ملت نمي توان اصلاحات اقتصادي را آغاز كرد چه رسد به تداوم و استمرار آن ، در نيل به اهداف معين .

حج مناسب ترين فرصت و موقعيت را براي تبادل نظر و مذاكرات اصولي ميان ملتها فراهم ساخته تا در پرتو ارتباطات منطقي و مداوم ، بتوان به مشكلات و كمبودهاي كشورهاي اسلامي آگاهي و شناخت لازم را كسب كرد و هر كشوري از مجموعه جهان اسلام به عنوان عضوي از بدن و ساختار جهاني مسلمين در مشكلات ديگر اعضا شريك و سهيم شود همانطور كه مرحوم سعدي بهترين فرم و ماهيت ارتباط ميان ملتها را چنين ترسيم نموده است :

بني آدم اعضاي يك پيكرند * * * كه در آفرينش ز يك گوهرند

چو عضوي بدرد آورد روزگار * * * دگر عضوها را نماند قرار

تو كز محنت ديگران بي غمي * * * نشايد كه نامت نهند آدمي

بديهي است نكات فوق در اشعار سعدي ، مضمون روايات معصومين ( عليهم السلام ) در كيفيت ارتباط ميان جماعت مسلمين در سطح جهان اسلام مي باشد كه به طور عام درباره بني آدم مصداق پيدا مي كند .

نكته قابل توجّهي كه بايد بدان توجه داشت ، اين است كه كنگره جهاني حج به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حج : 28ـ27

37

عنوان پل ارتباط و پيوند ، مقدمات ضروري اين پيوند و هماهنگي ميان جوامع اسلامي است و نبايد به زمان محدود ايام مناسك حج اكتفا نمود بلكه تداوم و استمرار اين ارتباطات بعد از مناسك حج مورد توجه و عنايت مي باشد و در اين آيه شريفه ، عمدتاً به اهداف و آثار حج و پيامدهاي عظيم آن در طول سال ، توجه شده نه صرفاً به خود عمل عبادي حج ؛ زيرا خداوند حكيم هيچ دستور و فريضه اي را بدون علت و فلسفه بيان نفرموده است .

2 ـ در برنامه ريزي رشد و توسعه ، روح مشاركت و همياري است كه قرآن كريم در اين باره در سوره مائده ، آيه دوم مي فرمايد :

{  تَعاوَنُوا عَلَي البِرِّ وَالتَّقوي وَلا تَعاوَنُوا عَلَي الإِثْمِ وَالْعُدْوان } ^{( 1 )}

ضرورت تعاون و همكاري ميان ملتها و جوامع اسلامي ، نيازمند تعيين موضوع و هدف است ؛ زيرا بدون شناخت موضوع و داشتن هدف مطلوب ، نمي توان برنامه ريزي علمي و منطقي داشت ، لذا در آيه فوق دو موضوع كاملاً متفاوت مطرح شده است :

الف ـ برّ و تقوي كه به معناي نيكي و سعادت جامعه در راستاي تقواي الهي است و همه جوامع بشري ، بويژه جامعه اسلامي ، خواستار سعادت و خوشبختي در زندگي دنيا و آخرت مي باشد و ضرورتاً بيان مفهوم « برّ » و « تقوي » در تفسير آيه فوق بهترين شناخت را به دولت اسلامي و مردم مسلمان مي دهد كه با واژه « مَنافِعُ لِلنّاس » ارتباط و هماهنگي كامل دارد و مي تواند موضوع برنامه ريزي كلان در جامعه و در سطح بين المللي براي جوامع اسلامي قرار گيرد كه در حقيقت مصداق واقعي « معروف » مي باشد .

ب ـ موضوع دوم در آيه فوق « اثم » و « عدوان » مي باشد كه در بيان مفسران به مفهوم « گناه » و « تجاوز از حدود الهي » آمده است ؛ زيرا گناه و معصيت همواره مي تواند زمينه تجاوز به حقوق ديگران را فراهم سازد و در اين آيه بعنوان يك پديده منكر و مفسده اجتماعي ، از آن نهي شده است . بديهي است روحيه منفعت طلبي و خودخواهي انسان مي تواند جامعه را به راه هاي باطل و انحراف از مسير عدالت و اهداف مطلوب اجتماعي دعوت كند و رفتار فرديِ آلوده به گناه و تجاوز ، بتدريج در جامعه زمينه فساد و تجاوزات كلان و عمومي را فراهم سازد ، لذا در آيه فوق دو نكته مورد توجه قرار گرفته است :

اولا : هيچ فردي از افراد مسلمان حق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مائده : 2

38

مشاركت و همكاري در امور انحرافي و مفاسد اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي ندارد و تأكيد آيه بر عدم همكاري و تعاون در اين موارد است .

ثانياً : افراد مسلمان و دولت اسلامي وظيفه دارند جلوي اين گونه تجاوزات اجتماعي و سوء استفاده از حقوق و اموال عمومي را قاطعانه بگيرند و اجازه گسترش فساد مترفين و رفاه زدگان بي درد و غير متعهّد را ندهند بلكه با آنها به مبارزه برخيزند ؛ زيرا مصداق واقعي براي « منكرات » مي باشد .

3 ـ بايد در آيه فوق مورد توجه قرار گيرد ، واژه « تعاون » است ؛ زيرا هرگونه برنامه ريزي و آينده نگري در وضعيت اقتصادي ، سياسي و فرهنگي جهان اسلام نمي تواند ديگر ملت ها و كشورها را ناديده بگيرد و ماهيت روابط پيچيده بين المللي در ابعاد گوناگون ، اكنون حقيقتِ عميق نگريِ قرآن را ثابت مي كند ؛ زيرا هر گونه تئوري رشد و توسعه اقتصادي نمي تواند صرفاً براي بخشي از پيكره جامعه بين الملل باشد ، اين بدان جهت است كه ساختار روابط بين المللي سرنوشت ملتها را با يكديگر پيوند زده است ؛ لذا هر گونه اصلاحات ساختاري در جامعه اسلامي بايد آنچنان عميق و دقيق انجام گيرد كه بتواند الگو و مدل مطلوب براي جوامع ديگر قرار گيرد و شاخصه هاي : نيكي ، تقوي و سعادت جامعه اسلامي ، ديگران را جلب و جذب نمايد .

* همكاري و مشاركت مسلمانان و تشكيل بازار مشترك اسلامي

اصولاً تأمين نيازهاي مادي و تأمين حيات سالم اقتصادي در جوامع اسلامي ، يك ضرورت انكارناپذير است و در بيشتر كشورها ، برنامه ريزي اقتصادي براي تأمين نيازهاي جامعه ، به عهده دولت و حكومت مي باشد اما به دليل وابستگي و سلطه بيگانگان بر اغلب كشورهاي اسلامي ، دولتها وابسته به بيگانه بوده و چون استقلال سياسي و اقتصادي وجود ندارد ، بيشتر كالاها و خدمات مصرفي جامعه از كشورهاي غربي و اروپايي وارد مي شود و اين وابستگي در مصرف ، به دليل استمرار و طولاني بودنِ مدت آن ، براي كشورهاي اسلامي عادت معمول و طبيعي تلقي شده است و در اغلب جوامع اسلامي ، بيگانگان سلطه اقتصادي و استثمار را براي خود تحكيم بخشيده و به تدريج سلطه سياسي ، فرهنگي واجتماعي را به دنبال داشته است .

39

اين واقعيت تلخ نه تنها در كشورهاي اسلامي به طور فراگير مشاهده مي شود بلكه به نحوي شديد و خطرناكتر ، در كشورهاي عربي ؛ از جمله عربستان گستردگي بيشتري يافته و اكثريت نيازهاي جامعه را كالاها و خدمات بيگانگان تأمين مي كند .

اين وابستگي و سلطه اقتصادي بر بازار مسلمين ، متأسفانه در ايام برگزاري مناسك حج قابل مشاهده و ملموس است ؛ زيرا انبوه جمعيت زائران بيت الله ، عموماً بعد از انجام اعمال عبادي حج براي خريد و تهيه سوغات وارد بازارهايي مي شوند كه بيشتر كالاهاي عرضه شده براي فروش ، غربي و وارداتي بوده و با قيمت زياد به دليل تقاضاي فوق العاده در بازار مدينه و مكه به مسلمين فروخته مي شود .

در يك تحليل و بررسي علمي ، مي توان آثار و پيامدهاي تداومِ چنين سلطه اقتصادي بيگانه بر بازار مسلمين را در عوامل زير خلاصه كرد :

1 ـ انتقال درآمدهاي عمومي جامعه و پرداخت هاي ارزي مداوم به بيگانگان به دليل ضرورت پرداخت قيمت كالاها و خدمات وارداتي و ايجاد كسري تراز پرداختي در بودجه ارزي كشور اسلامي به طور مداوم و مستمر .

2 ـ ايجاد بازار و گسترش امكانات بازاريابي براي بيگانگان جهت فروش و عرضه كالاها و خدماتي كه در كشور توليد كننده امكان فروش و عرضه ، به دليل اشباع بازار داخلي ، وجود ندارد و توليد كننده سه مشكل براي ادامه توليد دارد :

الف ـ عدم تقاضاي داخلي موجب مي شود كالا به بازار عرضه گردد و اين موجب كاهش قيمت و در نتيجه كاهش سود و در مواردي منجر به زيان توليد كننده شود .

ب ـ عدم فروش كالا ، به دليل كاهش قيمت در بازار داخلي ، نياز به امكانات انبارداري و نگهداري كالاها دارد كه اين امر منجر به هزينه و سرمايه گذاري جديد خواهد شد ولي كارفرما مايل به پرداخت چنين هزينه هايي نمي باشد .

ج ـ عدم امكان فروش و تأمين درآمد در بازار داخلي ، براي توليدكننده موجب كاهش درآمدها شده و با كاهش درآمد ، امكان تأمين هزينه عوامل توليد ؛ يعني مزد كارگران ، سود كارفرما ، بهره اعتبارات بانكي و غيره وجود ندارد ، لذا براي تأمين درآمد و پرداخت هزينه ها ناچار به صدور و عرضه كالا به كشورهاي ديگر مي باشد .

3 ـ با توجه به ورود كالا و خدمات

40

بيگانه به كشورهاي اسلامي ، به دليل كيفيت بالاتر و جلب توجه مصرف كنندگان به كالاهاي وارداتي ، به تدريج كالاي توليد داخل با عدم تقاضا روبرو شده و كالاي بيگانه جانشين كالاي ملي مي شود ؛ اين امر يك جريان پيوسته ايجاد مي كند كه به صورت تدريجي و مداوم عدم تقاضاي كالاي ملي ، موجب عدم توليد و عرضه آن گرديده و توليدكنندگان داخلي با مشكلات زيادي روبرو مي شوند ؛ از جمله :

الف ـ عدم توانايي كسب درآمد براي پرداخت هزينه هاي توليد و ضعف بنيه اقتصاد ملّي ، با توجه به ضرر و زيان واحدهاي توليدي داخلي و تعطيلي يا ورشكستگي آنها .

ب ـ عدم انگيزه و علاقه براي سرمايه گذاري روي توليدات ملي ، به دليل سودآور نبودن سرمايه گذاري و كاهش توليدات داخلي در مقابل كالاي وارداتي از خارج .

ج ـ انتقال سرمايه ها از بخش هاي اصلي اقتصاد ( كشاورزي ـ دامپروري ـ صنايع و . . . ) به بخش هاي : خدماتي ، تجاري و واسطه اي و ايجاد انحراف در برنامه سرمايه گذاري ملّي .

د ـ تشديد سير بي رويه واردات بيگانه و گسترش مصرف وارداتي در جامعه و انتقال درآمد به خارج كه موجب تضعيف اقتصاد ملي مي گردد .

هـ ـ كاهش درآمدهاي داخلي و افزايش كسري بودجه و كسري تراز بازرگاني ، به دليل رشد زياد واردات و كاهش صادرات ، به خصوص در كشورهاي تك محصولي و وابسته به درآمدهاي نفتي .

4 ـ تأثير واردات بيگانه بر الگوي مصرف جامعه اسلامي ، و آثار مخرّب فرهنگي و سياسيِ وابستگي به مصرف كالاها و خدمات بيگانگان ، در درازمدت ، اصولاً خيلي از كالاهاي وارداتي در الگوي مصرفي جامعه ـ كه بايد متناسب با درآمد ملي و درآمد سرانه تنظيم شود ـ آثار تخريبي دارد . افراد ثروتمند و غني در جامعه الگوي مصرف بيگانه را انتخاب كرده و ساير طبقات جامعه هم به صورت تقليد و رقابت در مصرفگرايي به تدريج به كالا و خدمات بيگانه تمايل پيدا مي كنند و اين گرايش به مصرف كالاي خارجي كه ضد ارزش است و با منافع ملي ، مذهبي و اقتصاديِ جامعه اسلامي مغايرت و ناسازگاري دارد ، كم كم به صورت ارزش معرفي مي شود و جامعه دچار الگوي مصرف بيگانه مي گردد . علاوه بر اين ،

41

مبادلات تجاري و بازرگاني بيگانه با كشورهاي اسلامي موجب ايجاد سلطه و نفوذ اقتصادي و زمينه ساز استثمار مي شود لذا قرآن كريم براي جلوگيري از حاكميت كفار بر مسلمانان مي فرمايد :

{ . . . وَلَنْ يَجْعَلَ اللهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلا } ^{( 1 )}

« و هرگز خداوند براي كفار ، سلطه بر مؤمنين قرار نداد . »

بر همين اساس ، مفسران و علماي اسلامي ، هرگونه روابط سياسي ، فرهنگي و اقتصادي كه زمينه ساز سلطه و حاكميت بيگانگان بر جامعه مسلمين باشد را تحريم كرده اند و ما در تاريخ معاصر ايران اسلامي شاهد موضعگيري صريح و قاطعانه علماي بزرگ اسلام بهويژه فقهاي تشيع در اين رابطه بوده ايم ؛ نظير فتواي تاريخيِ تحريم تنباكو ، مبارزات سيد جمال الدين اسدآبادي ، مرحوم شهيد مدرس و آية الله كاشاني و سرآمد همه آنها مبارزات قاطعانه و پيروزي امام خميني ( قدس سره ) در تحريم و مبارزه با قرارداد كاپيتولاسيون و ديگر قراردادهاي نفتي ، تجاري و اقتصادي رژيم پهلوي با بيگانگان و تداوم اين مبارزات ضد استعماري در عصر انقلاب اسلامي و قطع رابطه با اسرائيل و آمريكا و برخي كشورهاي اروپايي در مقاطعي از دوران انقلاب ، به دليل مواضع خصمانه آنها بر ضدّ جمهوري اسلامي ايران .

اكنون با توجه به ابعاد گوناگون سلطه خارجي بر بازار مسلمين و آثار سوء ناشي از واردات و مصرف كالا و خدمات بيگانه در جامعه اسلامي ، ضرورت تجديد نظر در روابط تجاري ـ بازرگاني با كشورهاي استثمارگر احساس مي شود و اين موضوع مي تواند در كنگره عبادي ـ سياسي حج مورد بررسي و گفتگو ميان كشورهاي اسلامي قرار گيرد تا زمينه هاي تفاهم و همكاري ميان كشورهاي مسلمان براي مبادلات متقابل و تأسيس بازار مشترك اسلامي فراهم گردد .

اصولاًيكي از منافع عظيم و بلند مدّت حج ، مطالعه روش هاي مناسب براي قطع سلطه و استثمار كفار از جامعه مسلمين مي باشد و بهترين موقعيت براي تبادل نظر و تصميم گيري مناسب ، ايام برگزاري حج است كه اعمال و مناسك حج را با فلسفه و اهداف واقعي آن ، كه مبارزه علمي و مستمر با استكبار جهاني و قطع سلطه كفار بر مسلمين است ، همراه سازيم .

بنابراين تشكيل بازار مشترك مسلمين و عرضه كالاها و خدمات براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نساء : 141

42

تأمين نيازهاي متقابل جوامع اسلامي يك راهكار منطقي و اصولي براي قطع سلطه خارجي است و كليه كشورهاي اسلامي مي توانند با شناخت امكانات بالقوه اقتصادي خويش و توليد كالاها و خدمات متناسب با سطح استاندارد و كيفيت لازم ، نيازهاي همديگر را تأمين نموده و مازاد بر مصرف داخلي را به ساير كشورهاي اسلامي صادر نموده ، بالعكس كمبودهاي خود را وارد نمايند و در يك ارتباط و همكاري متقابل تجاري و بازرگاني ، در مقابل بيگانگان به استقلال و خودكفايي برسند .

بديهي است براي نيل به اين هدف ، وحدت و هماهنگي و همدلي و همكاري متقابل ميان كشورهاي اسلامي ضروري است و فضاي الهي و توحيدي حج مي تواند چنين وضعيّتي را در اختيار ملل اسلامي قرار دهد تا با توحيد كلمه و اتفاق نظر ، به اهداف عالي و حكيمانه حج ابراهيمي واصل گردند .

نتيجه گيري و پيشنهادها :

بررسـي ابعاد اجتماعي و اقتصادي حج و تحليل و بررسي اهداف كنگره عبادي ـ سياسي حج نيازمند فرصت وسيع و دسترسي به منابع موثق مي باشد كه در محدوده فرصت و امكانات ، نمي توان به هدف مطلوب واصل شد ، اما با توجه به ضرورت فتح باب و آغاز نيكو براي يك نگرش جامع به حج ابراهيمي ، اين تحقيق را آغاز نموديم تا ان شاءالله به لطف و عنايات پروردگار و همراهي و همگامي واحد آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري بتوانيم در آينده با استفاده از فرصتِ اوقاتِ فراغت از آموزش جاريِ دروسِ دانشگاهي به اين امر مهم تداوم بخشيم .

اكنون خلاصه دستاوردهاي اين تحقيق را به حضورتان تقديم مي دارم :

1 ـ طرح و ارائه مباحث اجتماعي ، اقتصادي و سياسي حج در سطح مطبوعات كشور به ويژه فصلنامه وزين « ميقات حج » و ديگر نشريات ادواري سازمان حج و زيارت .

2 ـ تهيـه و ترجمـه متـون علمـي ـ تحقيقي مناسب در قبل از آغاز كنگره حج و انتشار و توزيع آنها ميان حجاج ساير كشورهاي اسلامي در ايام حج ، به ويژه موضوعات بين المللي و فراگير حج در ابعاد سياسي ـ اقتصادي .

3 ـ جذب و بكارگيري افراد محقق دانشگاهي و حوزوي براي تحقيقات

43

كاربردي به صورت گروهي ، زير نظر بعثه مقام معظم رهبري .

4 ـ برگزاري جلسات بحث و مذاكره در ايام حج ميان نخبگان و صاحبنظران از علما و دانشمندان كشورهاي مختلف كه در مراسم حج حضور دارند ، براي مشاوره و جدال احسن درباره نيازها و مشكلات جهان اسلام و ارائه راه حل عملي براي آنها .

5 ـ طرح و بررسي راه ها و روش هاي مناسب براي مبادلات تجاري و بازرگاني كشورهاي اسلامي با عربستان براي عرضه و فروش محصولات توليدي جوامع اسلامي و كاهش تدريجي كالاهاي غربي و اروپايي براي ايجاد استقلال و خودكفايي ميان كشورهاي مسلمان به ويژه در ايام مناسك حج براي خريد سوغات .

6 ـ تجديد نظر در روابط اقتصادي ، بازرگاني و سياسي ميان كشورهاي اسلامي براي جلوگيري از تفرقه و جدايي و حلّ مشكلات مختلف ميان كشورها براي ايجاد وحدت و هماهنگي كه رمز اصلي استقلال و خودكفايي جامعه مسلمين مي باشد .

7 ـ برگزاري نمايشگاه هاي بين المللي ميان كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي براي آگاهي و شناخت صنايع و فرآورده هاي اقتصادي همديگر و ايجاد زمينه بازاريابـي و مبادلات متقـابل ميـان آنها .

8 ـ برقراري روابط علمي ، تحقيقي و پژوهشي ميان كشورهاي اسلامي در سطح دانشگاه ها و مراكز علمي و تبادل نيروي انساني متخصص و دانش فني براي تأمين نيازهاي علمي و ايجاد زمينه رشد و شكوفايي استعدادهاي ملي براي حذف سلطه بيگانه .

و مِنَ اللّهِ التّوفيق وَعَلَيه التّكلان

* پي نوشتها :