بخش 12

179

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و هفتم - بهار 1378

نقد و معرّفي كتاب

180

كتابخانه هاي مدينه منوّره

مهدي مهريزي

اگر دو شهر شريف مكّه و مدينه تنها به عنوان دو مركز « عبادي » و « معنوي » شناخته شوند ، حاكميتِ نوعي جداييِ دين از سياست و تحجرگرايي و جمود را به دنبال دارد و با تأسف بايد گفت كه اينك چنين جوّي در آنها حاكم است و فضاي معنوي و پاره اي انديشه هاي جمودگرايانه بر شهر نوراني مدينه منوّره ، صبغه علمي و فرهنگي آن را مكتوم و در خفا نگهداشته است .

از ريشه اين پديده ناميمون كه بگذريم ، بايد بگوييم كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت ( عليهم السلام ) و صحابه او به اين دو شهر نگاه معنوي ، علمي و سياسي داشتند و تمامي زواياي زندگي كامل يك انسان را در آن پايه گذاري كردند .

به بركت پيامبر كتابت و علم در شبه جزيره رونق گرفت ، چنانكه به بركت او مشاركت سياسي و حضور اجتماعي مردان و زنان در اجتماع معنا يافت . البته عبادت و معنويت نيز ركن اصلي و اوّل دعوت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به شمار مي رود .

جدا ساختن سه ركن « معنويت » ، « علم » و « سياست » ، جدايي دين از سياست و عبادتِ خشك را بر جاي مي گذارد . پس بر مسلمانان است كه در رونق بخشيدن به فضاي علمي و سياسي اين شهرها همّت ورزند و تنها به بُعد عبادي و معنوي آن بسنده نكنند .

بر عالمان مسلمان است كه در اجتماع بزرگ حج و زيارتِ حرم نبوي ، به تبادل علم و دانش بپردازند و باب گفتگو در سياست ديني را بگشايند ، همانگونه كه از

181

عطر معنوي آن بهره مند مي گردند .

در اين مقال بر آنيم تا به يكي از شاخصه هاي علم و فرهنگ ؛ يعني « كتابخانه » در شهر مدينه منوره بپردازيم و گزارشي اجمالي از آن ارائه كنيم .

اين گزارش شامل سه بخش است :

الف ـ كتابخانه هاي مدينه در عهد عثماني .

ب ـ كتابخانه مسجد النبي .

ج ـ كتابخانه ملك عبدالعزيز .

و تحقيق در اين امر مفيد است توجّه مي كنيم :

بخش اوّل :

كتابخانه هاي مدينه منوره ^{( 1 )} در عهد عثماني ^{( 2 )}

كتابخانه ، دوّمين محور فرهنگي مدينه منوره در دوره عثماني به شمار مي رفته است . در اين دوره بجز كتابخانه هاي مسجدالنبي ، رباط ها و مدارسي كه از دوره مماليك بر جاي مانده بود وجود داشت و چندين كتابخانه جديد بنا شد كه برخي از آنها وابسته به رباط ها و مدارس بود و برخي ديگر مستقل . و اين نخستين بار بود كه در مدينه منوره ، كتابخانه هايي مستقل از رباط و مدرسه براي پذيرايي اهل مطالعه تأسيس مي شد .

در دوره عثماني ، همچنين برخي از دانشمندان مسلمان كتابخانه هاي شخصيِ خود را به روي دانش پژوهان گشودند و اجازه دادند كه از آنها استفاده و بهره برداري شود و در همين دوره بود كه عاريت كتاب در برابر دريافت ضمانت رونق گرفت .

تشكيل كتابخانه در عهد عثماني ، سيري صعودي داشت ؛ بدين صورت كه در آغاز اين امر به كندي انجام مي گرفت و پا به پاي بناي رباط و مدرسه پيش مي رفت ، امّا در اواخرِ اين عهد ؛ به ويژه در قرن سيزدهم هجري شتاب گرفت و مشهورترين كتابخانه هاي مدينه ، بلكه مشهورترين كتابخانه هاي عهد عثماني تأسيس شد و در اين بُرهه از تاريخ ، تعداد كتابخانه هاي عمومي و خصوصي مدينه از هشتاد و هشت گذشت .

اينك به معرفي و شناساندن مهمترين كتابخانه هاي عصر عثماني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اين قسمت ترجمه اي است آزاد ، از صفحات 105ـ112 ، جلد سوم كتاب : التاريخ الشامل للمدينة المنورة ، د . عبدالباسط بدر ، الطبعة الأولي ، 1414 هـ . ق . ـ 1993م . ، المدينة المنورة .

2 ـ عهد عثماني عبارت است از اوايل قرن دهم هجري كه سلطان سليم حجاز را تحت سيطره خود درآورده تا زماني كه آل سعود به حكومت دست يافتند .

182

مي پردازيم كه اسناد تاريخي بدان اشارت دارد :

1 ـ كتابخانه عارف حكمت

اين كتابخانه ، مشهورترين كتابخانه عربي است كه به جهت دارا بودن نسخه هاي كمياب ، از گنجينه هاي مدينه و از كتابخانه هاي تراثي برجسته به شمار مي رود .

مؤسس آن ، احمد عارف حكمت ، دانشمند ترك تبار است كه نسبتش به حسين بن علي ( عليه السلام ) مي رسد .

وي مدّتي عهده دار امر قضاوت در قدس ، مصر و مدينه ( در سال 1239 هجري ) بود . همچنين مشاغل ديگري در استانبول بر عهده داشت تا اينكه در سال 1262 هجري به سمت شيخ الإسلامي منصوب شد . اين منصب را نزديك به هشت سال ؛ يعني تا سال 1270 هجري ، عهده دار بود . در اين سال بود كه از اين سمت كناره گرفت و به عبادت و دانش اندوزي روي آورد و سرانجام در سال 1275 هجري دنيا را وداع گفت .

احمد عارف حكمت پس از كناره گيري از منصب شيخ الاسلامي در سال 1270 هجري ، به تأسيس اين كتابخانه همّت گمارد و براي ساختمان آن در قسمت جنوبي مسجدالنبي پول فراوان فرستاد . پس از بنا و ساختمان كتابخانه ، اقدام به ارسال نسخه هاي خطي و كتب چاپي كرد . در گردآوري كتابها و خريداري آن ، اموال بسيار صرف كرد و تلاش هاي گسترده اي را مبذول داشت و بدين سبب نفيس ترين كتاب ها ، با زيباترين خط را از نقاط مختلف گرد آورد . بر صفحه عنوانِ يكي از نسخ خطي نوشته است :

« 400 جنيه طلاي عثماني براي خريد آن پرداخت كردم » .

احمد عارف كه مصمم بود كتابخانه اش به عنوان يك مركز فرهنگي در خدمت نشر دانش و فرهنگ قرار گيرد ، در گزينش كتابداران و كاركنان كتابخانه ها سخت گيري هاي ويژه داشت ، و نظام نامه اي دقيق براي استفاده از كتابخانه تنظيم كرد و در جهت پشتيباني مالي از كتابخانه ، املاكي را در استانبول و مدينه وقف نمود ؛ در مدينه پنج خانه وقف كرد كه البته درآمد آن اندك بود . چند باغ بزرگ به مساحت 5559 ذرع وقف كرد كه درآمد سالانه اش كمتر از 15 هزار جنيه طلاي عثماني نبود .

نظام نامه اي كه براي بهره برداري از كتابخانه تنظيم كرد ، حاوي شرايط ويژه اي

183

بود كه برخي از بندهاي آن چنين است :

1ـ كتابخانه بايد داراي يك مدير و چهار كتابدار از علماي صالح ، فارغ البال و خوش خلق باشد و يك خادم كه وظيفه نگهباني و نظافت را بر عهده گيرد .

2ـ كتابخانه يك ساعت پس از طلوع آفتاب گشايش مي يابد و تا يك ساعت به غروب آفتاب داير مي باشد .

3ـ كتابداران موظف اند با قرائت دو جزء از قرآن ، كار روزانه خود را آغاز كنند و هر روز دو نفر از كتابداران اين وظيفه را بر عهده خواهند داشت .

4ـ جايز نيست هيچ دانش طلبي را از استفاده منع كرد و نمي توان كتاب را از كتابخانه خارج ساخت .

5 ـ پاكسازي كتابخانه ، هر سه سال يكبار و با اِشراف قاضي مدينه صورت مي گيرد .

6 ـ كتاب ها را بايد ترميم و تجليد كرد .

خلاصه ، مؤسس شرايطي سخت براي انتخاب مدير ، كتابداران و بهره برداري از كتابخانه مقرر كرده بود . وي ارث بردن شغل كتابداري را منع كرده و فرمان داده بود كه هر يك از كتابداران كه توان انجام وظيفه را ندارد بايد تعويض گردد .

در ضمن حقوقي مناسب آن روز براي كاركنان منظور كرده بود .

كتاب هاي اين كتابخانه را تا 5404 شمارش كرده اند كه برخي از آنها نسخه هايي بسيار نفيس است . كتب اين كتابخانه شامل كتب شرعي ، لغت و غيره مي باشد .

از ويژگيهاي اين كتابخانه ارائه خدمات جانبي ؛ از قبيل در اختيار نهادن قلم ، دوات ، كاغذ و . . . و فراهم ساختن فضاي آرام و راحت براي مطالعه كنندگان بود .

2ـ كتابخانه محموديه

اين كتابخانه ، چنانكه در وقف نامه آن آمده ، توسط سلطان محمود دوّم ، در سال 1237 هجري ، در جنب مدرسه محموديه تأسيس شد .

محمود لبيب بتنوني نويسنده « الرحلة الحجازيه » در سال 1237 هجري از اين كتابخانه ديدن كرده و درباره اش گفته است :

« گر چه به پاي كتابخانه عارف حكمت نمي رسد و از آن كوچك تر است و مانند آن نظام مند نيست ، امّا زيبا و مرتّب است . »

تعداد كتاب هاي اين كتابخانه را 4569 گفته اند كه قريب به سه هزار آن نسخ خطي بود و برخي از آنها نسخه هاي كمياب .

184

تونسي در كتاب « الاعلام » مي نويسد :

« برخي از دانشمندان ، كتابخانه هاي خود را وقف كتابخانه محموديه نموده اند كه يكي از آنان شيخ محمد عابد سندي ، از محدّثان مشهور و ديگر ، شيخ العلماي مدينه از سوي محمد علي پاشا ، مي باشد » .

3ـ كتابخانه هاي مدارس

مدارس عصر عثماني داراي كتابخانه هايي بود كه در درجه نخست طلاب مدرسه از آن استفاده مي كردند و در درجه دوّم عالمان و دانش طلبان . برخي از اين كتابخانه ها كتاب را عاريت مي دادند تا از مدرسه خارج شود ، البته در برابر ضمانتي كه از مراجعه كننده دريافت مي داشتند .

سالنامه عثماني فهرستي از اين كتابخانه ها را ، به ترتيب تعداد كتاب ، بدين شرح تنظيم كرده است :

1ـ كتابخانه مدرسه بشيرآغا 2063 جلد كتاب .

2ـ كتابخانه مدرسه سلطان عبدالحميد اوّل 1669 جلد كتاب .

3ـ كتابخانه مدرسه عمر افندي قره باش 1269 جلد كتاب .

4ـ كتابخانه مدرسه شفا 1246 جلد كتاب .

5ـ كتابخانه مدرسه ساقزلي 593 جلد كتاب .

6ـ كتابخانه مدرسه احسائيه 461 جلد كتاب .

7ـ كتابخانه مدرسه كبرلي 157 جلد كتاب .

8ـ كتابخانه مدرسه امين افندي 100 جلد كتاب .

9ـ كتابخانه مدرسه حسين آقا 100 جلد كتاب .

تونسي در كتاب « الاعلام » از كتابخانه هاي ديگري چون كتابخانه مدرسه قازانيه ، كيلي ناظر و عرفانيه هم نام برده ، ليكن از تعداد كتاب آن ها سخني به ميان نياورده است . البته بدين مطلب اشاره كرده كه در اين كتابخانه ها كتبي جالب وجود داشت كه وقف كتابخانه مدرسه شده بود .

اين كتابخانه ها غالباً پس از بازگشايي مدارس تأسيس مي شد و گاه زماني طولاني ميان تأسيس مدرسه و راه اندازي كتابخانه فاصله مي افتاد كه اين به جهت فراهم نبودن كتاب بود . گرچه سالنامه دولت عثماني از كتابخانه هاي ديگر مدارس فهرست و آماري ارائه نكرده ليكن به نظر

185

مي رسد ، ساير مدارس نيز داراي كتابخانه بوده اند اما بدانجهت كه تنها طلاب مدرسه از آن استفاده مي كردند ، در گزارش ها از آن ياد نشده است .

4ـ كتابخانه هاي شخصي

در عصر عثماني گروهي از عالمان مدينه كتابخانه هايي داشتند كه به جهت زياديِ كتاب و داشتن كتاب هاي نادر زبانزد بودند .

درِ برخي از اين كتابخانه ها به روي اهل علم گشوده بود و كتابداران در طول روز پاسخگوي مراجعين بودند .

يكي از اين شخصيت ها امين پاشا شيخ الحرم است كه پس از كناره گيري از منصب خويش ، به دانش روي آورد و كتابخانه اي فراهم ساخت .

دوم از آنان شيخ عمر حمدان تونسي است كه لقب « محدّث الحرمين » را داشت و كتاب هايش ، كه 908 جلد بود ، پس از مرگش به كتابخانه عمومي مدينه ملحق شد .

ديگري سليم بك است كه طبق آمار سالنامه عثماني 500 كتاب داشت .

به جز اينها ، از عبدالغفور افندي بخاري ، محمد ثروت افندي و احمد بساطي مي توان ياد كرد كه كتابخانه بساطي 1050 كتاب داشت .

اين كتابخانه سهمي به سزا در فرهنگ عموميِ مردمِ مدينه و نيز شخصيت مردم و اهل علم داشت .

5 ـ كتابخانه رباط ها و زاويه ها :

« رباط » مكاني بود براي اقامت مجاورين ، طلاب و رهگذراني كه قصد مدينه را داشتند . برخي از اين رباط ها ويژه سرزمين يا گروهي خاص بود ؛ مانند رباط جبروت كه از آنِ مردم حبشه بود و رباط ارناووط كه به مردمان بالكان اختصاص داشت و رباط روم كه ويژه مردمان آسياي ميانه بود .

و برخي ديگر از رباط ها عمومي بود كه همه مي توانستند از آنها استفاده كنند . بسياري از اين رباط ها داراي كتابخانه هايي بود ، حاوي نسخه هايي از قرآن كريم ، تفاسير ، كتب حديث و غيره ، كه برخي از اينها كتابخانه هاي عظيم بود ؛ مانند كتابخانه رباط عثمان بن عفان كه كتب بسيار در زمينه فقه مالكي داشت و رباط قره پا و جبروت و . . .

گفتني است كه بيشترين كتاب هاي اين كتابخانه ها را ، شيوخ و اهل علم مقيم

186

در آنها وقف مي كردند .

« زاويه » به جايي گفته مي شد كه شيوخِ صوفيه ، طلاب و مريدان را به حضور مي پذيرفتند و سبب رواج اين زاويه ها ، اقامتِ گروهي از مشايخ صوفيه و يا ورود مريدان آنها در مدينه بود .

تعدادي از اين زاويه ها نام مشايخ تصوف را بر خود داشتند .

علي بن موسي مشهورترين زاويه ها را 12 عدد يادآور شده كه اين ، همه زاويه ها نيست . كساني كه به اين مكانها آمد و شد داشتند ، مجالس ذكر بر پا مي كردند و يا در درس مشايخ شركت مي جُستند .

بسياري از اين زاويه ها داراي كتابخانه بود و در آن نسخه هاي قرآن كريم ، كتب تفسير و نوشته هاي صوفيه وجود داشت . اين زاويه ها تا پايان عصر عثماني برقرار بود .

بخش دوم :

كتابخانه مسجد نبوي شريف ^{( 1 )}

كتابخانه مسجدالنبي در سال 1352 به پيشنهاد عبيد مدني مدير اوقات مدينه تأسيس شد ، و آن پيشتر در جنب باب مجيدي بود كه به محل كتابخانه ها منتقل شد و در سال 1399 هـ . ق . به جايگاه فعلي انتقال يافت .

محل فعلي آن جنوب قبر پيامبر و در قسمت باب عمر واقع است . اين كتابخانه در دو ساختمان و هر يك داراي دو طبقه است .

در يك ساختمان نسخه هاي خطي و كتاب هاي تاريخ ، جغرافيا و مرجع قرار گرفته و در ساختمان ديگر كتب فقه ، اصول ، علوم قرآن و علوم حديث جاي دارد . اين كتابخانه داراي 1900 نسخه خطي است كه تاريخ برخي از آنها به 578 هجري مي رسد . بخشي از اين كتابخانه ، قسمت صوت است كه تمام درسهاي مسجدالنبي و خطبه ها از سال 1407 در آن جمع آوري گرديده و موجود است .

اين كتابخانه از 5/7 صبح تا بعد از نماز عشا به مدت 14 ساعت در تمامي روزهاي سال باز مي باشد .

بخش سوم :

كتابخانه ملك عبدالعزيز ^{( 2 )}

كتابخانه ملك عبدالعزيز با مساحت 2309 متر در شرق مسجد نبوي واقع است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در اين گزارش از مجله المنهل ، شماره 499 ، سال 1413 ، ص 228 و 229 استفاده شده است .

2 ـ در اين گزارش از كتاب : التاريخ الشامل للمدينة المنورة ، ج3 ، ص262 و 263 و نيز مجله المنهل ، شماره 499 ، سال 1413 ، صص 234 ـ 230 استفاده شده است .

187

كلنگ اين كتابخانه را ملك فيصل در محرم سال 1393 هجري به زمين زد و ملك فهد در محرم سال 1403 هـ . ق . آن را افتتاح كرد .

اين كتابخانه متشكّل از كتابخانه هاي تراثي و حاوي نسخ خطي مدينه بود كه به صورت پراكنده در مدينه وجود داشت تا اينكه با ساخت و تأسيس اين كتابخانه ساير كتابخانه ها بدين جا منتقل شد و در اين مجموعه جديد استقلال خود را تا كنون حفظ كرده است . گفتني است كه اين كتابخانه داراي پنج طبقه بدين شرح است :

1ـ زيرزمين

در اين بخش ، امورِ فنّيِ مربوط به نسخ خطي ؛ چون تهيّه فيلم ، نگهداريِ ميكرو فيلم ها و . . . انجام مي شود .

2ـ طبقه همكف

در اين طبقه ، كه ورودي كتابخانه نيز به شمار مي رود ، دفتر اطلاعات ، محلّ استراحت مراجعان جاي گرفته است .

در سمت راست اين طبقه ، مكاني براي بحث و مباحثه با قفسه هاي كتاب ، پيش بيني شده است .

قسمت چپ اين طبقه ، سالن كنفرانسي است كه گنجايش 400 ميهمان را دارد . در همين طبقه كتابخانه نوباوگان و كودكان نيز جاي گرفته است .

3ـ طبقه اوّل

در اين طبقه كتابخانه قرآن كريم جاي دارد . در كتابخانه قرآن ، نسخه هاي خطي از قرآن كريم با خط هاي كوفي ، ثلث ، نسخ و مغربي موجود است و قديمي ترين خط مربوط به سال 549 هـ . ق . است كه ابوسعيد محمدبن اسماعيل بن محمد آن را تحرير كرده است .

حجم اين نسخه از قرآن كريم 20×30 سانتي متر است و در سال 1253 هـ . ق . اهدا شده است .

قرآني با حجم 5/142×80 سانتي متر با وزن 154 كيلوگرم نيز در اين كتابخانه وجود دارد ، سزاست بگوييم كه قرآن هاي خطي در محفظه هاي زيبا و شكيل نگهداري مي شود .

در همين بخش ، شمعداني كه براي روشنايي مساجد و مدارس و رباط ها استفاده مي شد ، نيز نگهداري مي شود .

چهار لوح خطي با نگارش سلطان محمودخان و سلطان عبدالمجيدخان به خط ثلث در اين كتابخانه موجود و اين جملات بر آنها مكتوب است :

188

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ، {  حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ }

{  إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً }

اَللهُ وَلِيُّ التّوفِيق

شش قطعه از پرده كعبه مربوط به سالهاي 1348 تا 1396 هجري از سوي پادشاهان سعودي : عبدالعزيز ، سعود ، فيصل و خالد نيز زينت بخش آن است .

4ـ طبقه دوم

در اين طبقه ، كه به صورت قفسه باز تنظيم شده ، 26376 كتاب در موضوعاتِ علوم و معارف ، فلسفه ، اديان و اسلام ( شامل علوم قرآن ، تفسير ، قراءات و احكام ) جاي گرفته است .

5 ـ طبقه سوم

در اين طبقه 14 كتابخانه به صورت مستقل قرار دارد كه در مجموع داراي 13460 كتاب چاپي و 6389 نسخه خطي مي باشد .

عناوين اين كتابخانه هاي مستقل ، عبارت است از : محموديّه ، عبدالقادر شبلي ، شيخ ابراهيم فتني ، آل صافي ، ساقزلي ، عمر حمدان ، كتبي ، عرفانيه ، قازانيه ، احسانيه ، رباط عثمان ، رباط جبرت ، رباط قره باش و رباط كيلي ناظر .

كتابخانه شيخ عارف حكمت نيز به صورت موقّت در مكتب عبدالعزيز نگهداري مي شود . در اين كتابخانه 21 پارچه طلاباف وجود دارد كه ده قطعه آن در كتابخانه قرآن است .

گفتني است اين كتابخانه فهرست چاپ شده ندارد و همچنين داراي نظام رايانه اي نيست . البته به گفته يكي از كتابداران ، در حال ثبت و طراحي سيستم رايانه اي هستند .

اين كتابخانه ، بجز روزهاي پنجشنبه و جمعه ، در ايام هفته در وقت اداري صبح باز است .

به گفته مدير اين كتابخانه ، مراجعه كنندگان بيشتر كساني هستند كه در حال تهيّه پايان نامه كارشناسي ارشد و رساله دكتري مي باشند ، همچنين استادان و پژوهشگران ، بخشي ديگر از مراجعه كنندگان را تشكيل مي دهند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جهت آگاهي بيشتر فهرستي از منابعي كه در معرفي كتابخانه هاي مدينه تدوين شده شناسانده مي شود :

الف : كتب

1 ـ التاريخ الشامل للمدينة المنورة ، د . عبدالباسط بدر ، الطبعة الاولي ، 1414 هـ . ق . ـ 1993م . ، ج3 ، صص112ـ 105

2 ـ المدينة المنورة في القرن الرابع عشر ، احمد سعيد بن سليم ، الطبعة الاولي ، 1414 هـ . ق . ـ 1993م . ، صص 130ـ 128

ب : مقالات

1 ـ مكتبة المسجد النبوي ، مجلة المنهل ، شماره 499 ، سال 1413 هـ . ق . ، ص 228

2 ـ مكتبة ملك عبدالعزيز ، مجلة المنهل ، شماره 499 ، سال 1413 هـ . ق . ، ص 230

3 ـ المدينة المنورة المنتديات و المكتبات الخاصة ، مجلة المنهل ، شماره 499 ، سال 1413 هـ . ق . ، ص222

4 ـ المكتبات في جزيرة العرب ، سال 2 ( 1388ق ) ، شماره 10 ، صص 907ـ893

5 ـ المكتبات العامة في المدينة المنوره ، مجلة عالم الكتب ، مجلد2 ( سال 1401ق ) ، شماره 2 ، صص266-263

6 ـ مكتبة عارف حكمت ، جملة الفيصل ، شماره 212 ، سال 1415 هـ . ق . ، ص 118

7 ـ مكتبة عارف حكمت ، جملة الزهراء ، ج 5 ، شعبان سال 1344 ، ص 474

8 ـ مكتبة عارف حكمت ، جملة الزهراء ، ج 5 ، شوّال سال 1344 ، ص 636

9 ـ مكتبة شيخ الإسلام عارف حكمت ، جملة العرب ، مجلد 3 ، سال 1388 ، ص 243

10 ـ مكتبات المدينة المنورة في العهد العثماني ، مجلة كلية الشريعة و الدراسات الإسلامية بجامعة امّ القري ، سال 3 ( 1397 هـ . ق . ) ، شماره 2 ، ص 7ـ16

ج : پايان نامه

1 ـ المكتبات العامة بالمدينة المنورة ماضيها و حاضرها ، حمادي علي محمّد التونسي ، رسالة ماجيستر ، جامعة ملك عبدالعزيز ، سال 1401 هـ . ق . ، ص 260 اين رساله در مكتبه عبدالعزيز ، در مدينه در قسمت كتابخانه عارف حكمت موجود است .

189

* پي نوشتها :