بخش 14

199

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و هفتم - بهار 1378

از نگاهي ديگر

200

آشنايي با « مركز أبحاث الحجّ » مكّه مكرّمه

صادق آيينه وند

روز دوشنبه 10/1/76 مطابق با دوم ذيحجّة الحرام به اتفاق حجت الاسلام آقاي مهريزي از اين مركز بازديد به عمل آورديم .

چون بدون اطلاع قبلي رفته بوديم و با توجّه به موسم حجّ ، رييس مركز را ، درحالي كه عازم جلسه اي بيرون از مركز بودند ، دم در اتاق ملاقات كرديم و ايشان عذرخواهي كردند و اظهار داشتند كه وقتي را براي ديدار و گفتگوي مفصّل معيّن كنيم . ولي ما پيشنهاد كرديم كه بهتر است با معاون مركز ملاقات كنيم و ايشان پذيرفتند و به منشي دستور دادند كه از معاون ملاقات بگيرند .

با اين كه ايام حجّ اين مركز فعّال و پرمشغله است ، يك ربع ساعت وقت دادند و ما به ملاقات معاون مركز رفتيم .

معاون مركز از ما استقبال كرد و برخوردي گرم داشت . ايشان استاد دانشگاه و متخصّص عمران بود و در اين تخصّص دكترا داشت .

يك دوره از مجلّه « ميقات الحجّ » ( به زبان عربي ) كه همراه داشتيم به ايشان هديه كرديم . وي از اين كه در جمهوري اسلامي ايران مركزي براي انجام تحقيقات حجّ تأسيس شده و مجلّه اي اين گونه در سطح علمي بنياد نهاده شده ، اظهار خوشوقتي كردند و براي توضيحات درباره مركز حج خودشان رغبت بيشتري نشان دادند و پرسيدند :

چگونه با اين مركز آشنا شده و آن را

201

پيدا كرديد ؟

وقتي جواب شنيد : از طريق عنوان شما بر روي انتشارات و مطبوعاتتان ، از علاقمندي ما تشكر كرد و آنگاه اظهار داشت كه جناب آقاي هاشمي رفسنجاني رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام از اين مركز ديدار كرده است و اين را افتخاري براي مركز مي دانست .

وي بر تحكيم روابط دوستانه و برادرانه بين دو كشور جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي بسيار تأكيد داشت و اميدوار بود كه بعد از ديدار مسؤولان دو كشور ، اين روابط گسترده شود و نمي توانست توجّه و علاقه خويش به ايران را پنهان كند .

درباره كارمركز اشاره داشت كه دانشگاه امّ القري از معتبرترين دانشگاه هاي كشور عربستان سعودي است و دانشگاهي جامع است كه همه رشته هاي علمي را دارا است .

درباره كار مركز پژوهش هاي حج گفت : اين مركز با سابقه اي بيست و پنج ساله ، به طرح هاي مربوط به حج مي پردازد و اظهار مي داشت كه كار ما بسيار مشكل است :

اولاً ـ ما توان محدودي داريم و اين سرزمين هم گنجايش محدودي دارد . ما نمي خواهيم با گسترش بيش از حدّ حرمين براي تسهيل كار موسمي ، طبيعت و مظاهر ارزشي و قدسي حرمين را از بين ببريم و اينجا به صورت دهكده اي مثل المپيك درآيد و بخش عظيمي از ساختمان ها و تأسيسات بعد از موسم حجّ باطل و بي مصرف بماند بنابراين ، بايد مراقب و مواظب اين بخش از كار باشيم .

ثانياً ـ بايد امر تسهيل زائران بيت الله الحرام را فراهم كنيم ، آنهم با زائراني از نژادها و فرهنگ هاي مختلف ؛ از سياه و سفيد و زرد و گندمگون با توان هاي متفاوت و ناهماهنگ با طبيعتِ آب و هواييِ جزيرة العرب .

اينجا است كه اهميّت كار ما روشن مي شود و ظرافت آن نمايان مي گردد .

پيشنهاد كرديم كه براي اين كار بهتر است از مراكز تحقيقاتي حجّ كشورهاي اسلامي كمك بگيريد و به صورت شورايي از مسؤولان اين مراكز هر ساله به چاره انديشي در اين امر خطير بپردازيد ؛ زيرا شايد هر يك از مراكز تحقيقاتي اين كشورها بهتر بتوانند ، با عنايت به شناختي كه از فرهنگ و وضعيت فيزيكي حجّاج خود دارند ، در انجام اين امر مهم به شما كمك كنند و در اين باره معاونت آموزش و تحقيقات حجّ جمهوري اسلامي ايران

202

آمادگي خود را اعلام مي كند .

ايشان ضمن تشكر از اين پيشنهاد و پذيرش آن اعلام داشت كه در آينده بايد به همين سمت حركت كنيم .

همچنين درباره مجله تحقيقاتي « ميقات الحج » مطالبي گفتيم و پيشنهاد داديم كه اين مجله از آنجا كه صرفاً تحقيقاتي است و به شؤون حج مي پردازد ، آمادگي دارد كه در اين موضوع با شما به تبادل علمي و تحقيقي بپردازد .

ايشان ضمن استقبال ، اشاره داشتند كه با عنايت به روابط رو به گسترش دو كشور ، در آينده اين امر سرعت بيشتري بگيرد و ما شاهد مبادلات علمي و فرهنگي بيشتري شويم .

در پايان ايشان مقداري از پوسترها و عكس هاي تاريخي مكّه را همراه بولتن مركز پژوهش هاي حج به ما هديه كرد و اظهار داشت : اين عكس ها را فقط براي هيأت هاي معتبر چاپ و هديه مي كنيم .

تاريخچه « مركز ابحاث الحج »

مركز ابحاث الحج در سال 1359 هجري قمري در شهر جدّه به عنوان واحدي تحقيقاتي تابع دانشگاه ملك عبدالعزيز ( جامعة الملك عبدالعزيز ) تأسيس شد و كار خود را آغاز كرد .

هدف از تأسيس اين مركز در آن زمان اين بود كه اطلاعات و بيانيه هاي مربوط به وضعيت و جوانب مختلف حج و حاجيان و خدمات و راهنمايي هاي متعلق به آنها را جمع آوري كند و از اين طريق بتواند ترسيم درستي از اوضاع حاكم بر مسائل حج به دست آورد و درصدد تطوّر و تكامل آن و نفي سلبيّات و رشد قوّت هاي آن برآيد .

در سال 1401 هجري قمري ، مصوّبه اي از شوراي وزيران مبني بر تأسيس مركز ابحاث الحج گذشت و مقرّر شد كه اين مركز براي مشاوره هاي فني كميته عالي حج و جهاتِ فعّال در شؤون حج تأسيس گردد و با وظايف و اختيارات ذيل عمل كند :

1ـ تأسيس بانك اطلاعات حج به عنوان مرجعي علمي و كامل براي انواع آمارها و حقايق موجود و براي كمك به حوزه هاي مختلف اعمال حج و برنامه ريزي در آن .

2ـ تكيه بر سابقه تاريخي كامل با بهره گيري از تحقيقات و اسناد و عكس ها و فيلم ها و نقشه ها و نسخه هاي تاريخي درباره حج و مكّه مكرّمه و مدينه منوّره ،

203

براي اين كه حجّ به صورت مرجعي علمي و تاريخي ثابت درآيد .

3ـ محافظت از محيط طبيعي مناطق و مكان هاي مقدس و نگهباني از محيط اسلامي مكّه مكرّمه و مدينه منوّره ، به همان نحو كه خداي تبارك و تعالي خلق كرده است .

در سال 1403 هـ . ق . فرماني مبني بر تبعيت مركز دانشگاه ملك عبدالعزيز از مركز تحقيقات دانشگاه ام القري رسيد و بر اساس آن شاهزاده امير نايف بن عبدالعزيز ، وزير كشور و رييس كميته عالي حجّ و وزير آموزش عالي و وزير حج و رييس دانشگاه و مدير كل مركز پژوهش به عنوان عضو شوراي عالي كميته حج انتخاب شدند .

اين كميته بر كارهاي مركز ابحاث الحج نظارت مي كند .

بخش هاي مركز ابحاث الحج :

1ـ بخش تحقيقات عمراني

اين بخش به امور برنامه ريزي و عمران گوناگون در مكّه مكرّمه و مدينه منوّره و مواقيت مقدّسه مي پردازد .

از جمله شرح وظايف اين بخش عبارتند از :

الف ـ برنامه ريزي :

1ـ پژوهش درباره اراضي مكّه مكرّمه و مدينه منوّره و مواقيت مقدسه با عنايت خاص به منا .

2ـ مشاركت در برنامه ريزي براي خدمات رساني مخصوص حجّاج ؛ مثل آب رساني و ساختن دست شويي ها و حمام ها .

3ـ پژوهش در تأسيس ماكت هاي برنامه ريزي براي وسايل نقل و اسكان در چارچوب منظومه متكامل حج .

ب ـ اسكان :

1ـ پژوهش در امر اسكان در مكّه مكرّمه و مدينه منوّره و مواقيت مقدسه به هدف ارائه خدمات بهتر .

2ـ پژوهش در جايگزيني نيرو و توان بيشتر براي اسكان در مواقيت به ويژه در مشعر و منا به خاطر محدوديت مكاني و تنگي جا .

ج ـ حركت و نقل و انتقال :

1ـ پژوهش درباره حركت بين مكّه مكرّمه و شهرهاي ديگر .

2ـ پژوهش درباره حركت وسايل نقليه و پياده داخل مكه مكرّمه و ميقات ها .

204

3ـ پژوهش درباره حمل و نقل از مسجدالحرام و به سوي مسجدالحرام .

4ـ پژوهش درباره حركت در داخل مسجدالحرام ( مطاف ، سعي و درها ) .

5ـ پژوهش درباره توسعه .

6ـ پژوهش درباره مناطق داراي طبيعت ويژه مثل جمرات ، مطاف و سعي .

د ـ راهنمايي حجّاج و زائران عمره :

در اين بخش براي برنامه ريزي كامل جهت راهنمايي حجّاج اقدام مي شود و از طريق تهيه مجموعه اي از راهنماها و نقشه هاي ارشادي براي مسجدالحرام و منطقه مركزي مكّه مكرّمه و مسجد نبوي و منطقه مركزي مدينه منوّره و عرفات و منا و پل جمرات به زائران ياري مي رساند و نيز امور ديگري ؛ از قبيل برنامه هاي طبّي و بهداشتي براي حجّاج در اين بخش انجام مي گيرد .

هـ ـ معماري و توسعه بنا :

در اين بخش كارهاي متعددي درباره نگهداشت و مراقبت از ساختمان هاي قديم و آثار عمراني مكّه مكرّمه و مدينه منوّره انجام مي گيرد . همه اين كارها در جهت رفاه و تسهيل اعمال حجّاج بيت الله الحرام است .

2ـ بخش پژوهش هاي محيطي :

در اين بخش به بررسي و پژوهش در وضعيت آب و هوايي و اوضاع و احوال محيط پرداخته مي شود ؛ مسائلي مانند : آب هاي آشاميدني و بهداشتي ، تغييرات آب و هوايي ، نوع هوا و جوّ و سروصدا و عوامل محيطي مؤثر بر حجّاج بيت الله الحرام ، در دستور كار اين بخش است .

همين گونه ، تحوّل در نوع كاربرد چادرها و نحوه استقرار آنها از حيث مقاومت در برابر آتش و اشعه سوزان آفتاب و به كارگيري وسايل اسكان جديد ، يكي ديگر از دستور كارهاي اين بخش است .

در اين بخش به تجزيه و تحليل آب و هوا از طريق وسايل پيشرفته فنّي اقدام مي شود .

محورهاي عمده اي كه در اين بخش مورد عنايت است عبارتند از :

1ـ پژوهش در نوع و وضعيت هوا در اماكن اسكان و محل هاي زيست و رابطه آن با حالت بهداشتي حجّاج .

2ـ پژوهش در وضعيت جوّي در منطقه وادي منا و منطقه حرم مكّه مكرّمه .

3ـ قرباني و پژوهش در اماكن استفاده از گوشت هاي قرباني .

در اين بخش سعي مي شود .

205

محورهاي ذيل مورد توجه قرار گيرد :

* ـ استفاده بهينه در بهره جويي از قرباني ها براي نگهباني از اموال مسلمين .

* ـ انجام كارهاي مرتبط به قرباني ، مطابق با شأن اسلامي

* ـ نگهباني از بهداشت محيط و بهداشت مسلمين و نگهباني از امراض واگير انسان و حيوان .

4ـ پژوهش هاي پيش گيرانه و بهداشتي در فرودگاه ملك عبدالعزيز در جدّه :

در اين بخش كارهاي ذيل انجام مي شود :

* ـ تأمين بهداشت عمومي ؛ مانند هوا و آب و ميكروبيولوژي اغذيه .

* ـ آزمايش ميكروبيولوژي كلينيكي .

* ـ آزمايش شيميايي كلينيكي ( كشت ميكروبي ) .

5 ـ چاره جويي درباره فضولات و آلودگي هاي وادي منا :

در اين بخش سعي مي شود معدّل حجم فضولات همراه توصيفي كمّي و كيفي از آن به دست آيد . پس از تهيه اطلاعات مناسب ، درصدد برنامه ريزي براي از ميان بردن و نفي فضولات و آلودگي هاي بادوام خواهد شد .

6 ـ آب ها :

در اين محور به پژوهش درباره آب هاي قابل شرب حرم مكّي و آب هاي بهداشتي مصرفي وادي منا پرداخته مي شود .

3ـ بخش پژوهش هاي تمدني :

اين بخش به پژوهش در پرونده تاريخي و تمدّني حج و مكّه مكرّمه و مدينه منوّره و ميقات ها و مشاعر مقدس مي پردازد و شامل محورهاي پژوهشي زير است :

1ـ واحد پژوهش هاي تاريخي و تمدني :

در اين واحد به پژوهش هاي ميداني و نظري در حوزه تاريخي و تمدني پرداخته مي شود و از جمله بايد از بندهاي ذيل ياد كرد :

* ـ تاريخ حج از خلال حاجيان

* ـ پژوهش در سرزمين و محل جغرافيايي مسجدالحرام و مسجد نبوي شريف .

* ـ پژوهش در خدمات بهداشتي مربوط به حجّاج و اهالي مكّه مكرّمه و مدينه منوّره در طول مراحل تاريخي از قرن دهم هجري تا آغاز حكومت سعودي .

206

* ـ تاريخ بنا و نام هاي مسجدالحرام تا آخر عصر عثماني .

و از پژوهش هاي اجتماعي و اقتصادي بايد از اين موارد ياد كرد :

1ـ پژوهش درباره پوشش و فرش حرم .

2ـ پژوهش درباره گمشدگان .

3ـ پژوهش درباره هنرهاي دستي در مكّه مكرّمه .

4 ـ مشكلات انساني در حج و عمره .

5 ـ مطالعه درباره استفاده از شهر طائف براي دخول حجّاج .

از جمله پژوهش ها در حوزه خدمات و ارشاد اينهاست :

1ـ اسكان حجاج از خلال ضوابط اسكان حجّاج .

2ـ خدمات ارائه شده به كساني كه براي عمره مشرّف شده اند از خلال هتل ها ، قصرها و خانه هاي مكّه مكرّمه .

3ـ خدمات ارائه شده به زوّار در هتل ها و قصرها و خانه هاي مدينه منوّره .

4ـ ارزيابي شيوه هاي موفقي كه تاكنون در ارشاد و راهنمايي حجاج مؤثر افتاده است .

5 ـ پژوهش درباره مراكز استقبال حجّاج .

6 ـ راه هاي راهنمايي حجاج و زائران عمره در خدمات رساني به آنها .

7ـ پژوهش درباره آب رساني در ميقات هاي مقدّس .

8 ـ پژوهشي توصيفي درباره تعيين ميزان تأثير تبليغات رسانه ها درباره غار حراء در ميان حجّاج و زائران عمره .

9ـ چاپ راهنماي اماكن مكّه مكرّمه و توزيع آن در ميان حجّاج و زائران عمره .

10ـ چاپ راهنماي اماكن مدينه منوّره براي زائران .

11ـ راهنماي مسجد نبوي و مدينه منوّره .

12ـ دگرگون كردن نظام ارشادي حجّاج در داخل حرم شريف مكّي .

2ـ واحد اسناد :

در اين واحد مجموعه قابل توجّهي از اسناد تاريخي مكّه مكرّمه و مدينه منوّره و حجّ و راه هاي آن و ميقات ها و خدمات ارائه شده به حجّاج بيت الله الحرام در محدوده زماني چهارصد ساله وجود دارد .

همين سان ، مجموعه اي از طرح ها و برنامه هاي نادر و ده ها تصوير فتوگرافي ناياب قديمي و نقشه هاي تاريخي گذشته

207

درباره مكّه مكرّمه و مدينه منوّره و طائف و راه هاي حجّ در اين واحد موجود است .

3ـ واحد كتابخانه :

اين كتابخانه تخصصي است و حاوي كتاب هايي است درباره حج و مسائل مربوط به آن .

در اين كتابخانه ، دستگاه هاي مطالعه و دستگاه هاي تصوير ميكروفيلم و ميكروفيش و بعض ابزارهاي فني دقيق موجود است .

4ـ بخش اطلاع رساني و رايانه اي :

چون ازاهداف مركز پژوهش هاي حجّ ، تأسيس بانك اطلاعات حج است ، اين بخش نيز در محدوده مركز تأسيس شده است .

در اين بخش واحدهاي ذيل وجود دارد :

1ـ واحد رايانه :

اين واحد به امور آماري و اطلاع رساني براي تسهيل امر تحقيقات مي پردازد .

2ـ واحد توليد برنامه هاي سمعي و بصري :

در اين واحد ، هم برنامه توليد مي شود و هم تكثير مي گردد . اين بخش مي تواند پژوهشگران را در امور مربوط به پژوهش ياري رساند .

اين بخش به دستگاه هاي ( Cam - B S . p ) مجهّز بوده و داراي آرشيوي معتبر است .

5 ـ بخش پي گيري پژوهش ها :

در اين بخش سعي مي شود كه مسائل مربوط به پژوهش پي گيري شود و با دانشگاه ها و مراكز و سازمان هايي كه مي توانند بخشي از پژوهش ها را به عهده گيرند ، ارتباط برقرار گردد .

نيز در اين قسمت از استادان و محقّقان دانشگاه ها براي استفاده از تخصّص و خبرگي شان در جهت اجراي پژوهش و كمك به زائران بيت الله الحرام بهره برده مي شود .

اهداف اين بخش در مواد ذيل خلاصه مي گردد :

1ـ در هر سال همه امكانات دانشگاهي و آكادميكي داخل و خارج و همين سان امكانات حكومتي را براي ارائه پژوهش هاي علمي درباره حجّ به كار مي گيرد .

2ـ تمامي علاقمندان به انجام

208

پژوهش در امور حجّ را به همكاري فرا مي خواند و شيوه هاي كار پژوهشي در مركز را به آنها آموزش مي دهد .

نيز كارهاي ارائه شده و پيشنهادهاي پژوهشي را بررسي مي كند و در صورت تصويب ، به اطلاع محقّق مي رساند .

3ـ همكاري با پژوهشگران در انعقاد قرارداد و گزارش هاي مرحله اي و رعايت برنامه ريزي زمان بندي شده و بودجه تخصيص داده شده به آنها به هنگام تقديم نوشته نهايي بحث و چاپ آن در داخل مركز پس از ويرايش ادبي و در صورت اشكال اعاده آن به پژوهشگر براي مراجعه نهايي .

4ـ چاپ پژوهش هاي مجاز علمي و ارسال آن براي سازمان ها و ادارات مختلف دولتي اي كه به نوعي با اين گونه بحث ها ارتباط كاري دارند و مراكز داراي آكادميكي اي كه امكان مبادله آثار با آنها وجود دارد .

6 ـ بخش روابط عمومي :

از كارهاي اين بخش ، نمايش توليدات علمي و فرهنگي مركز است براي نمايش ، برنامه ريزي براي آگاهي دادن و بالابردن فرهنگ با مراجعان و آشناكردن آنها به فعاليت هاي فرهنگي و علمي انجام شده در مركز ، پشتيباني از پايگاه روابط بين مراكز علمي و مراجعان براي تحقق اهداف مورد نظر .

اين بخش به واحدهاي ذيل تقسيم مي شود :

1ـ واحد تبليغات .

2ـ واحد پشتيباني .

7ـ بخش امور اداري و مالي :

اين بخش به واحدهاي ذيل تقسيم مي شود :

1ـ واحد دفتر مدير كل مركز .

2ـ واحد امور كاركنان .

3ـ واحد ارتباطات .

4ـ واحد دبيرخانه .

5 ـ واحد انبار .