3 ـ آخرین
توسعه و مرمت کعبه

128

ميقات حج - سال نهم - شماره سي و ششم - تابستان 1380

آخرين توسعه و مرمت كعبه

عبيدالله محمّد امين كردي / حسين صابري

همه مي دانند كعبه بنايي است در ميان مسجد الحرام كه هيچ بناي ديگري از آن حفاظت نمي كند و گرچه جامه اي به منظور زيبايي و نيز محفوظ مانـدن ، بر آن پوشانده شده ، اما اين خانه همچنان در معرض عوامل طبيعي و فرساينده مختلفي به ويژه عوامل جوّي است كه در شكل فرايندهاي شيميايي يا مكانيكي بر آن اثر مي گذارند .

از آخرين مرمت كلّي كعبه در سال 1040هـ . ق . نزديك به چهار سده بر آن گذشته و از اين روي ، در اثر عوامل فرساينده طبيعي ، بر روي سنگ هاي ديوار ، پوسته ها و شكاف هاي ريزي پديد آمده و در بند كشي ميان سنگ ها نيز ، خواه در قسمت هاي بالا و خواه در قسمت هاي پايين ديوارها ، درزها و شكستگي هايي پديدار شده بود .

از اين روي ، در اوايل ذي حجه سال 1414هـ . ق . طي دستوري مرمّت شكاف ها و بر طرف كردن پوسته ها و اقدام هاي لازم ديگري كه در نوسازي ديوار كعبه نياز است آغاز شد .

مراحل كار بدين شرح انجام پذيرفت :

1 ـ بندكشي ميان سنگ ها ، تا جايي كه لازم بود و به اصل بنا نيز آسيب نمي رساند

129

برچيده شد و آن گاه شكاف ميان سنگ ها كاملا پاكسازي و تميز گرديد .

در جريان كار در لابه لاي سنگ ها مقداري رطوبت به چشم آمد كه احتمالا از عوامل طبيعي و آب و هوايي سرچشمه مي گرفت . اين رطوبت نيز برطرف گرديد .

همچنين در قسمت هايي از درز سنگ ها آثار موريانه وجود داشت كه آنها نيز از ميان رفت .

2 ـ پس از تميز كردن درزهاي ميان رديف هاي سنگ به تنظيف رويه سنگ ها و زدودن پوسته ها و خالي كردن اطراف شكاف ها و رخنه ها اقدام شد . پس از آن ، سنگ ها را شستند و به وسيله ماشين هاي مخصوص خشك كردند .

3 ـ سپس مطالعاتي در مورد مشخصات و تركيب سنگ هاي ديوارهاي كعبه و تطابق اين مشخصات با كوه هاي معروف مكه انجام گرفت تا سازگارترين سنگ ها براي ترميم انتخاب شود . پس از آن ، از سازگارترين سنگ ها خميري تهيه و ضمن آميختن آن به مواد شيميايي ويژه ، به داخل قالب هايي هم شكل با پوسته طبيعي سنگ كه بر روي سنگ هاي نيازمند مرمت قرار داده شده بود ، تزريق شد و بدين وسيله قسمت هاي كنده شده از سنگ هاي كعبه و نيز درزها و شكاف هاي آن مرمت شد ؛ به گونه اي كه رويه جديد ، درست همانند ظاهر طبيعي سنگ به چشم مي آيد .

4 ـ سپس به درون فواصل طبيعي ميان رديف هاي سنگ كه بندكشي هاي قبلي اش برداشته شده بود ، ملاط مخصوصي به وسيله دستگاه تزريق شد تا همه درزها را پر كند آنگاه با همين ملاط مخصوص بندكشي هاي جديد به صورت برجسته انجام پذيرفت . هدف از انتخاب اين نوع بندكشي نيز كمك به ماندگاري و مقاومت بيشتر سنگ ها در برابر عوامل طبيعي بود .

همچنين به منظور يكسان سازي شكل مستطيل هايي كه پس از بندكشي رخ مي نمود ، در جاهايي كه سنگ هاي بزرگ و يكپارچه در مسير وجود داشت ، خط بندكشي روي سطح سنگ به صورت برجسته ادامه مي يافت تا در نهايت ديوار كعبه شكلي همسان و هماهنگ به خود گيرد .

بدين ترتيب پس از پايان اين مرمت ، ديواري نو رخ نمود ، هر چند آن همان ديوار پيشين بود كه دستان هنرمندي بدان چنين چهره اي تازه مي بخشيد .

130

مرمّت داخلي كعبه

مقدمات كار : در سال 1415هـ . ق . مرمت بيروني ديوار كعبه به پايان رسيد . اين كار بدون نصب ديوارهاي كارگاهيِ موقت و تنها با داربست هاي رو باز صورت پذيرفت و مجموعه عملياتي كه انجام مي شد در معرض ديد زائران و حاجيان بود .

انجام موفقيت آميز مرمّت بيروني ديوار ، عامل برانگيزاننده اي بود تا دست اندركاران را به اهتمام هر چه بيشتر به ترميم وضع داخلي ديوارها و پايه ها و سقف كعبه وادارد تا اين خانه در آينده گرفتار خرابي ها يا مشكلاتي كه شايسته چنين بنايي تاريخي و ديني نيست نشود ، به ويژه آن كه در جريان مرمت بيروني روشن شده بود كه موريانه و ديگر حشرات و همچنين عوامل آب و هوايي و رطوبت ، خرابي هايي به بار آورده بود كه هيچ دور نمي نمود توانسته باشد به درون ديوار و پي و پايه آن نيز نفوذ كرده باشد .

بنابراين ، در چهار چوب سياستِ « علاج واقعه قبل از وقوع بايد كرد » ، مطالعات و پژوهش هاي علمي ، فني و مهندسي دقيقي در داخل كعبه آغاز شد تا وضعيت آن به درستي روشن شود و نسبت به چگونگيِ اقدام هايي كه بايد انجام گيرد ، اطمينان به دست آيد ؛ چه ، وضع ظاهري ديوار و خانه نمي توانست در اين زمينه اطميناني به دست دهد و چه بسا بناهايي كه در ظاهر نشاني از خرابي ندارد اما در درون آن خوردگي و ديگر عوامل طبيعي ، بنا را در آستانه نابودي قرار داده است . اين مطلب هنگامي حساس تر مي شود كه عامل فرساينده ، حشرات و عواملِ طبيعي باشد . افزون بر اين كه مي دانيم بخش هايي از ديوارِ كعبه از داخل با لوح هاي سنگي يادمان پوشيده شده و در پشت اين سنگ ها موريانه و رطوبت و ديگر عوامل به خوبي مي تواند تخريبي جبران ناپذير به وجود آورد .

از ديگر سوي ، سياستِ مسؤولان بر تغييرات ، بي مطالعه و بي پايه نبوده و همواره در صدد در پيش گرفتن روند و اجراي برنامه اي است كه مصلحت عمومي اقتضا مي كند ، و البته در كنار آن بدين ضرورت توجه دارد كه نمي توان در برابر حوادث و آنچه ممكن است پيش بيايد با دستان بسته ايستاد .

به هر روي ، با توجه به اين جوانب و ملاحظات ، بررسي ها و مطالعات شناسايي در مورد ديوار كعبه ، با استفاده از شيوه هاي مشاهده مستقيم و نيز حفر آزمايشي و نمونه

131

برداري تصادفي از عمق ديوارها و كف و سقف صورت پذيرفت . اين مطالعات نشان داد كه در ميان فواصل سنگ ها و لوح ها ، موريانه و قارچ وجود دارند و همچنين عوامل خوردگي به كنش شيميايي خود ادامه مي دهند و در مورد سقف نيز حشرات و فرساينده هاي طبيعي در لابه لاي ستون هاي چوبي و پوشش هاي گِل و شن و ماسه و گچ جاي گرفته و در اين ميان وجود رطوبت به آنها امكان تكثير و رشد داده است و توانسته اند بخش هاي عمده اي از اين سقف را ، كه همچنان در زير لايه سطحي خود سالم به نظر مي رسد ، از ميان ببرند .

اين مطالعات ثابت كرد مرمت همه جانبه ديوارها و سقف كعبه ، كاري لازم است و مي بايست قسمت هاي تخريب شده را ترميم و يا با مواد و مصالح نو و مقاوم تر جايگزين كرد و البته در اين كار تدابير پيش گيرانه لازم را نيز فراهم ديد تا از وقوع چنين خوردگي ها و خرابي هايي در آينده جلوگيري شود .

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

خوردگي در چوبهاي قرار گرفته در لابه لاي ديوار

آغاز كار : انجام كار مرمّت و نوسازي به مجموعه بن لادن تعلق گرفت . اين شركت در ماه شعبان 1416هـ . ق . آمادگي خود را اعلام كرد اما اين موقعيتِ زماني ، براي انجام كار مناسب نبود ؛ چه ، ماه رمضان و ماه هاي پس از آن تا ذي حجه در پيش بود و اين دوره زماني اوج مراسم حج و عمره بود و از اين روي انجام عمليات در اين مقطع زماني

132

موجب محروم شدن حاجيان و زائران از مشاهده خانه خدا مي شد . اين در حالي است كه بنابر سياست اتخاذ شده ، طرح هاي اين گونه اماكن مي بايست به موازات هم و به گونه اي پيش رود كه كمترين خلل را در بهره بردن زائران و حاجيان از اين مكان هاي مقدس به وجود آورد .

بدين ترتيب ، به رغم همه علاقه اي كه به انجام كار در كوتاه ترين زمانِ ممكن وجود داشت ، طرح مرمّت درون كعبه در دهم محرم سال 1417هـ . ق . عملي گرديد .

مراحل عمليِ كار : در آغاز عمليات مرمت كعبه ، حصاري چوبي با ارتفاع اندكي بيشتر از ارتفاع كعبه و با فاصله مناسب از ديوار ايجاد شد . اين حصار به گونه اي بود كه اركان و نقاطي از كعبه كه حاجيان استلام مي كنند ، در معرض رؤيت بماند . براي اين حصار دو در ؛ يكي در سمت شمال غرب براي ورود به محوطه حصار و ديگري در سمت جنوب غرب براي خروج از آن قرار داده شد .

يكي از ابتكارهايي كه در اين مرحله انجام گرفت آن بود كه در سه هفته اول به حاجيان اجازه دادند به حصار پيراموني وارد و از آن جا به داخل كعبه مشرف شوند . مردم پس از هر نماز براي ورود به داخل كعبه به صف مي ايستادند و به صورت منظم و به اندازه گنجايش داخل كعبه ، تشرف مي يافتند تا لحظه هايي را در مقدس ترين مكان ديني ، در خلوت انس سپري كنند و هم از نزديك ببينند كه چگونه در سنگ ها و بندكشي هاي ميان سنگ ها درزها و ترك هايي پديد آمده و نيازمند نوسازي است و آنچه انجام مي گيرد برخاسته از يك ضرورت است . ^{( 1 )}

همه هديه ها و لوح هاي يادمان كه در داخل كعبه وجود داشت يا به ديوارها الصاق شده بود ، برچيده و پس از تميز شدن در جايي محفوظ نگهداري شد .

* از آنجا كه بيشترين آسيب ها و فرسودگي ها در سقف و ستون هاي چوبيِ نگهدارنده آن پيش بيني مي شد سقف و ستون ها به طور كامل برداشته شد .

* در سطح داخلي ديوار كعبه ، همه بندكشي هاي درز سنگ ها و همچنين ملاط ميان سنگ هاي درون ديوار برداشته شد . در آغاز پيش بيني مي شد ضرورتي به برداشتن سنگ هاي تشكيل دهنده لايه مياني ديوار نباشد ، اما با برداشتن مقداري از ملاط مشخص شد كه اين ملاط كيفيت و چسبندگي خود را از دست داده است . از همين روي سنگ هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گواه گرفتن مردم بر آنچه درباره كعبه انجام مي پذيرد يا بايستي انجام پذيرد ، سنتي است كه عبدالله بن زبير گذارد . او هنگامي كه تصميم به نوسازي كعبه داشت مردم را به ديدن خانه فرا خواند تا خود تأييد كنند و ببينند كه خانه نيازمند مرمّت كلي است .

133

لايه داخلي ديوار شماره گذاري و سپس بر داشته شد و از نو با استفاده از ملاط تازه و سازگار با فنون و شيوه هاي جديد ساخت و ساز در جاي خود قرار گرفت .

* مشاهده شد كه سطح خارجي ديوار هيچ گونه عيب ساختاري ندارد و سنگ هاي لايه داخلي از پشت تهيگاه هاي ميان سنگ هاي سطح خارجي ، ديوار را پر كرده و برآمدگي هاي قبه شكل سنگ ها در فرورفتگي هاي سنگ هاي ديگر جاي گرفته و آنها را محكم نگه داشته است . در اين ميان تنها در ملاط پركننده فضاهاي خالي ميان سنگ ها اشكال وجود داشت كه آن نيز ـ همان گونه كه گذشت ـ با ملاط نو جايگزين گرديد .

* در ديوارها به صورت كلّي عيبي اساسي ؛ همانند نشست در پي و پايه ، يا انحراف و كج شدن ، مشاهده نشد .

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

سطح داخلي ديوار كعبه و مراحل مرمّت آن

134

* در تخته ها و چوب هاي حمايتيِ به كار رفته در داخل ديوارها ، تخريب طبيعي فراواني به چشم آمد . دليل اين امر نيز روشن بود ؛ چرا كه چوب بيش از سنگ در گذر زمان از عوامل طبيعي و آب و هوايي و موريانه و همانند آن آسيب مي بيند .

* براي آن كه انجام كار در هيچ بخش از ديوار بر بخش هاي ديگر اثر نگذارد و بهويژه كار در رديف هاي پاييني سنگ هاي ديوار ، در رديف هاي بالاتر مشكلي به وجود نياورد ، انجام كار به ترتيب در طي سه مرحله جدا از هم صورت پذيرفت .

مرحله اول : تنها به سنگ هاي چهار رديف يا رج بالاتر ديوار محدود شد .

مرحله دوم : سنگ هاي رديف هاي پايين تر تا رديف موازي با كف كعبه مرمّت شد .

مرحله سوم : به رديف هاي پايين تر از كف كعبه تا رديف موازي با كف مسجدالحرام پرداخته شد و مرمت تا عمق ميان 40 تا 70 سانتيمتر ادامه يافت .

در همين مرحله پي و پايه ديوارها مورد معاينه قرار گرفت و معلوم شد كه كاملا فاقد عيب و در وضعيت بسيار خوبي است .

اينك به شرح هر يك از اين سه مرحله مي پردازيم :

مرحله اول : همان گونه كه يادآوري شد ، در اين مرحله تنها چهار رج بالايي ديوارهاي كعبه از داخل هدف مرمت قرار گرفت . در اين مرحله ، ملاط لاي سنگ هاي بزرگ تراشيده ، سنگ هاي كوچكتري كه در فاصله ميان آنها و يا در لايه داخلي ديوار وجود داشت برداشته و شماره گذاري ، تميز و شسته شد تا پس از انجام مراحل كاري لازم ، به جاي خود برگردانده شود . پس از آن فاصله هاي خالي به وجود آمده ؛ با ملاطي كاملا قوي و داراي قابليت هاي بالا در نگهداري سنگ ، پر شد و سپس سنگ هاي لايه مياني و همچنين سطح نماي دروني كعبه با توجه به شماره گذاري صورت پذيرفته ، در جاي قبلي خود قرار گرفت و فواصل ميان اين سنگ ها نيز با ملاط سيمان با مشخصات فني مناسب پر شد . در اين مرحله در لا به لاي سيمان قطعات فلزي مخصوصي قرار گرفت تا نگهدارندگي سيمان را دو چندان كند و سنگ هاي نماي دروني را با سنگ هاي لايه ديوار به خوبي به هم كلاف كند .

بدين ترتيب كار مرمت چهار رج بالايي ديوار انجام پذيرفت و سنگ هاي اين رج كاملا به همديگر محكم شدند تا در هنگام انجام عمليات ترميم ، در رج هاي پايين تر

135

مشكلي در اين قسمت به وجود نيايد .

همچنين براي احتياط هر چه بيشتر ، كار در مراحل بعدي و در رج هاي پايين تر در مقطع هاي عمودي از بالا به پايين صورت گرفت و از كار كردن در محدوده هاي افقي خودداري شد .

مرحله دوم : اين مرحله دربردارنده عمده بخش هاي ديوار ، به استثناي چهار رج بالايي و قسمت هاي كرسي چيني پايين است . در اين مرحله ، ديوار به بخش هايي مستطيل شكل ـ و مستطيل هاي عمودي ـ قسمت شد و مرحله به مرحله كار در هر يك از اين نوارها يا باريكه هاي فرضي پيش رفت . عرض هر يك از اين نوارهاي عمودي بسته به ابعاد سنگ هاي موضوع مرمت ميان يك و نيم متر تا 70/1 سانتيمتر بود ، و در هر يك از اين نوارها سنگ هاي لايه داخلي ديوار و همچنين سنگ هاي نماي دروني ، پس از شماره گذاري برچيده و تنها سنگ هاي نماي بيروني كعبه باقي گذاشته شد .

* به منظور جلوگيري از هر گونه لغزش و از جا در رفتن سنگ هاي ديوار ، در دو طرفِ باريكه هايي كه موضوع مرمت قرار مي گرفت ، تيرك هاي حايلي به صورت افقي و در فاصله هاي مناسب نصب مي شد .

* در جريان مرمت ديوار ، در هر يك از نوارها يا باريكه هايي كه مرمت در آنها صورت مي پذيرفت ، كار به صورت بخش بخش و هر بخش شامل چهار رج از بالا به پايين ادامه يافت و در هر رج درزهاي ميان سنگ ها خالي و سنگ ها تميز و سپس با دستگاه هاي مخصوص خشك شد آنگاه ملاطي مناسب با درجه چسبندگي و استقامت بالا به اين درزها تزريق گرديد و پس از اطمينان نسبت به خشك شدن و استحكام يافتن آنها ، بندكشي مناسبي با مواد داراي كيفيت بي نظير صورت پذيرفت .

به هدف بالا بردن ميزان استحكام ديوارها و كلاف شدن كامل سنگ هاي نماي بيروني ديوارها با سنگ هاي درون ديوار و نيز سنگ هاي نماي دروني كعبه بتون و ملاط به كار رفته در فواصل آنها با ميله هايي از فلزهاي آزمايش شده مسلح شد .

* پس از مرمّتِ لايه دروني ديوار ، در هر يك از نوارهاي عمودي اي كه موضوع مرمت قرار گرفتند ، بدين ترتيب در مورد سنگ هاي نماي دروني عمل شد :

* در پايين ترين رج ؛ يعني رجي كه موازي با كف كعبه قرار مي گيرد ،

136

حشره كش هايي با اثر دراز مدت استفاده شد تا از لانه كردن حشرات جلوگيري كند .

* سنگ ها ، بر حسب شماره گذاري قبلي و پس از شست و شوي كامل و خشك كردن ، از پايين به بالا در جاي خود قرار داده شدند و پس از آن درزهاي ميان سنگ ها با ملاط و بتون مسلّحي با شبكه هاي عمودي ـ افقي پر شد .

* پس از پايان كار در هر باريكه عمودي ، كار نوسازي باريكه بعدي آغاز و به همين ترتيب در مورد آن عمل شد .

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

تصويري از نماي دروني ديوار كعبه در مراحل مرمّت

* سرانجام با پر كردن همه فاصله ها ، درزها و شكاف هاي موجود با ملاطي قوي پايان پذيرفت .

مرحله سوم : اين مرحله شامل كندن كف كعبه و رساندن كف آن به سطحي موازي با مسجدالحرام ؛ يعني عمق دو متر و بيست سانتيمتر و انجام تعميرات در ديوارها شده است .

در اصل كندن كف خانه كعبه كاري نبود كه بتوان در آن شتابزده عمل كرد ، همچنين

137

مصلحت نبود مرمت كامل ديوار كعبه در اين قسمت بدون بررسي همه جانبه اي از پي ديوار انجام پذيرد . به همين دليل نخستين گام انجام آزمايش هايي در اين خصوص بود . بدين منظور در نزديك ركن شامي ، قسمتي با عرض و طول كافي ، تا سطح موازي مطاف حفر شد تا از وضعيت ديوار و بخشي از پي ، اطلاعات دقيقي به دست آيد .

پس از انجام اين حفرِ آزمايشي ، مشاهده شد وضعيت ديوارها در اين بخش بسيار مطلوب تر و سالم تر از بخش هاي فوقاني است و تنها نشانه هايي از احتمال تأثيرهاي تخريبي عوامل محيطي در آينده ، البته در صورت واگذاشتن وضع ، وجود دارد .

بدين ترتيب تصميم نهايي بر كندنِ كفِ كعبه و انجام تعميرات در اين بخش از كرسي چيني ديوار قرار گرفت . در مرحله بعد داخل كعبه تا سطح موازي مطاف خالي شد و سپس مرمت ديوار به همان ترتيبي كه در مرحله پيشين و در مورد ديوارهاي فوقاني صورت پذيرفته بود انجام گرفت . همچنين براي احتياط هر چه بيشتر كار ترميم تا عمقي ميان نيم متر تا سه چهارم متر پايين تر از سطح موازي مطاف نيز ادامه يافت . در پايين اين عمق سنگ هاي بزرگ و محكم شده اي وجود دارد كه هيچ نيازي به مرمت آنها نيست .

چرا مرمت تنها تا سطح پي ديوار ادامه يافت ؟ در مرمت هر بناي تاريخي و اصولاً در هرگونه عمليات معماري فراگير مي بايست وضع پي و پايه بنا ، به خوبي روشن و ارزيابي شود . اين اصل كلي را در مورد هيچ بنايي نمي توان ناديده گرفت و تنها شيوه هاي بررسي و ارزيابي از بنايي تا بناي ديگر تفاوت دارد .

از ديگر سوي ، مي دانيم كعبه بنايي مقدس است و بر پي و پايه اي كه خداوند بدان راه نموده ، استوار شده و از اين روي بررسي و وارسي اين پي و پايه لزوماً مي بايست شيوه اي ويژه داشته باشد ؛ به گونه اي كه به هيچ وجه در قداست آن مكانِ با عظمت ، خللي وارد نياورد .

وضعيت پايين ترين رج هاي ديوار كعبه و وضعيت پي ديوار : براي روشن شدن وضعيت بخش هايي از ديوار كه پايين تر از سطحِ كفِ مسجد الحرام قرار گرفته است ، دو حفر شناسايي صورت گرفت ؛ يكي در فاصله دو متري ركن شامي و ميان اين ركن و ركن يماني و ديگري در فاصله 10/2 سانتيمتر از ركن حجرالأسود و ميان اين ركن و ركن يماني .

138

پس از نمونه برداي ها و مشاهدات انجام گرفته ، نتايجي بدين شرح به دست آمد :

الف ) حفره اول :

ابعاد : 10/1 سانتيمتر به موازات ديوار كعبه ، در يك متر عمود بر ديوار با عمق متوسط 40/1 سانتيمتر از سطح كف فعلي كعبه ؛ يعني 20 سانتيمتر پايين تر از سطح كنوني مطاف .

نتايج مشاهدات : روشن شد عمليات ترميمي كه در مورد ديوارها انجام گرفته تا عمق 70 سانتيمتر پايين تر از سطحي كه حفاري در آن انجام شده پيش رفته و پايين تر از آن تا سه يا چهار رج سنگ هايي همانند سنگ هاي بخش هاي فوقاني ديوار وجود دارد و اين سنگ ها به شيوه خشكه چين ( شيوه اي كه در قديم در بناي چهار ديواري ها مرسوم بوده ) روي هم قرار گرفته و از نظر عرض نيز در مقايسه با قسمت هاي بالاتر ديوار عرض بيشتري دارند .

ب ) حفره دوم :

ابعاد : 10/1 سانتيمتر موازي با ديوار كعبه ، در 05/1 سانتيمتر عمود بر ديوار ، با عمق متوسط 25/1 سانتيمتر از سطحي كه حفاري در آن آغاز شده است ؛ يعني عمق 10 سانتيمتر پايين تر از سطح فعلي مطاف .

نتيجه مشاهدات : روشن شد عمليات ترميمي كه در مورد ديوارها انجام گرفته تا عمق 45 سانتيمتر پايين تر از سطحي كه حفر در آن آغاز شده ، ادامه يافته و پايين تر از آن چهار يا پنج رديف سنگ همانند سنگ هاي قسمت هاي فوقاني ديوار وجود دارد و اين سنگ ها به شيوه خشكه چين روي هم قرار گرفته اند و عرض آنها از عرض ديوار بيشتر است .

ارزيابي وضع كنوني پي ديوارها : آن جا كه هر گونه عمليات شناسايي در مورد پي ديوارهاي كعبه با محدوديت نسبي مواجه است و به دلايل پيش گفته ، پايين رفتن به بيش از عمقي كه انجام گرفته امكان پذير نيست ، ارزيابي وضعيت پي ديوارها افزون بر مشاهدات فعلي ، تا حدي نيز به مشاهدات گذشته و برخي از شرايط و اوضاع تاريخي اين خانه بستگي دارد .

روايت هاي تاريخي موجود گوياي اين امر است كه پي و پايه كعبه از روزگار

139

ابراهيم ، از سنگ هايي متداخل كه به خوبي در هم فرو رفته اند تشكيل شده و با آن كه كعبه در گذر تاريخ بارها نوسازي و مرمت شده ، اما در هيچ يك از اين نوسازي ها و مرمت ها تغييري در اين پي و پايه صورت نپذيرفته است .

درباره نوسازي دوران عبدالله زبير روايت كرده اند كه چون ديوارها را تا سطح پي تخريب كرد ، سنگ هاي متداخلي كه از دوران ابراهيم به صورت خشكه چين نهاده شده بود و شتراني را مي مانست كه گردن در همديگر فرو برده باشند ، پديدار شد . اين نحوه از سنگ چيني به گونه اي است كه فرو نشستن يا جا به جايي آنها در اثر سنگيني ديوارهاي كعبه ؛ يعني همان وزني كه در سده هاي طولاني آن را تحمل كرده است ، امكان پذير نيست ؛ چه ، وضعيت مكانيكي چنين پشته اي سنگي ، باعث مي شود هر گونه فرو نشستنِ ناشي از تحمل وزن به صورتي فوري انجام گيرد و با گذشت زماني اندك با رسيدن پشته سنگي به حالت توازن ، در حالي كه كمترين فضاي خالي ميان سنگ ها وجود دارد ، اين فرو نشستن متوقف مي شود و امكان هر گونه جا به جايي سنگ ها در آينده و در اثر تحمل وزن پيشين از ميان مي رود .

* رج هاي پايين و پي ديوارهاي كعبه از چنين وضعيتي برخوردار است و مشاهدات گذشته و حال هيچ گونه نشاني از فرو نشستن يا جابه جايي خاك و سنگ رديف هاي پايين يا پي و پايه ديوارها در دوره حدوداً چهار صد ساله ميان مرمت هاي دوران حاضر و آخرين مرمت دوران عثماني و همچنين دوره افزون بر نهصد سال ميان مرمت عبدالله بن زبير تا آخرين مرمت دوران عثماني به دست نمي دهد .

گفتني است در بناهاي سنگي از اين نوع ، هر گونه نشست يا جا به جايي در رديف هاي پايين و يا پي ديوار ، فروپاشي ها و مشكلات سريعي را در ديوارها موجب مي شود ، چنان كه مشكلاتي از اين دست در مورد برج پيزاي ايتاليا به وجود آمده است . اما در مورد كعبه تا كنون مشكلي از اين قبيل ديده نشده و اين خود دليلي ديگر است كه از وضعيت مناسب پي و پايه كعبه خبر مي دهد .

* * *

به هر حال ، به ترتيبي كه ذكر شد ، در بخش هايي از ديوار كعبه كه بالاتر از سطح مطاف است و ديده مي شود سنگ ها از نو با همديگر تركيب شده و با توجه به بتون هاي

140

مسلحي كه در لابه لاي آنها به كار رفته است ، ديوار حالتي يكپارچه يافته و از قدرت و استحكام فراواني برخوردار شده است و در اين ميان تسليح عمودي بتون مقصود عمود بر سطح نماي ديوار است ـ يكپارچگي و ارتباط سنگ هاي نماي بيروني و نماي دروني را حفظ كرده و تسليح افقي و موازي بتون بخش هاي مختلف ديوار را به همديگر كلاف كرده است .

همچنين تجانس كامل ديوار با ارتفاع افزون بر 13 متر منظم بودن و توازن توزيع سنگيني ديوارها را بر رديف ها و رج هاي پاييني و نيز پي و پايه تضمين مي كند و اين توازن ، استحكام وقدرتي را به بنا مي بخشد كه حتي در صورت وجود گسستگي ها يا نقاط ضعيف اندكي درپايين ديوار ، همچنان سر پا بماند و وزن خود را بر پيِ بنا توزيع كند .

با عنايت به همه آنچه ياد شد ، مي توان با اطمينان گفت : پي ديوارهاي كعبه در حالت بسيار مناسبي است و به هيچ گونه مرمت و نوسازيي نياز ندارد ، تا آن روز كه خداوند مستضعفان را وارث زمين سازد .

سقف كعبه

چوب ، اساسي ترين عنصر تشكيل دهنده سقف كعبه است . مناسب ترين چوبي كه مي تواند در اين سقف به كار رود ، چوبي است كه داراي ويژگي هاي فني متعددي ؛ از جمله ويژگي هاي زير باشد :

1 ـ مقاومت در برابر وزن براي طولاني ترين عمر فرضي .

2 ـ پايين بودن ميزان انقباض تا حد نزديك به صفر .

3 ـ مقاومت در برابر تغييرات آب و هوايي مناطق گرم و خشك .

4 ـ مقاومت در برابر موريانه و قارچ ها و ديگر حشرات ريز و همچنين رطوبت هوا .

5 ـ برخوردار بودن از طول ، افزون بر 10 متر و داشتن قطري كه پس از آماده سازي نهايي ، كمتر از يك متر نباشد .

روشن است دست يافتن به چوب هايي با اين مشخصات و آن هم برخوردار از بالاترين كيفيت ، بدون رايزني با مراكز جهاني پژوهشي درصنعت چوب

141

امكان پذير نبود .

به همين دليل با مراكزي در اروپا ، استراليا و نيوزيلند تماس برقرار شد و در نتيجه مطالعات و رايزني هاي صورت پذيرفته و از ميان انواع درخت هاي مورد بررسي ، چوب درخت تيك ، كه پيشتر نيز در برخي از طرح هاي توسعه در عربستان از آنها استفاده شده بود و ويژگي هاي مورد نظر ؛ از جمله طول كافي و قطر افزون بر 5/1 متر را داشت و دفع كننده موريانه بود وامكان خشك كردن آن دركوتاهترين زمان ممكن نيز وجود داشت و علاوه بر اين ، پس از روغن خوردن درخشش خيره كننده اي مي يافت انتخاب شد .

انتخاب درختان مناسب : درختان تيك در جنگل هاي هند و برمه مي رويند .

از اين روي ديدارهايي از جنگل هاي نيلمپور در هند و رانگون در بِرمه انجام گرفت تا درخت هاي موجود در آنها بررسي شود . در نتيجه بررسي ها مشخص شد چوب مورد نظر در جنگل هاي برمه راحت تر در دسترس قرار مي گيرد . به همين دليل دو نماينده از شركت بن لادن مأمور شدند از طريق وزارت جنگل در برمه با شركت هاي فراوري چوب هماهنگي هاي لازم را انجام دهند تا درختان مناسب انتخاب و قطع شود و چوب آنها به كارگاه هاي آماده سازي اوليه و از آنجا پس از گزينش تنه هاي مرغوب تر به عربستان سعودي انتقال يابد .

جست و جوي درختان مناسب در مساحتي حدود 13000 هكتار در جنگل هاي بايو ، كانا و مدييك كه با پايتخت برمه 1000 كيلومتر فاصله دارند انجام پذيرفت و سرانجام درختان مورد نياز در جنگل هايي با فاصله 250 كيلومتر از رانگون كه درختاني با كيفيت برتر داشت انتخاب شد .

در اين عمليات مجموعاً 137 اصله درخت قطع شد و پس از انتقال آنها به كارگاه فراوري 49 تنه مرغوب تر براي استفاده در سقف و ستون هاي كعبه به عربستان انتقال يافت .

انتقال و آماده سازي : چوب هاي انتخاب شده به بندر جده منتقل شد و در آن جا به منظور خشك شدن نسبي ، به مدت شش ماه در هواي آزاد گذاشته شد و پس از اين مدت به كوره هاي ويژه خشك كردن انتقال داده شد و نسبت رطوبت آنها تا 15% كاهش يافت .

142

پس از اين مرحله نوعي ماده نگهدارنده غير سمي و فاقد رنگ و بو به نام baracolبراي محافظت ، بر اين چوب ها پاشيده شد .

سپس در پي برش چوب ها به اندازه هاي مناسب سر تيرك ها و نقاطي از آنها كه سنگيني را مستقيماً تحمل مي كرد با ورقه هاي فلزي مقاوم در برابر زنگ زدگي پوشش شد .

طراحي سقف : قطعه هاي چوب به كيفيتي انتخاب شد كه اندازه هاي ستون ها و تيرك ها با آنچه از پيش وجود داشته است برابري كند . سپس ستون و تيرك ها در فاصله هاي مناسب و مساوي نصب گرديد ، به گونه اي كه وزن سقف به صورت مساوي و متوازن بر آنها و سپس بر ديوارها توزيع شود .

عايق بندي : پس از نصب سقف چوبي كعبه ، لايه اي از عايق رطوبتي روي آن قرار گرفت و روي اين لايه نيز با لايه اي از بتون سبك تقويت و براي جريان آب بام ، شيب بندي شد . در مرحله بعد سر تا سر روي بام با سنگ مرمر سنگفرش گرديد .

ناودان : پس از پايان كار سقف و بام كعبه ناودان قديم با ناوداني نو با همان اندازه ها و ابعاد و نيز نقش ها و كتابت هاي ناودان قديم جايگزين گرديد ، با اين تفاوت كه ناودان جديد در مقايسه با قديم محكم تر ، زيباتر و بادوام تر ساخته شد .

پايه هاي ستون ها : در اين مرمت به جاي پايه هاي سنگيِ ستون هاي داخلي كعبه ، پايه هايي از بتون مسلح ساخته و اطراف آنها كاملا عايق بندي شد . همچنين براي آن كه فشار خاك ها و مصالحي كه درون كعبه را از سطح موازيِ در تا سطح موازي مطاف پر كرده است ، مستقيماً به ديوار اصليِ كعبه وارد نيايد ، در كنار ديوارهاي اصلي ، در چهار سمت ، ديوارهاي حمايتي با بتون مسلح و با عايق بندي كامل تا ارتفاع موازي در كعبه بنا گرديد .

شاذروان : همچنين در اين مرمت ، سنگ هاي كهنه شاذروان با سنگ هاي جديد ، البته با همان رنگ و كيفيتِ سنگ هاي قديم ، جايگزين شد .

گفتني است در جريان كار ، بخشي از شاذروان قديم كه در ناحيه پايين در كعبه قرار گرفته است ، به دليل مرغوبيت و استحكام و همچنين زيبايي سنگ ها ، واگذاشته و از تعويض سنگ هاي آن خودداري شد .

143

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

برشي از سقف و ستونهاي كعبه

حِجر اسماعيل و نوسازي آن

در اين مرمت سنگ هاي نماي ديوار حجر و نيز سنگ هاي كف آن برچيده و سنگ هاي جديدي جايگزين آنها شد . همچنين چلچراغ هاي نصب شده بر روي ديوار تنظيف گرديد و پس از آن به جاي قبلي خود برگردانده شد . افزون بر اين ، براي درگاه هاي حجر از دو سوي ، نرده اي مناسب از طناب هاي محكم و زيبا و سازگار با جايگاه و عظمت حجر اسماعيل فراهم گشت تا بتوان در مواقع ضرورت براي بستن حجر از آنها استفاده كرد .

144

دكه نگهباني

در آخرين مرمت كعبه ، در كنار ركن حجرالأسود براي نگهباني و ساماندهي استلام حجرالأسود از سوي حاجيان ، دكه اي بنا شد . اين دكه از سنگ مرمر ساخته شده و با عبور آب سرد از كف آن ، سرد نگه داشته مي شود .

* پي نوشتها :