فقه
تطبیقی

51

ميقات حج - سال نهم - شماره سي و ششم - تابستان 1380

فقه حجّ

52

فقه تطبيقي

اجمالي از تفاوت هاي اعمال حج و عمره در فقه امامي وفقه شافعي و حنفي ^{( 1 )}

مركز تحقيقات حجّ ـ بخش فقه

زائران كنجكاو ايراني در موسم حج و عمره از چگونگي حج گزاري و نماز اهل سنت و تفاوت هاي عملي و فقهي آن با حج و نماز شيعه پرسش بسيار دارند . آنچه در اين مقاله مي خوانيد ، پاسخي است به پرسش فوق ، تا خوانندگان محترم را با برخي از تفاوت هاي اساسي فقه شيعه و دو مذهب شافعي و حنفي كه بيشتر ايرانيان سني مذهب پيرو آنها هستند در عمره و حج و شيوه نمازگزاري ، به صورت تطبيقي و مقايسه اي آشنا نمايد .

اميد آنكه در آينده با استفاده از منابع اصلي فريقين ، اين كار تكميل و به شكل بهتري عرضه شود .

مكان احرام

امامي

1 ـ كساني كه با هواپيما به حج مي روند و مي خواهند بعد از حج به مدينه * بر گرفته از مناسك حج امام خميني ( رحمه الله ) و مناسك مصور حج اهل سنت كه توسط آقايان : مولوي اسحق مدني ، ماموستا سيد محمد شيخ الاسلامي مولوي حامد و عبدالصمد رامني و ماموستا محمد امين راستي تهيه شده .

شافعي و حنفي

1 ـ حاجياني كه مدينه بعد هستند و مستقيماً از فرودگاه جده وارد مكه

53

مشرف شوند ، احتياط آن است كه بدون احرام بروند « جده » ، و از اهل اطلاعِ مورد اعتماد تحقيق كنند ، اگر جده يا « حده » محاذي با يكي از ميقات هاست از آنجا محرم شوند و الاّ بروند به ميقاتِ ديگر ؛ مثل جُحفه و از آنجا محرم شوند .

مي شوند ، چون هنگام پرواز از ميقات عبور مي كنند و بايد در آن لحظه ها محرم باشند ، لازم است در ايران لباس احرام را بپوشند .

تلبيه

2 ـ « لَبَّيكَ الَّلهُمَّ لَبَّيْكَ ، لَبَّيْكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ » و احتياط مستحب است پس از آن بگويد : « اِنَّ الْحَمدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ لاشريكَ لَكَ لَبَّيْكَ . »

2 ـ « لَبَّيكَ الَّلهُمَّ لَبَّيْكَ ، لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ ، اِنَّ الْحَمدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ ، لاشريكَ لَكَ » .

تكرار و قطع تلبيه

3 ـ از مستحبات تلبيه ، تكرار آن است به خصوص در :

ـ وقت برخاستن از خواب .

ـ بعد از هر نماز واجب و مستحب .

ـ وقت رسيدن به سواره .

ـ هنگام بالا رفتن از تلّ و سرازير شدن از آن ، و . . .

ـ و شخص متمتّع ، تلبيه گفتن او در عمره مستمر خواهد بود تا آنكه خانه هاي مكه را ببيند .

3 ـ تكرار تلبيه بعد از بستن احرام در همه احوال ، به خصوص هنگام تغيير زمان و حالات . . . سنت است ، جز در حال طواف و سعي صفا و مروه . در اين دو حال دعاي مأثوره از حضرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را بخواند ، لازم به توضيح است محرم به حج ، تا رمي جمره عقبه كه در روز عيد انجام مي گيرد ، تلبيه مي كند ولي معتمر تا وارد مسجد الحرام مي شود و شروع به طواف مي كند ، تلبيه را قطع مي نمايد .

* * *

54

محرمات احرام

4 ـ محرمات احرام ( امامي )

1 ـ پوشيدن چيز دوخته ، مثل پيراهن و زيرجامه و قبا و امثال آن .

2 ـ پوشيدن مرد سر خود را .

3 ـ پوشاندن زن روي خود را به نقاب و روبند و برقع .

4 ـ استعمال عطريات .

5 ـ ازاله مو از بدن .

6 ـ ناخن گرفتن .

7 ـ جماع كردن با زن و بوسيدن و دست بازي كردن و نگاه به شهوت بلكه هر لذت و تمتعي بردن .

8 ـ عقد كردن زن از براي خود يا ديگري .

9 ـ جدال و آن گفتن « لا والله » و « بلي والله » است .

10 ـ شكار صحرايي كه وحشي باشد .

11 ـ استمنا .

12 ـ سرمه كشيدن .

13 ـ نگاه در آينه .

14 ـ پوشيدن موزه و چكمه و گيوه و جوراب و هرچه تمام روي پا را مي گيرد براي مردان .

15 ـ فسوق .

16 ـ روغن ماليدن به بدن .

17 ـ سايه قرار دادن بالاي سر ، براي مردان .

18 ـ بيرون آوردن خون از بدن .

19 ـ انگشتر به دست كردن براي زينت .

20 ـ پوشيدن زيور براي زينت ( براي بانوان ) .

21 ـ كشتن جانوراني كه در بدن ساكن مي شوند .

22 ـ ناخن گرفتن .

55

23 ـ كندن دندان .

24 ـ كندن درخت يا گياهي كه در حرم روييده باشد .

* * *

4 ـ عمل هاي ممنوع در حالت احرام ( شافعي و حنفي )

1 - پوشيدن لباس ، پيراهن و شلوار ، كلاه ، عمامه ، كت و لباسِ زير براي آقايان ، جز كمربند براي حفظ پول كه اشكالي ندارد ، بقيه لباس ها ممنوع است .

2 - پوشيدن سرو صورت و پشت پا براي آقايان و پوشيدن صورت براي زنان .

3 - به كار گرفتن و استفاده كردن از عطريات ، هر نوع كه باشد ، صابون و كرم خوشبو و بوييدن گل هاي خوشبو با قصد و اراده و عمداً ، اما چنانچه خود قصدي نداشت و بوي خوشي به مشامش رسيد ، ايرادي ندارد .

4 - كوتاه كردن و تراشيدن موي بدن از هر جا كه باشد .

5 - گرفتن ناخن .

6 - جماع و يا مقدمات آن ، مانند بوسه و غيره .

7 - بحث و گفتگوي جماع در حضور زنها .

8 - جنگ و جدل و برخورد نامناسب با حجاج .

9 - شكار و همكاري با شكارچي .

10 - كشتن و گرفتن ملخ و امثال آن .

* * *

طواف

5 ـ براي طواف كننده مستحب است در هر شوط ، اركان خانه كعبه و حجرالأسود را استلام نمايد .

5 ـ براي هر شوط طواف بلند كردن دست ها و بوسيدن آن ها لازم است ، بدين ترتيب جمعاً هفت شوط طواف را هفت مرتبه در هنگام ازدحام از دور دست ها را بلند كند و بوسه دهد .

* * *

56

6 ـ از جمله مستحبات مكه معظمه ، طواف كعبه است ، درهر شبانه روز ده مرتبه ، در اوّل شب سه طواف و در آخر شب سه طواف و پس از دخول صبح دو طواف ( بعد از ظهر دو طواف ) ولي پس از احرام عمره ، قبل از طواف و پس از احرام حج قبل از وقوف به عرفات و پس از بازگشت از منا ، قبل از طوافِ زيارت احتياط آن است كه طواف مستحب بجا نياورد .

6 ـ در تمام اوقات شبانه روز طواف جايز است حتي در اوقاتي كه نماز مكروه است ، بجز وقت خطبه نماز جمعه و موقع اقامه نماز جماعت كه در اين دو وقت طواف مكروه است .

* * *

7 ـ عبارت شهيدين ( قدس سرّهما ) در لمعه و شرح آن ، اين چنين است :

وسنّته ( الطواف ) الغسل . . . .

والرّمل ـ بفتح الميم ـ وهوالإسراع في المشي مع تقارب الخطا ، دون الوثوب والعدو ثلاثاً و هي الأولي والمشي أربعاً بقية الطواف علي قول الشيخ في المبسوط في طواف القدوم خاصة . . . . وانّما يستحب علي القول به للرجل الصحيح ، دون المرأة والخنثي والعليل ، بشرط أن لا يؤذي غيره ولا يتأذي به . ^{( 1 )}

7 ـ در طواف عمره و طواف حج ، كه بعد از آن بايد سعي انجام بگيرد ، سنت است كه مردان در سه شوط اول « رمل » و در هر هفت شوط « اضطباع » كنند البته در وقت نماز سنت آن است كه اضطباع نكنند .

رمل ؛ يعني تكان دادن بازوها و قدم برداشتن همچون پهلوانان .

اضطباع ؛ يعني حوله احرام را زير بغلِ راست عبور دهد و روي شانه چپ بگذارد ، اما هنگام خواندن نمازها بغل را بپوشاند .

* * *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح لمعه ، كتاب الحج : الفصل الرابع ، في اعمال العمره .

57

نماز طواف

8 ـ واجب است بعد از تمام شدن طواف عمره دو ركعت نماز بخواند مثل نماز صبح .

8 ـ در فقه شافعي نماز طواف جزء سنت هاي حج و در فقه حنفي از واجبات حج مي باشد .

* * *

9 ـ واجب است اين نماز نزد مقام ابراهيم واقع شود و احتياط واجب آن است كه پشت مقام بجا آورد كه سنگي كه مقام است بين او و خانه كعبه واقع شود و بهتر آن است كه هر چه ممكن باشد نزديك تر بايستد لكن نه به طوري كه مزاحمت با سايرين كند .

9 ـ نماز طواف دو ركعت است كه بايد آن را پشت مقام ابراهيم بخواند و در ايام حج چون ازدحام است و در مقام ابراهيم مشكل است در محاذي آن و يا در جاي خلوت تري مي تواند نماز طواف را بخواند و اگر خلوت باشد در مقام ابراهيم بخواند .

* * *

حلق يا تقصير

11 ـ واجب است بعد از آنكه سعي كرد ، تقصير كند ؛ يعني قدري . . . .

و تراشيدن سر در تقصير كفايت نمي كند بلكه حرام است .

11 ـ در عمره تمتع نيز مخير است بين حلق و تقصير .

* * *

اعمال حج

احرام

12 ـ وقت احرام حج موسّع است و تا وقتي كه بتواند بعد از احرام به وقوف اختياري عرفه برسد ، مي تواند تأخير بيندازدوازآنوقت نمي تواندعقب بيندازد .

12 - زمان احرام حج ، روز هشتم ذي الحجه تا روز دهم است .

* * *

58

استقرار در منا

13 ـ مستحب است شب عرفه را در منا بوده و به طاعت الهي مشغول باشد . و بهتر آن است كه عبادات و خصوصاً نمازها را در مسجد خيف بجا آورد و چون نماز صبح را خواند تا طلوع آفتاب تعقيب گفته ، پس به عرفات روانه شود .

13 ـ حجاج پس از احرام به سمت منا حركت مي كنند و سنت است كه شب نهم را در منا بگذرانند و نماز ظهر ، عصر ، مغرب ، عشا و صبح روز نهم را در چادرها بخوانند . ماندن در منـا سنت است . ^{( 1 )}

* * *

وقوف در مشعرالحرام .

14 ـ احتياط واجب آن است كه شب دهم را تا طلوع صبح در مشعرالحرام به سر ببرد و نيت كند اطاعت خدا را در اين به سر بردن شب .

15 ـ چون صبح طلوع كرد ، نيت وقوف به مشعر الحرام كند تا طلوع آفتاب .

14 و 15 ـ اين وقوف چهارمين عمل از اعمال حج ، وقت آن بعد از غروب آفتاب روز نهم است ؛ به گونه اي كه حجّاج نماز مغرب در عرفات نمي خوانند بلكه پس از غروب از عرفات به سوي مزدلفه حركت مي كنند و در وقت عشاء نماز مغرب و عشاء را به طريق جمع و قصد ادا مي كنند . . .

* * *

16 ـ مستحب است نماز شام و خفتن را تا مزدلفه به تأخير اندازد ، اگر چه ثلث شب نيز بگذرد و ميان هر دو نماز به يك اذان و دو اقامه جمع كند و نوافل مغرب را بعد از نماز عشاء بجا آورد و در صورتي كه از رسيدن به مزدلفه 16 ـ تأخير نماز مغرب به وقت عشاء و جمع بين نماز مغرب و عشاء در فقه شافعي سنت است ولي در فقه حنفي واجب است و لذا اگر شخصي حنفي نماز مغرب را در عرفات يا بين راه و در وقت مغرب بخواند بايد آن را در وقت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شيعيان معمولا عصر هشتم و يا صبح نهم ذي الحجه از مكه مكرمه به سوي عرفات حركت مي كنند و بسياري از اهل سنت هم صبح روز نهم از مكه مستقيماً وارد عرفات مي شوند .

59

پيش از نصف شب مانعي رسيد بايد نماز مغرب و عشاء را به تأخير نيندازد و در ميان راه بخواند .

عشاء در مزدلفه اعاده نمايد .

* * *

17 ـ اقوي جواز كوچ كردن بلكه استحباب آن است ، كمي قبل از طلوع آفتاب ، به نحوي كه قبل از طلوع آفتاب از وادي محسّر تجاوز نكند و اگر تجاوز كرد گناهكار است ولي كفاره بر او نيست و احتياط آن است كه وقتي حركت كند كه قبل از طلوع آفتاب وارد وادي محسّر نشود .

17 ـ * طبق مذهب حنفي ، اگر كسي قبل از طلوع فجر مزدلفه را ترك كند ، بر او دَم واجب مي شود ؛ چون وقت وقوف سنت را كه قبل از طلوع فجر بوده ، عمل كرده امّا بعد از طلوع فجر كه وقوف واجب است ، آن را ترك نموده است .

* در مذهب شافعي ، حضور كوتاه در مزدلفه بعد از نصف شب كافي است و اگر در نصف دوم شب در مزدلفه نباشد ، با دم جبران مي شود ( وجوباً يا استحباباً علي اختلاف القول ) .

* * *

رمي جمره عقبه

18 ـ وقت انداختن سنگ ، از طلوع آفتاب روز عيد تا غروب آن و اگر فراموش كرد تا روز سيزدهم مي تواند بجا آورد و اگر تا آن وقت متذكر نشد ، احتياطاً در سال ديگر خودش يا نايبش بيندازد .

18ـ وقت زدن هفت سنگريزه در روز دهم از طلوع خورشيد تا زوال آن است .

* اما در فقه حنفي به دليل ازدحام مي توان بعد از زوال تا غروب رمي كرد اما رمي بعد از غروب مكروه است ، در فقه شافعي زدن سنگريزه درروزدهم لزوماً قبل از زوال است ولي براي افراد ضعيف و مريض بعد از غروب هم جايز است .

60

19 ـ واجب است در انداختن سنگ ها چند امر : . . .

سوم آنكه : انداختن ، به جمره برسد . پس اگر سنگ را انداخت و سنگ ديگران به آن خورد و به واسطه آن يا كمك آن به جمره رسيد كافي نيست ، لكن اگر سنگ به جايي بخورد و كمانه كند و به جمره برسد كافي است ظاهراً .

19 ـ سنگريزه ها اگر به جمره نخورد ولي نزديك آن داخل محوطه ديوار شده بيفتد ايرادي ندارد چنانچه خارج از محدوده بيفتد ادا نمي شود ، بايد آن را اعاده كرد .

* * *

قرباني

20 ـ بايد ذبح را بعد از رمي جمره عقبه بكند به احتياط واجب .

ـ احتياط واجب آن است كه ذبح هدي را از روز عيد تأخير نيندازد .

20 ـ پس از رمي جمره عقبه ، ذبح گوسفند به عنوان دم شكر ، كه اصطلاحاً قرباني گفته مي شود ، واجب و تا سه روز انجام آن جايز است .

* * *

21 * ـ به احتياط واجب بايد در منا اول رمي جمره كند و بعد از آن ذبح كند و بعد تقصير يا حلق . اگر بر خلاف اين ترتيب عمل كند ، پس اگر از روي غفلت و سهو بوده ، اعاده لازم نيست و اگر از روي جهل به مسأله بوده بعيد نيست كه اعاده نخواهد و احتياط به اعاده است و اگر از روي علم و عمد بوده در صورت امكان احتياط را ترك نكند .

21 ـ در فقه حنفي تا قرباني را انجام نداده ، حلق و قصر ( كه بعضي ناآگاهان انجام مي دهند ) صحيح نيست و حاجي نمي تواند با انجام آنها از احرام خارج شود اما در فقه شافعي اولا : ترتيب فوق لازم نيست ثانياً : تحلّل اول به رمي جمره عقبه و حلق يا قصر قبل از قرباني حاصل مي شود .

* * *

61

حلق يا تقصير

22 ـ هر مكلفي مختار است كه بعد از ذبح كردن ، يا سر بتراشد و يا از ناخن يا موي خود قدري بچيند مگر چند طايفه :

اول ـ زن ها كه بايد از مو يا ناخن خود قدري بگيرند .

دوم ـ كسي كه سال اول حج او باشد كه بايد سر بتراشد به احتياط واجب .

22 ـ واجب است حاجي از حلق يا تقصير يكي را انجام دهد .

* * *

23 - احتياط آن است كه حلق يا تقصير در روز عيد باشد ، اگر چه بعيد نيست جواز تأخير تا آخر ايام تشريق .

23 ـ * در فقه حنفي ، حلق يا تقصير پس از قرباني در روز دهم تا دوازدهم انجام گيرد .

* در فقه شافعي حلق مقيد به روزهاي خاص نيست و قابل تأخير است .

* * *

24 ـ محل تراشيدن سر و تقصير نمودن ، منا است و جايز نيست اختياراً در غير آنجا .

24 ـ حلق سر در منا سنت است و در جاهاي ديگر محدوده حرم جايز است ولي خارج از محدوده حرم ، طبق مذهب حنفي موجب دم است ولي در فقه شافعي اشكال ندارد .

* * *

25 ـ زن ها بايد از مو يا ناخن خود قدري بگيرند و كافي نيست ظاهراً براي آنها سر تراشيدن .

25 ـ طبق فقه حنفي خواهران به اندازه يك انگشت از يك چهارم موي سر را قصر كنند كافي است و از احرام

62

در تقصيركفايت مي كند مقدار كمي از مو را چيدن ، به هر نحو و با هر آلت كه باشد و يا ناخن گرفتن و بهتر است كه هم مقداري از مو بگيرد و هم ناخن را بگيرد .

بيرون آيند و طبق فقه شافعي كوتاه كردن حتي سه مو هم براي زنان مانند مردان كافي است .

* * *

طواف زيارت

26 ـ جايز است ، بلكه مستحب است روز عيد كه از اعمال منا فارغ شد بيايد به مكّه براي بقيه اعمال ، جايز است تأخير بيندازد تا روز يازدهم و بعيد نيست كه جايز باشد تأخير آن تا آخر ذي الحجه ؛ به اين معني كه روز آخر ذي الحجه هم اگر آمد و اعمال را بجا آورد مانع ندارد .

26 ـ بهترين وقت براي اداي اين طواف ، روز دهم ذي الحجه است ولي اگر تا پيش از غروب آفتاب روز دوازدهم نيز انجام گردد ، جايز است .

اگر كسي طواف زيارت را از غروب دوازدهم به تأخيز انداخت ، طبق فقه حنفي ، يك دم لازم مي گردد ، اما طبق فقه شافعي دم لازم نيست ولي تأخير آن بعد از ايام التشريق مكروه است .

* * *

27 ـ جايز نيست طواف حج و نماز و سعي و طواف نساء و نماز آن را قبل از رفتن به عرفات و بجا آوردن اعمال عرفات و مشعر و اعمال سه گانه منا بجا آورد در حال اختيار .

27 ـ سنت است كه اين طواف بعد از رمي به حلق يا تقصير و قرباني انجام شود .

طبق مذهب حنفي ، پيش از اين سه عمل نيز مي توان طواف زيارت بجا آورد ولي در فقه شافعي اين رخصت نيست و طواف زيارت حتماً بايد بعد از اعمال فوق انجام شود .

* * *

63

28 ـ بعداز بجاآوردن طواف زيارت و نماز آن و سعي بين صفا و مروه ، به تفصيلي كه گذشت ، حلال مي شود بر او بوي خوش ولي زن بر او حرام است .

بعد از بجاآوردن طواف نساء و نماز آن . . . حلال مي شود بر او زن نيز .

28 ـ بعد از انجام اين طواف ، از احرام خارج و كلّيه محرمات ؛ از جمله مباشرت با همسر كه بعد از تحلّل اول همچنان باقي بود بر حاجي حلال مي گردد .

نماز طواف

29 ـ اعمالي كه در مكه واجب است بجا آورد :

اول طواف حج است كه آن را طواف زيارت مي گويند .

دوم نماز طواف است .

سوم . . . . . . . . . .

29 * ـ طبق مذهب حنفي ، بعد از كلّيه طواف ها خواندن نماز طواف واجب و بر اساس نظر فقهاي مذهب شافعي سنت مي باشد .

بيتوته در منا

30 ـ واجب است بر حاجي كه شب يازدهم ذي الحجه و شب دوازدهم را در منا بيتوته كند ؛ يعني در آنجا بماند از غروب آفتاب تا نصف شب .

30 ـ تمام حجاج شب يازدهم و دوازدهم از غروب آفتاب تا اذان صبح را با قصد قربت در منا مي گذرانند .

بيتوته در منا در فقه شافعي واجب و در فقه حنفي سنت مؤكد است .

رمي جمرات سه گانه

31 ـ وقت انداختن سنگ ، از اول طلوع آفتاب تا غروب آفتاب روزي است كه شب آن روز را بيتوته كرده است .

31 ـ حاجي شبِ روز يازدهم و دوازدهم را درچادرهابگذراندودر اين دو روزبعد اززوال ، وقت رمي جمرات است .

64

طواف وداع

32 ـ براي كسي كه مي خواهد از مكّه بيرون رود ، مستحب است طواف وداع نمايد .

32 ـ پس از پايان اعمال روز دوازدهم به مكه بر مي گردند و قبل از خروج از مكه انجام طواف وداع واجب است .

خواهراني كه موقع وداع حيض داشته باشند مي توانند از جلوي درِ مسجد وداع كنند و وارد نشوند و از بيرون كفايت مي كند .

نماز در حجاز

1 ـ به فتواي امام ( رحمه الله ) و مراجع در مكه و مدينه ، در مسافرخانه و هتل نبايد نماز را به جماعت بخوانند و مي توانند در جماعت ساير مسلمين در مساجد شركت كنند و نماز را به جماعت بخوانند . ^{( 1 )}

2 ـ تبيين فضيلت نماز در مسجد الحرام و مسجد النبي  ( صلّي الله عليه وآله ) و استناد به رواياتي مانند :

الف : عَنْ رَسُولِ اللهِ ( صلّي الله عليه وآله ) « صَلاةٌ في مَسْجِدي هُنا تَعْدِلُ عِنْدَاللهِ عَشْرَةَ آلاف صَلاة في غَيْرِهِ مِنَ الْمَساجِدِ » . ^{( 2 )}

ب : عَنِ الإمام الْباقِرِ ( عليه السلام ) « صَلاةٌ في الْمَسْجِدِالْحَرامِ أَفْضَلُ مِنْ مِائة أَلْف صَلاة في غَيْرِهِ مِنَ الْمَساجِدِ » . ^{( 3 )}

3 ـ بهتراست نماز فرادا را نيز در مسجد الحرام و مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) بخوانيم :

« سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي فِي جَمَاعَة فِي مَنْزِلِهِ بِمَكَّةَ أَفْضَلُ أَوْ وَحْدَهُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ، فَقَالَ : وَحْدَهُ » . ^{( 4 )}

4 ـ به فتواي مراجع ، نماز با عامه فضيلت و ثواب دارد ، حتي اگر نياز به اعاده داشته باشد . عباراتي مانند :

« مَنْ صَلَّي مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الأَوَّلِ كَانَ كَمَنْ صَلَّي خَلْفَ رَسُولِ اللهِ ( صلّي الله عليه وآله ) » ^{( 5 )} يا « فَإِنَّ الْمُصَلِّيَ مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الأَوَّلِ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللهِ » . ^{( 6 )} يا روايت بسيار مهم زيد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نكـ : مناسك محشي ، 13152

2 ـ وسائل الشيعه : ج 3 ، ص 536

3 ـ ثواب الأعمال ، ص 127

4 ـ كافي ، ج4 ، ص527

5 ـ من لايحضر : باب الجماعة و وافي : ج 2 ، ص 182

6 ـ وافي : ج 2 ، ص 182

65

شحّام از امام صادق ( عليه السلام ) كه در وافي ، ج2 ، ص 182 نقل شده قابل استناد است .

5 ـ به فتواي امام و مراجع « وقتي كه در مسجد الحرام يا مسجد النبي نماز جماعت منعقد شد ، مؤمنين نبايد از آنجا خارج شوند و بايد از جماعت تخلّف نكنند و با ساير مسلمين به جماعت نماز بخوانند . ^{( 1 )}

6 ـ هنگام برگزاري نماز ، از تجمع در كنار بقيع يا ايستادن در كنار خيابان ها و مغازه ها و يا حركت برخلاف جهت نمازگزاراني كه به سوي مسجد مي روند ، جدّاً پرهيز كنيم .

7 ـ نماز خواندن در كنار بقيع و در داخل آن ممنوع است و نمازهاي مستحبي ؛ مانند نماز زيارت را مي توانيم در حرم يا هتل بخوانيم .

8 ـ نماز تحيّت ( احترام ) مسجد در فقه شافعي و حنبلي ( مذهب رايج حجاز ) مورد تأكيد است . هنگام ورود به مسجد از آن غفلت نكنيم .

9 ـ در هنگام برگزاري نماز جماعت از نماز فرادا جداً خودداري كنيم .

10 ـ به محض شنيدن « قد قامت الصلاة » برخيزيم و در صف جماعت بايستيم .

11 ـ پيش از نماز صبح دو اذان و يك اقامه گفته مي شود اولين اذان براي « نماز شب » است و حدود يك ساعت پيش از اذان صبح گفته مي شود ، اذان دوم نيز براي اعلام « طلوع فجر » و فرا رسيدن وقت نماز صبح است و بعد از حدود 20 دقيقه ، اقامه نيز پيش از شروع نماز گفته مي شود .

12 ـ در همه نمازهاي پنجگانه ، ميان اذان و اقامه چند دقيقه فاصله است تا نمازگزاران به مسجد برسند ، كمترين فاصله بين اذان و اقامه نماز مغرب است كه حدود 5 الي 7 دقيقه است .

13 ـ اهل سنت اهميت فراواني به منظم بودن صف هاي نماز جماعت مي دهند . امام جماعت قبل از گفتن تكبيرة الاحرام با جملات زير نماز گزاران را به تسويه صفوف و منظم ايستادن در صفوف دعوت مي كند : « سَوُّوا صُفُوفَكُم » ، « اِسْتَوُوا » ، « أَتِمُّو الصَّفَّ الأَوَّل فَالاَْوَّل » ، « سَدُّوا الْخِلَلَ » و . . . اگر در صف هاي جلو جاي خالي وجود دارد ، در صف بعد نايستيد .

14 ـ اهل سنت اتصال صفوف را در « مكان واحد » مانند مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نكـ : مناسك محشي ، م 1313

66

مسجد الحرام لازم نمي دانند ، ولي شيعيان سعي كنند جايي به نماز بايستند كه اتصال برگزار باشد .

15 ـ بلافاصله پس از امام ، تكبيرة الاحرام بگوييد و وارد نماز شويد .

16 ـ در رفتن به ركوع و سجده ها و برخاستن از آنها ، حتماً از امام تبعيّت كنيد و تأخير محسوس نداشته باشيد .

17 ـ از تكتّف و تأمين ( دست بسته نماز خواندن و گفتن آمين پس از حمد ) خودداري كنيد كه به فتواي فقهاي شيعه مبطل نماز است ، پس از حمد مستحب است « اَلْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِين » بگوييد .

18 ـ اهل سنت « بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم » را جزو سوره نمي دانند و در صورتي كه آن را قرائت كنند نيز آهسته قرائت مي كنند .

19 ـ در نماز به طور معمول قنوت نمي خوانند ولي گاهي پس از ركوع بجا مي آورند ، توجه داشته باشيد در اين صورت پيش از امام به سجده نرويد .

20 ـ سجده بر فرش بر اساس بسياري از فتاواي فقها مجزي است . از هنگام ورود به فرودگاه جده تا بازگشت به آن ، رعايت كنيم و از گذاشتن مهر يا كاغذ يا دستمال كاغذي خود داري كنيم ولي در جايي كه اهل سنت تردد ندارند و نيز در هتل حتماً بايد سجده بر چيزي باشد كه بر اساس فقه شيعه سجده بر آن صحيح است .

21 ـ اهل سنت « جلسه استراحت » ندارند و پس از سجده بلافاصله بر مي خيزند . شما جلسه استراحت را رعايت كنيد ولي زياد طول ندهيد .

22 ـ بسياري از مراجع نماز با اهل سنت را مجزي مي دانند و نياز به اعاده نيست و به فتواي برخي نيز مشروط به تلاوت اخفاتي حمد و سوره يا حديث نفس آن است ( آية الله خوئي ، تبريزي ، سيستاني ) و فقط آية الله گلپايگاني مجزي نمي دانند و بايد اعاده شود .

23 ـ در نماز جماعت ، مأمومين بايد ذكرهاي ركوع ، سجده ، تشهد و تكبيرها و . . . را اخفاتاً بگويند .

34 ـ اهل سنت در ركعت سوم و چهارم همواره سوره حمد مي خوانند ما نيز مخيّر بين تسبيحات اربعه و سوره حمد هستيم .

67

25 ـ اهل سنت تجافي ندارند ما نيز به جهت تبعيت در جماعت آنان ، تجافي نمي كنيم و به حال تشهد مي نشينيم .

26 ـ پس از نماز ، گفتنِ « الله اكبر » جزو نماز نيست بلكه اولين تعقيب نماز است . در هنگام گفتن تكبيرات ، دست ها را بالا نياوريد و جملات تكبير را كمي بلندتر بگوييد تا بشنوند و برخي توهمات آنان زدوده شود .

27 ـ در صورتي كه نماز شكسته مي خوانيد دو نماز خود را با يك نماز اهل سنت اقتدا كنيد و بين نماز به گونه اي عمل كنيد كه شكسته بودن نماز معلوم نشود ( پس از تشهد ركعت دوم به سلام آخر اكتفا كنيد و بدون برگرداندن رو از قبله بايستيد و هنگام رفتن امام به ركوع تكبيرة الاحرام نماز دوم را بگوييد و به ركوع برويد ) .

28 ـ نماز خواندن پس از جماعت صبح تا بر آمدن آفتاب و پس از نماز عصر تا هنگام مغرب مورد نهي فقه حنبلي است ، حتي المقدور از آن خود داري كنيد 

29 ـ حتي المقدور در نماز جماعت عصر و عشاي اهل سنت نيز شركت كنيد .

30 ـ اگر پس از نمازهاي واجب ، نماز ميّت برگزار شد ، حتي الامكان نماز ميت را بخوانيد . نماز ميت در مذهب حنبلي چهار تكبير دارد .

31 ـ نماز عصر حدود سه ساعت پس از نماز ظهر ، و نماز عشاء حدود يك ساعت پس از نماز مغرب برگزار مي گردد .

32 ـ در نماز صبح روزهاي جمعه امام غالباً پس از حمد آيات سجده دار ، قرآن را تلاوت مي كند ، بايد هماهنگ با امام بين نماز سجده واجب را رعايت كنيد .

33 ـ هنگام اذان و اقامه نمازها و نيز هنگام خطبه هاي نماز جمعه از گفتگو با يكديگر و نماز خواندن و تلاوت قرآن خودداري كنيد .

34 ـ از محل سجده نمازگزاران عبور نكنيد ؛ زيرا برخي از اهل سنت از اين كار منع مي كنند .

35 ـ در مسجد الحرام در مسير طوافِ طواف كنندگان به نماز نايستيد .

36 ـ در صورتي كه پليس حرم از نماز خواندن در نزديك مقام ابراهيم منع مي كند ، حتماً مراعات كنيد .

37 ـ نماز طواف مستحبي در همه جاي مسجدالحرام صحيح است ، از خواندن نماز

68

طواف مستحبي يا ساير نمازها در پشت مقام ابراهيم خودداري كنيد و آنجا را براي كساني كه نماز طواف واجب دارند ، خالي بگذاريد .

38 ـ احكام مربوط به نماز استداره ايي در مسجدالحرام و اختلاف فتاواي مراجع را براي زائران تبيين كنيد .

39 ـ محل ايستادن امام جماعت در مسجد الحرام :

صبح ، مغرب و عشاء : نزديك مقام ابراهيم .

ظهر : زير بالكن ، مقابل حد فاصل بين ركن يماني و ركن حَجَر .

عصر : بين حِجْر اسماعيل و درِ كعبه .

در نماز جمعه : نزديك مقام ابراهيم .

هرگاه صفوف جماعت دور تا دور كعبه تشكيل شده باشد امام جلو يا پشت مقام ابراهيم ( عليه السلام ) ايستاده و اگر در صفوف شكاف وجود دارد مقابل شكاف است .

40 ـ حكم نماز قصر و اتمام در مكه و مدينه : مسافر مي تواند در چهار مكان نماز را تمام بخواند ( تخيير ) : مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ، مسجد الحرام ، مسجد كوفه و حائر حسيني ( عليه السلام ) .

تبيين اختلاف فتاوا :

الف : برخي مراجع اين تخيير را نمي پذيرند ( شبيري زنجاني ) .

ب : برخي تخيير را در محدوده مسجد قديم مي پذيرند ( بهجت ) .

ج : برخي در تمام بخش هاي مسجد مي پذيرند ( امام ، اراكي ) .

د : برخي آن را به محدوده مدينه و مكه قديم توسعه مي دهند ( خوئي ، تبريزي ) .

هـ : برخي آن را به همه شهر توسعه مي دهند ( خامنه اي ، مكارم ، فاضل لنكراني ، صافي ، سيستاني ، نوري همداني ، گلپايگاني ، صانعي ) .

مختصري از تفاوت هاي نماز اهل سنت مكه و مدينه با مذهب اهل بيت ( عليهم السلام ) ^{( 1 )}

قرائت

1 ـ در ركعت اول و دوم نمازهاي واجب يوميّه ، انسان بايد اول حمد و بعد از آن يك سوره تمام بخواند .

1 ـ پس از حمد هر مقدار كه بتواند قرآن بخواند . ^{( 2 )}

* * *

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برگرفته از رساله توضيح المسائل امام خميني  ( قدس سره ) و رساله « تعليم الصلاة » عبدالله بن احمد ابن علي الزيد ، هديه وزارت الشؤون الإسلاميه و الأوقاف والدعوة و الإرشاد بالملكة العربية السعوديه .

2 ـ از آنجا كه « بسم الله » را جزو سوره نمي دانند ، اگر سوره اي خوانده شود لازم نيست « بسم الله » نيز خوانده شود .

69

ذكر ركوع

2 ـ انسان هر ذكري در ركوع بگويد كافي است ولي احتياط واجب آن است كه به قدر سه مرتبه « سُبْحانَ اللهِ » يا يك مرتبه « سُبْحانَ رَبّـِيَ الْعَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ » كمتر نباشد .

2 ـ پس از قرائت به ركوع مي رود در حالي كه مي گويد : « الله اكبر » و دست ها را بر زانو مي گذارد و مي گويد : « سُبْحانَ رَبّـِيَ الْعَظِيمِ » و تكرار آن تا سه مرتبه يا بيشتر سنت است .

قيام پس از ركوع

3 ـ مستحب است بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ايستاد ، در حال آرامي بدن بگويد : « سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ »

3 ـ اگر نماز گزار منفرد يا امام جماعت است ، هنگام برخاستن از ركوع مي گويد : « سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ » و هنگامي كه كاملا ايستاد مي گويد : « رَبَّنا وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً كَثِيراً طَيِّباً مُبارَكاً فِيه مِلْءُ السَّموات وَمِلْءُ ما بَيْنَهُما وَمِلْءُ ما شِئْتَ مِنْ شَيْء بَعْد » .

ولي اگر نمازگزار مأموم است ، هنگام برخاستن ازركوع بگويد : « رَبَّناوَلَكَ الْحَمْدُ » و پس از ايستادن آنچه ذكر شد بگويد .

ذكر سجده

4 ـ در سجده هر ذكري بگويد كافي است ولي احتياط واجب آن است كه مقدار ذكر از سه مرتبه « سُبْحانَ اللهِ » يا يك مرتبه « سُبْحانَ رَبِّيَ اْلاَعْلي وَبِحَمْدِهِ » كمتر نباشد و مستحب است : « سُبْحانَ رَبِّيَ اْلاَعْلي وَبِحَمْدِهِ » را سه مرتبه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد .

4 ـ در حالي كه به سجده مي رود بگويد : « اَللهُ اَكْبر » و در سجده سه بار يا بيشتر بگويد : « سُبْحانَ رَبِّي اْلاَعْلي » و هرچه خواست دعا بخواند .

70

تشهد و سلام

5 ـ در ركعت دوم تمام نمازهاي واجب و ركعت سوم نماز مغرب و ركعت چهارم نماز ظهر وعصر و عشاء بايد انسان بعد از سجده دوم بنشيند ودر حال آرام بودن بدن تشهد بخواند ؛ يعني بگويد : « اَشْهَدُ اَنْ لااِلَهَ اِلاَّاللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد »

بعد از تشهد ركعت آخر نماز مستحب است در حالي كه نشسته و بدن آرام است بگويد : « اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ » و بعد از آن بايد بگويد : « اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ » و احوط استحبابي آن است كه « وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ » را اضافه نمايد يا بگويد : « اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلَي عِبادِالله الصّالِحِينَ » .

5 ـ التحيّات للهِِ والصّلوات والطيّبات .

« اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ » .

« اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلَي عِبادِالله الصّالِحِينَ » .

« اَشْهَدُ اَنْ لااِلَهَ اِلاَّ اللّهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ »

اگر نمازي كه مي خواند دو ركعتي باشد مثل نماز صبح و نماز جمعه ، نشستن را طول دهد و بگويد : « اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّد وَعَلي آلِ مُحَمَّد كَما صَلَّيتَ عَلي اِبْراهِيمَ وَعَلي آلِ اِبْراهِيم ، اِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ وَبارِكْ عَلي مُحَمَّد وَعَلي آلِ مُحَمَّد ، كَما بارَكْتَ عَلي اِبْراهِيمَ وَعَلي آلِ اِبْراهِيمَ اِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيد » .

سپس مي گويد : اَلّلهُمَّ اِنّي اَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذابِ جَهَنَّم وَمِنْ عَذابِ الْقَبْر وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَحْيا وَالْمَماتِ وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَسيحِ الدَّجّال » و سپس هر چه بخواهد دعا كند ، و در پايان هر نماز رو به طرف راست كند و بگويد « اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ » و بعد از آن به طرف چپ رو كند وبگويد : « اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ » .

71

* پي نوشتها :