کتابآ شناسی آثار حَمَد جاسر

145

ميقات حج - سال نهم - شماره سي و ششم - تابستان 1380

نقد و معرّفي كتاب

146

كتاب شناسي آثار حَمَد الجاسر

« حمد الجاسر : دراسة لحياته مع ببليوجرافية شاملة لأعماله المنشورة » ،

به كوشش كتابخانه ملّي ملك فهد ، چاپ اوّل ، رياض ، 1415 ق . 1995 م .

حمد الجاسر از بزرگترين مورخان و جغرافي دانان معاصر كشور عربستان و جزو پركارترين دانشمندان اين كشور است كه شهرت جهاني دارد . او در شناخت قبايل و تيره ها و انساب عرب نامور است . حمد بن محمّد بن الجاسر به سال 1328 ق . در روستاي « برود » در منطقه نجد ، در خانواده اي كشاورز و فقير به دنيا آمد . در هفت سالگي مادر خود راازدست داد ودوران كودكي را با ناتواني وبيماري پشت سرگذاشت ؛ به طوري كه تا چهار سالگي توان راه رفتن نداشت . مقدمات علوم را ابتدا در روستا و سپس در رياض آموخت و در سال 1341 ق . موفق به حفظ قرآن كريم شد و پس از آن به زادگاهش بازگشت و به تعليم و تدريس بچه هاي روستايش پرداخت .

سرانجام در سال 1346 ق . برادر بزرگش او را براي ادامه تحصيل علوم ديني به رياض برد . او از جمله كتاب هايي كه آموخت « آداب المشي إلي الصلاة » از محمّدبن عبدالوهاب بود .

در سال 1348 حج گزارد و به آموزشگاه اسلامي سعودي ( المعهد الاسلامي السعودي ) پيوست و در سال 1353 از بخش قضاي شرعي آن فارغ التحصيل شد . و طيّ سال هاي 1353 ـ 1357 به تدريس در يَنْبع ، جُده ، مكّه ، احساء ، ظهران و رياض پرداخت .

147

مدّتي نيز در ظبا در شمال حجاز به سال 1357 به قضاوت مشغول شد .

به سال 1358 به قاهره مسافرت كرد و در دانشكده ادبيات قاهره مشغول تحصيل شد ولي به دليل رويداد جنگ جهاني دوم نتوانست تحصيل در آنجا را تمام كند و پيش از پايان تحصيل به عربستان بازگشت . مدتي نيز به سال 1376 مدير دانشكده علوم شرعي و دانشكده لغت عربي در رياض بود .

وي همچنين به روزنامه نگاري و تأسيس روزنامه روي آورد و در سال 1372 اولين روزنامه در رياض به نام « يمامه » را منتشر كرد . آنگاه به تأليف و تحقيق و نشر روي آورد و « داراليمامه للبحث والترجمة والتأليف » را بنا نهاد و ماهنامه تخصصي « العرب » را به سال 1386 منتشر كرد كه از مشهورترين و معتبرترين مجله هاي كشورهاي عربي است و در سال 1409 فهرست راهنماي 23 ساله آن با عنوان « العرب : مجلة تعني بتاريخ العرب : الفهارس العامّة في خلال ثلاثة وعشرين عاماً : 1386 ـ 1409 » منتشر شد . مجلّة العرب شهرت جهاني يافت و نوعي نهضت علمي در عربستان پديد آورد و دانشمندان بزرگ جهان عرب مقاله هاي خود را در زمينه تاريخ جزيرة العرب و ادبيات در آن منتشر كردند و گروهي از نويسندگان به مناسبت بيستمين سال نشر آن مجلس بزرگداشتي برپا كردند .

شروع نويسندگيِ حمد الجاسر ، به سال 1349 برمي گردد كه نوشتن مقاله در روزنامه « صوت الحجاز » را آغاز كرد . سپس نشر مقاله هاي تاريخي خود را در روزنامه هاي « أمّ القري » ، « المنهل » ، « المدينه » و « البلاد السعوديه » ادامه داد . همچنين مقاله هايي از او در مجلّه هاي مجمع علمي عربي دمشق « الرساله » ، « الفتح » و مجلّه دانشگاه رياض به نام « مجلّة جامعة الملك سعود » به چاپ رسيد .

وي افزون بر تأليف ، متون بسياري را با دقّت ، تحقيق ، تصحيح و يا تلخيص كرده است . الجاسر به بسياري از كتابخانه هاي جهان سرزده و در آنها به جستجوي تراث علمي و تحقيق پرداخته است ؛ از جمله آنها است كتابخانه ملّي الجزاير ، اياصوفيه ، كتابخانه واتيكان و كتابخانه مسجد جامع صنعا .

وي همچنين در سال هاي 1951 ، 1954 ، 1958 به ترتيب به عضويت فرهنگستان زبان دمشق ، مجمع علمي عراق و فرهنگستان زبان قاهره برگزيده شد .

دولت سعودي در سال 1403 به وي جايزه داد و يكي از كساني كه او را مستحقّ

148

اخذ جايزه دانست درباره اش نوشت :

« غنيّ عهوده العلميّة عن كلّ تعريف وتقصر أيّ كلمات عن أن توفيه حقّه من الإشادة والتكريم ، لقاء جهوده العلميّة والأدبيّة ، والتي يحقّ للمملكة العربيّة السعوديّة أن تعتزّ بها كلّ الاعتزاز ولذا فنحن نضعه علي قمّة المرشّحين لنيل جائزة الدولة السعودية في الأدب » .

الجاسر در سال 1421 بدرود حيات گفت .

به پاس خدماتِ بسيارِ حمد الجاسر به فرهنگ و ادب و جغرافياي عرب و به خصوص جزيرة العرب و عربستان ، كتابخانه ملّي ملك فهد در رياض به سال 1415 ، كتابي در معرفي وي و آثارش ، تأليف و نشر كرد . اين كتاب در 260 صفحه رحلي كوچك و با كاغذ گلاسه و به شكلي بسيار زيبا با عنوان « حمد الجاسر : دراسة لحياته مع ببليوجرافية شاملة لأعماله المنشورة » ، در دو بخش اصلي تنظيم و چاپ شده است :

بخش اوّل : شامل زندگي نامه و فعاليت هاي علمي و نيز تصاوير و دست خط هايي از او ؛ كه عمده آگاهي هاي ما از زندگي او ، از همين بخش گرفته شده است .

بخش دوّم : شامل معرّفي بيش از يك هزار و يكصد اثر از وي ؛ اعمّ از تأليف ، تحقيق ، ويرايش ، مقدمه نويسي بر آثار ديگران ، مصاحبه ، نقد و معرفي كتاب در مجلّه ها و روزنامه هاي مختلف ، با ذكر دقيق منبع ؛ از قبيل نام كتاب يا روزنامه و مجلّه ، سال نشر ، شماره صفحات ، عنوان بحث و . . .

در پايان نيز دو فهرست ؛ يعني فهرست مؤلفان و فهرست موضوعات درج شده است كه به خصوص فهرست دوّم بسيار راهگشاست و با يك نگاه كلّي مي توان از همه كارهاي الجاسر درباره موضوعات گوناگون آگاه شد .

اين اثر تمام آثار علمي حمد الجاسر در سال هاي 1351 تا 1415 را به ترتيب الفبايي عناوين آنها ، به دقّت معرفي كرده و محلّ نشر و ساير چگونگي هاي آنها را نشان داده است . هر مقاله يا نقد و معرفي كتاب يا تأليف و تحقيق وي در اين فهرست يك شماره دارد و در فهرست هاي پاياني كتاب به اين شماره ارجاع شده است . البته عملا اين آثار ، مقاله هاي كوتاه است كه گاهي در چند شماره مجلّه يا روزنامه اي چاپ شده و در اين ميان

149

سفرنامه هاي حمد الجاسر يا معرفي هاي او درباره سفرنامه هاي ديگران سهم بسزايي دارد . نمونه هايي از آثار وي از اين قرار است :

* الآثار الاسلاميّة في مكّة المشرّفة ( ش1 ) .

* أحاديث حول تراثنا المبعثر في مكتبات العالم ( ش32 ـ 26 ) .

* الأخبار الغريبة في ذكر ما وقع بطَيْبة ^{( 1 )} الحبيبة ( ش36 و37 )

* دعوة للعلماء لتبيين حدود عرفات ، مزدلفة ، مني ( ش318 ) .

* الدكاترة والعبث بالتراث ( ش330 ـ 319 ) .

* رحلة الي طَيْبة ( ش409 ـ 405 )

* الرسّ في القرآن الكريم وآراء الباحثين حوله ( ش413 )

* القطائع النبوية ( ش599 ـ 592 )

* ما اتّفق لفظه وافترق مسمّاه من أسماء الأمكنة ( 731 ـ 615 )

* مخطوطات جديدة بالدراسة والنشر ( ش753 ـ 745 )

* المدينة المنوّرة في مطلع القرن الثاني عشر كما يصفها النابلسي في رحلة ( ش769 ـ 761 )

* المرأة في حياة الشيخ محمّد بن عبدالوهاب ( ش772 )

* المغانم المطابة في معالم طابة ^{( 2 )} تأليف فيروزآبادي ، تحقيق حمد الجاسر ( ش859 )

* مقام إبراهيم ( عليه السلام ) ، از فاكهي ( م272 ) ، تحقيق حمد الجاسر ( ش862 )

* مكّة المكرّمة في القرن السابع ، كما في رحلتي التجيبي الأندلسي ( ش869 )

* المناسك و أماكن طرق الحجّ و معالم الجزيرة ، از ابن اسحاق ( م285 ) تحقيقِ حمد الجاسر ( ش889 و890 )

* من نوادر المخطوطات ( ش1047 ـ 1045 )

* مؤلّفات في تاريخ المدينة ( ش1070 ـ 1067 )

* نونية الكميت بن زيد الأسدي وشرحها لأبي رياش اليمامي ، تحقيق حمد الجاسر ( ش1102 )

* وصف المدينة المنوّرة في سنة 1303 ، از علي بن موسي افندي ، تحقيق حمد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طيبه وطابه يكي از نام هاي مدينه طيّبه است .

2 . همان .

150

الجاسر ( ش1112 و1113 )

* وصف مكّة شرّفها الله وعظّمها ، و وصف المدينة المنوّرة كرّمها الله ، ووصف بيت المقدس المبارك ما حوله ، از تلمساني ( م676 ) تحقيق حمد الجاسر ( ش1114 )

اميد است اين مقاله كوتاه در معرفي تلاش ها و كوشش هاي حمد الجاسر ، درسي باشد براي همه ما كه بيشتر براي معرّفي و احياي آثار و مآثر شيعه بكوشيم و در دفاع از مذهب خود بيشتر تلاش كنيم .