* حج گزاری در کشور
ترکیه

207

ميقات حج - سال نهم - شماره سي و پنجم - بهار 1380

از نگاهي ديگر

208

حجّ در كشور تركيه

دفتر پژوهشهاي كاربردي

مديريت كلان

اداره حجّ در كشور تركيه توسّط دولت و بخش خصوصي و به صورت مشترك اداره مي شود . اداره سازمان امور ديانت تركيه مسؤوليت انجام تحقيقات و پژوهش هاي حجّ را بر عهده دارد و دستورالعمل ها و شيوه نامه هاي اجرايي حج توسط « شوراي حجّ و عمره » تدوين مي شود .

علي رغم اشتراك دولت و بخش خصوصي در اجراي امور حجّ ، نظارت و كنترل و هدايت امور اجرايي حجّ توسط مسؤولان منتخب از سوي سازمان امور ديانت و وزارت گردشگري اعمال مي شود . مذاكرات رسمي با دولت عربستان سعودي ، انعقاد قراردادها و پروتكل ها توسط مسؤولان دولتي انجام مي پذيرد . بخشي از سازمان دهي عمليات حج توسط امور ديانت وابسته به نخست وزيري و بخشي نيز توسط واحدهاي خصوصي انجام مي شود . زائران در انتخاب بخش دولتي و يا خصوصي آزادند و قواعد و مقرّرات مربوط به سازماندهي امور حجّ توسط شوراي حج وعمره تعيين مي گردد . برنامه سفر حج بر اساس قواعد و مقررات سازمان امور ديانت و بخش خصوصي انجام مي شود و دولت هر دو بخش را تحت كنترل خود دارد و حتي بخش خصوصي هم با نظارت دولت وظايف خود را به انجام

209

مي رساند . بخش خصوصي از نظر مالي و معرفي نحوه خدماتي كه ارائه مي دهد برخورداري هايي دارد كه اين برخورداري ها را مردم تأمين مي كنند .

سهميه حجاج تركيه بر اساس قاعده همه كشورهاي اسلامي است و هر سال يك هزارم جمعيت تركيه راهي عربستان مي شوند . تقاضا با سهميه اختصاص يافته برابر نيست و معمولا تعداد متقاضيان بيش از سهم شناخته شده براي تركيه است . با توجه به اين نكته كه تقاضا همواره بيشتر از سهميه است ، ميان متقاضيان ، قرعه كشي به عمل مي آيد .

فراخوان زائران براي ثبت نام در حجّ تمتّع ، از طريق روزنامه ، راديو ، تلويزيون ، مساجد ، وعاظ و خطبا است و ثبت نام عمومي را دولت انجام مي دهد . براي اعزام زائر ترك ، مسؤولان شرايطي را وضع كرده اند . در تركيه هر فرد فقط يكبار مي تواند براي حجّ تمتّع ثبت نام كند و از اين حيث محدوديت وجود دارد . ثبت نام زائران به صورت غير متمركز و معمولا توسط مفتي ها و فرمانداري ها صورت مي گيرد . زائر ترك پس از ثبت نام نمي تواند سهميه خود را به ديگري واگذار كند و امكان انتقال سهميه وجود ندارد ولي آن دسته از متقاضياني كه داراي بيماري حادّ باشند و يا در بستر مرگ بيفتند ، به شرط تأييد كميسيون ويژه و به استناد گزارش پزشكي مي توانند سهميه حجّ تمتّع خود را به يكي از بستگان درجه اوّل خود منتقل نمايند .

در كشور تركيه هيچ سهميه اي از حجّ تمتّع ، به ادارات و سازمان هاي دولتي وغيردولتي ويا اشخاص حقيقي و حقوقي و يا تشويق ها تعلّق نمي گيرد و اعزام ها فقط از طريق ثبت نام عمومي است .

بخش خصوصي چنانچه متولي امور اجرايي حجّ شود ، هيچ يارانه اي از دولت دريافت نمي كند و كلّيه درآمدهاي او از طريق زائران اعزامي تأمين مي گردد .

همه ساله هزينه حج در قبل از سفر و حين ثبت نام قطعي و از زائر همان سال دريافت و هزينه ها نيز متفاوت است ؛ مثلا در سال 2001 ميلادي هزينه حجّ بر اساس شرايط رقابتي موجود در تركيه تعيين خواهد شد ولي هزينه هايي مانند هزينه مأموران ديني ، بهداشتي ، خدماتي و مبالغي كه بايد به عربستان پرداخت شود و يا به آن كشور منتقل گردد ، از پيش تعيين مي شود و دولت با احتساب آن هزينه ها ، رأساً نسبت به پرداخت اقدام

210

مي كند . زائر ، هزينه حجّ خود را بر اساس قيمت اعلام شده از سوي دولت ، به بانك ها پرداخت مي نمايد . همانطور كه پيشتر آمد ، ممكن است مبالغ پرداختي توسط زائران يكسان نباشد بلكه ميزان پرداختي بر اساس نوع هتل ، طول سفر و . . . تعيين مي شود .

زائر در طول سفر وظايفي مانند رفتار و حركت در شأن دولت و ملّت تركيه ، احترام به يكديگر و اطاعت از تعاليم و هشدارهاي مأموران حجّ دارد .

ساماندهي امور اجرايي حجّ به عهده افراد مشخص و كساني است كه در امور حج داراي تجارب ارزنده اي هستند . شركت ها و يا مسؤولان تورها ، انجام امور اجرايي حج را بر عهده دارند . زائران ترك برخي ملزومات پزشكي ( گوشي ، فشارسنج و . . . ) دارو و مواد غذايي را مي توانند در سفر به همراه داشته باشند . آنان از حدود 5 الي 6 ماه مانده به عيد قربان ، به كاروان ها و يا تورهاي زيارتي معرفي مي شوند و طي اين مدت آموزش هاي لازم را مي بينند .

گذرنامه و ويزا

زائر ترك براي عزيمت به عربستان سعودي ، گذرنامه عادي بين المللي دريافت مي كند . اين گذرنامه مخصوص سفر حجّ نيست و براي سفرهاي خارجي ديگر نيز مورد استفاده است . زائر ، خود به شهرباني محلّ مراجعه و گذرنامه را دريافت مي كند و هزينه آن را شخصاً مي پردازد . زمان مراجعه زائر براي دريافت گذرنامه پنج ماه مانده به عيد قربان است .

صدور گذرنامه در كشور تركيه ، به صورت غير متمركز در استان ها و توسط فرمانداري ها انجام مي شود و تمامي مسؤوليت آن به عهده خود زائر است . معمولا مجري حج ( سازمان امور ديانت و بخش خصوصي ) بعد از ماه مبارك رمضان گذرنامه ها را به سفارت عربستان تسليم و يك تا يك ونيم ماه مانده به عيد قربان تحويل مي گيرد .

انتقال به عربستان ( هوايي ـ زميني ـ دريايي )

زائران ترك از طريق هوا به كشور عربستان منتقل مي شوند . يك زائر بايد براي رفت و برگشت خود به عربستان 1800 تا 1900 دلار بپردازد كه اين مبلغ همه ساله با تغييراتي مواجه است . دولت

211

براي هزينه پرواز زائران ، هيچ يارانه اي را در نظر نمي گيرد . سازمان امور ديانت و بخش خصوصي ، مسؤوليت تهيه بليط زائران را بر عهده دارند و هماهنگي امور مربوط به پرواز زائران نيز به عهده همين دو مركز است . زائران كشور تركيه معمولا از 15 فرودگاه مبدأ به قصد عربستان سعودي پرواز مي كنند كه اين تعداد نسبت به تعداد متقاضيان استان ها بيشتر و كمتر مي شود ، هواپيماهاي شركت هواپيمايي تركيه فقط به جدّه پرواز دارند .

تعداد پروازهاي تركيه به عربستان ، به نسبت منازلي كه در مكّه و مدينه اجاره شده و نسبت به طرح اسكان زائران تنظيم مي شود . به طور متوسط روزانه 12 پرواز از تركيه به عربستان انجام و زائران اين كشور را به جدّه منتقل مي كند . زائران ترك ، ميان 30 تا 35 روز در عربستان اقامت دارند و پيش از عزيمت آنان ، زمان برگشت نيز مشخص مي شود . تركيه در موسم حجّ به ناوگان هوايي خود متّكي است و از ساير كشورها هواپيما اجاره نمي كند .

گمرك ارز و سوغات

زائر ترك هيچ مبلغي را بابت عوارض خروج از كشور نمي پردازد . مأموران امنيتي و گمركي ، به هنگام خروج زائران ، آنان را بازرسي مي كنند . زائران در خارج كردن كالا تابع مقررات عمومي گمرك تركيه هستند ولي معمولا هيچ كالايي را براي فروش در عربستان سعودي با خود به همراه نمي برند و فقط در هنگام خروج ، لباس هاي شخصي و برخي مواد غذايي را همراه دارند . آنان نسبت به ظرفيت هواپيما ، حق آوردن كالا به وزن 30 الي 40 كيلوگرم را دارند و عموماً تسبيح ، عرقچين ، سجاده ، آب زمزم و اسباب بازي را به عنوان سوغات به كشورشان وارد مي كنند . براي كالاهاي ممنوعه ، مطابق قوانين گمرك عمل مي شود و اجناسي كه مشمول گمرك شوند ، عوارض مربوط دريافت مي گردد ولي از كالاهاي مجاز هيچ مبلغي اخذ نمي شود و معمولا وسايل زائران ، همراه با خودشان به تركيه منتقل مي شود .

زائران در زمينه انتقال ارز با هيچ محدوديتي مواجه نيستند و نسبت به قدرت مالي و احتياج خود ، ارز لازم را به همراه مي برند . دولت تركيه به ارز همراه زائران يارانه اي نمي پردازد .

212

فرودگاه جدّه ، حمل و نقل داخل عربستان

براي هر زائر ترك ، پس از ورود به عربستان ، 1029 ريال سعودي پرداخت مي شود . آنان بين سه الي چهار ساعت به منظور انجام امور گمركي و گذرنامه در فرودگاه جدّه معطل مي شوند . افرادي از سازمان امور ديانتِ تركيه ، اماكن استقرار ، استراحت و پذيرايي از زائران با غذاهاي سرد و بسته بندي شده را فراهم مي كنند و بخش خصوصي تركيه چنين خدماتي را ارائه نمي دهد . هزينه اين پذيرايي از محلّ مبلغي كه زائر براي سفر حج پرداخته تأمين مي شود .

انتقال زائران ترك از جدّه به مكّه و مدينه ، توسط اتوبوس انجام مي شود و هيچگونه پذيرايي در ميان راه از آنان نمي شود . در مكّه و مدينه ، براي رفتن به حرمين شريفين از خودرو كرايه اي استفاده مي كنند . به جز ايام عرفه و عيد قربان ، خودروهاي اجاره اي در اختيارشان قرار مي گيرد . اين خودروها توسط افراد مسؤول در امور حج كرايه مي شود و هزينه هاي آن از 1029 ريال سعودي كه به هنگام ورود زائران به عربستان از او دريافت مي شود تأمين گردد .

مسكن

دو ماه پيش از عزيمت زائران ترك به عربستان ، اجاره مسكن توسط مأموران سازمان امور ديانت تركيه و مسؤولان بخش خصوصي آغاز مي شود . 35 تا 40 نفر ، مأمور اجاره منازل در مكّه و مدينه مي شوند و به طور تقريبي 80 تا 85 روز در آنجا مي مانند . هزينه اقامت ، مأموريت و خوراك اين افراد از محلّ حساب حج و عمره تأمين مي شود . اين مأموران مجبورند طبق دستور العمل موجود ، منازل را اجاره كنند .

اجاره كنندگان منازل زائران ترك ، معمولا فرش ، آب ، ميز و صندلي ، يخچال و لوازم آشپزخانه را از موجر دريافت مي كنند . اجاره بهاي منازل در حين سفر و به صورت قسطي از سوي مأموران ذيربط سازمان امور ديانت تركيه پرداخت مي شود . زائران زن و مردِ ترك به طور جداگانه در منازل اسكان داده مي شوند . از منازل اجاره شده ، به صورت 24 ساعته استفاده مي شد . حجّاج ترك 8 روز در مدينه و 20 تا 25 روز در مكّه اقامت مي كنند و مجموعه سفر آنان ، 30 تا 35 روز به طول مي انجامد .

213

تداركات و تغذيه

از زائران ترك در حين پرواز با هواپيما ، روزها و شب هاي اقامت در عرفات و منا ، طبق برنامه از پيش تعيين شده پذيرايي به عمل مي آيد . در ساير اوقات از آن دسته از حجاجي كه اقامت در هتل و يا اقامت كوتاه مدت را ترجيح داده اند ، در سه نوبت پذيرايي به عمل مي آيد . گروه مخصوصي كه پيش از سفر حج برنامه هاي غذايي زائران را تدوين كرده اند ، مأموريت اين پذيرايي را بر عهده دارند . براي زائراني كه در هتل اقامت دارند غذا در محل تهيه و در اختيار آنان قرار مي گيرد . برخي از آنان مقدار كمي مواد غذايي با خود به عربستان انتقال مي دهند و در طول سفر از آن استفاده مي كنند . مأموران تداركات و تهيه غذا نيز ، برخي از اقلام غذايي را از تركيه به عربستان مي برند ، ليكن قسمت عمده نيازمندي خود را از مقصد تهيّه مي كنند . غذاي منا و عرفات زائران ترك ، سرد و به صورت بسته بندي داده مي شود . و هيچ برنامه معيني براي استفاده از ميوه و چاي ندارند و آب بهداشتي و مورد شرب آنان نيز توسط صاحبان منازل تأمين مي شود .

مسؤولان حج تركيه به علّت اينكه هزينه هاي تغذيه افراد يكسان نيست ، سرانه مشخصي را براي اين منظور تعيين نكرده اند .

بهداشت و درمان

زائران كشور تركيه قبل از عزيمت به عربستان ، تحت هيچ معاينات پزشكي قرار نمي گيرند و خود آنان به سلامت خود توجه مي كنند . قبل از سفر فقط نسبت به بيماري مننژيت واكسينه مي شوند . اعزام زائران بيمار بر اساس گزارشي است كه پزشك مربوط ارائه دهد . در طول سفر تمامي خدمات پزشكي مورد نياز به زائران بيمار ارائه مي شود و از همه امكانات درماني دولتِ تركيه و يا عربستان بهره مي گيرند . مسؤولان اجرايي حج كشور تركيه ، با كسب اجازه از دولت عربستان داروهاي مورد نياز زائران را به همراه مي برند . سازمان امور ديانت در موسم حج يك باب بيمارستان در مكّه ، يك باب بيمارستان در مدينه و مراكز بهداشتي كافي داير مي كند . همچنين چادرهاي پزشكي در عرفات و منا براي ارائه هرگونه خدمات درماني برپا مي شود . تمامي مراكز درماني مذكور در طول

214

موسم حج فعاليت دارند . به علت وجود امكانات درماني كافي و بهره گيري از خدمات سعودي ، ديگر نيازي به استفاده از زائران پزشك احساس نمي شود . زائران ترك قبل از تشرف به حج در همايش هاي ويژه نسبت به رعايت نظافت و بهداشت آموزش مي بينند . سرانه اي كه براي هزينه خدمات درماني هر زائر ترك پيش بيني شده 40 دلار مي باشد .

بيمه

كشور تركيه در زمينه استفاده زائران از خدمات بيمه درماني ، هيچ تدبيري نينديشيده است .

آموزش

حجّاج ترك پيش از اعزام به عربستان ، در سمينارهاي مختلفي حضور پيدا مي كنند . در اين سمينارها به طور عمده درباره مناسك حج براي آنان توضيحاتي داده مي شود . آموزش مسائل اداري ، روابط انساني ، برخورد با مشكلات احتمالي كه حجّاج در حين سفر با آن مواجه مي شوند ؛ نظير مسائل بهداشتي ، امنيتي ، تغذيه و گم كردن پول و دزدي و چگونگي مقابله با اين مسائل ، بخش مهمّي از مسائل آموزش اين سمينارها را تشكيل مي دهد . دوره هاي آموزش زائران ترك يك تا دو ماه قبل از آغاز سفر حج انجام مي شود .

معمولا سمينارهاي مذكور با هماهنگي مفتي هاي استان ها در شهرستان ها تشكيل و آموزش ها نيز توسط رؤساي قافله هاي حجّ كه تجارب لازم را دارند اعمال مي گردد . در حين سفر حج نيز به دستور اداره حج ، رؤساي قافله ها و مأموران ديني هشدارها و تذكرات لازم در خصوص مسائل بهداشتي ، امنيتي و غيره را به زائران مي دهند . مسؤولان انتخاب شده از سوي سازمان امور ديانت تركيه با حضور در منازل حجاج نيز توصيه لازم را نموده و اطلاعات مورد نياز را در اختيار آنان قرار مي دهند . علاوه بر همه اين ها كه گفته شد ، در ايام نزديك به حج ، از امكانات رسانه اي كشور نيز بهره گرفته مي شود و زائران از جزوات و كتب و فيلم هاي ويدئويي نيز استفاده مي كنند . هزينه آموزش حجّاج ( سمينارهاي آموزش ـ كتب ـ جزوات ـ فيلم و . . . ) از حساب حج و عمره تأمين مي گردد و دولت هيچ

215

كمك مالي در اين زمينه ارائه نمي كند و خود زائران نيز به صورت مستقيم مبلغي نمي پردازند . پس از اينكه زائران ترك از سفر حج بازگشتند ، در زمينه ادامه و تحكيم خصلت هاي ارزشمندي كه در حين سفر در احترام متقابل به يكديگر و داشتن حسن نيت و مسامحه آموخته اند و ياكسب كرده اند ، توصيه هايي ازسوي دست اندركاران به آنان مي شود . اداره حج سازمان امور ديانت تركيه همچنين براي رؤساي كاروان ها و مأموران ، اين سمينارهاي آموزشي را برگزار مي كند .

تشكيلات اجرايي حج

سازمان امور ديانت تركيه براي كنترل عملكرد و خدمات اداره امور حجّ و همچنين كنترل فعاليت هاي آن دسته از آژانس هاي سياحتي درجه يك كه جواز اعزام قافله هاي حجّ را دارند و نيز براي ايجاد هماهنگي در امور كنترل بازرسان ساير مؤسسات ، به اندازه كافي بازرس تعيين مي كند . اين افراد موظف به كنترل بازرسي امور اجرايي حجّ هستند . حيطه كنترل و بازرسي اين افراد به شرح زير است :

ـ امور مربوط به حجّ كه در سازماندهي امور ديانت انجام مي شود ؛ اعمّ از امور ورود و خروج در جدّه ، نحوه انتقال حجّاج و . . .

ـ وضعيت منازل حجاج اسكان داده شده در مكّه و مدينه .

ـ نحوه خدماتي كه در اماكن مقدّس داده مي شود .

ـ نحوه ارائه خدمات حمل ونقل و بهداشت به حجّاج .

ـ رفتار پرسنلي .

ـ نحوه تغذيه حجاج و خدمات مشابه .

ـ هزينه هايي كه در ارتباط با سفر حجّ مصرف مي شود .

ـ بررسي و تثبيت نواقص و ارائه پيشنهادهاي به موقع جهت رفع آنها .

ـ كنترل عملكرد مأموران و مسؤولان و بررسي و تهيه گزارش از موارد سوء و كج روي هاي احتمالي بازرسان و نمايندگان ويژه سازمان ، در عين حال نسبت به كنترل عملكرد آژانس هاي مسافرتي در چهارچوب حدود و اختيارات آنان و چگونگي ارائه خدمات اين آژانس ها به زائران ، مسؤول بوده و وظيفه دارند نتيجه بررسي هاي خود را طي گزارشي به رياست سازمان

216

امور ديانت ارائه دهند . هر يك از اين نمايندگان مأمور بررسي و كنترل بخش خاصي مي شوند و تعداد آن ها نيز متغير است .

خدمتگزاران به زائران ترك و مجريان عمليات حج ، از سوي سازمان امور ديانت تركيه و با در نظر گرفته معيارهايي همچون سن ، داشتنِ تجره سفر به حج ، مدت خدمت ، سابقه پرونده ، سازگاري با شرايط اقليمي عربستان و . . . انتخاب مي شوند . اين افراد همچنين در چارچوب دستورالعمل سازمان امور ديانت بعد از قبولي در امتحانات كتبي و شفاهي كه در مراكز مختلف تركيه برگزار مي شود ، انتخاب مي گردند . برگزيدگان در قبال سازمان امور ديانت مسؤول مي باشند و ارزيابي عملكرد آنان نيز به عهده همين سازمان است . بعثه حجاج تركيه در مورد فعاليت هاي فرهنگي كه مربوط به خود زائران است ، توصيه هايي به آنان مي كند . مسؤولان بعثه حج در طول سفر از طريق تشكيل جلسات با قافله ها و مأموران ديني ارتباط دارند .

پيش از شروع سفر حجّ ، زائران ترك از پارچه هايي كه در اختيار آنان قرار داده مي شود ، لباس متّحدالشكل و مناسب تهيه مي كنند و در طول سفر بايد از همين لباس استفاده نمايند .

گزارش فوق به سفارش دفتر پژوهشهاي كاربردي سازمان حجّ و زيارت و توسط دفتر نمايندگي خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران در تركيه تهيّه شده ، كه بدينوسيله از اين عزيزان تشكّر و قدرداني مي نماييم . فصلنامه « ميقات حجّ »