مسجد بنی قریظه یا مسجد فضیخ

107

ميقات حج - سال دهم - شماره سي و هشتم - زمستان 1380

مسجد بني قريظه يا مسجد فضيخ ^{( 1 )}

رسول جعفريان

مقدمه

از اماكن متبركه شهر مدينه ، كه در طول تاريخ همواره مورد توجه و اعتناي زائران بوده ، مسجد فضيخ است كه در مردادماه سال 1380 تخريب شد . ( به قصد بازسازي يا . . . تاكنون روشن نيست ) . اين مسجد در شرق منطقه قُبا و در نزديكي شارع باب العوالي قرار داشته است . زماني كه خيابان باب العوالي يا شارع علي بن ابي طالب از حرم به سمت جنوب طي مي شود ، سر يك دو راهي ، وقتي داخل خيابان امير عبدالمجيد ( شارع حزام پيشين ) مي شوي ، پس از طي يك و نيم كيلومتر راه ، در سمت راست اين خيابان ، يك خيابان است كه مسجد در داخل آن است . از سر خيابان تا مسجد ، حدود سيصد متر است . در انتهاي فرعي پيشگفته ، مسجد فضيخ ـ در اصل مسجد بنوقريظه ـ بوده كه اكنون خراب شده است . تجديد بناي مسجد متعلق به دوره عثماني بود كه تعميراتي در آن صورت گرفته و كاملا قابل استفاده بود .

در باره مسجد فضيخ دو پرسش مطرح است : نخست آن كه در مدينه منوره و درست در همين منطقه ، طايفه يهودي بنوقريظه زندگي مي كرده اند كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در زمان محاصره آنان ، در محلي نماز مي خواند كه بعد از آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 اين مقاله با استفاده كامل از مطالبي كه محمد الياس عبدالغني دركتاب « المساجد الأثريه » آورده ، نوشته شده و افزون بر ارائه استدلال هاي وي ، مطالبي مطابق روايات تاريخي كه در منابع شيعه آمده ، بر آن افزوده شده است .

108

حضرت ، در آن محل مسجدي به نام مسجد بنوقريظه ساخته شد . اين مسجد تا قرون اخير سرپا بود و زائران براي خواندن نماز تحيّت بدانجا مي رفتند . اكنون محل اين مسجد مشخص نيست . شنقيطي محل آن را در بناي امر به معروف و نهي از منكر واقع در حره شرقي دانسته است . ^{( 1 )}

بر اين اساس ، نخستين پرسش اين است كه :

چه نسبتي ميان مسجد فضيخ و مسجد بنوقريظه وجود دارد ؟ به طور اجمال بايد گفت ، بر خلاف آنچه كه امروزه شهرت دارد و تا پيش از تخريب تابلويي با عنوان « مسجد فضيخ » بر اين مسجد نصب شده بود ، نظريه ديگري بر آن است كه اين مسجد در اصل مسجد بنوقريظه است كه در گذر زمان به خطا مسجد فضيخ دانسته شده است .

اما پرسش دوم آن است كه :

ميان « مسجد فضيخ » و « مسجد شمس » يا « رد شمس » چه نسبتي است ؟ آيا مسجد فضيخ همان مسجد رد شمس است يا اين كه اينها دو مسجد هستند ؟ در اينجا نيز به اجمال بايد گفت : در حقيقت ، مسجد فضيخ همان مسجد رد شمس يا مسجد شمس است .

مسجدِ فضيخِ فعلي ، همان مسجد بنوقريظه است

محمد الياس عبد الغني در باره ارتباط ميان مسجد فضيخ و مسجد بنوقريظه ، تحقيقي انجام داده است كه استدلال هاي وي را نقل كرده و مرور مي كنيم . وي بر اين باور است كه مسجدي كه امروزه فضيخ ناميده مي شود ، در اصل همان مسجد بنوقريظه است .

عبدالغني مي گويد : سيد غالي محمد الشنقيطي مي گويد : مسجد بنوقريظه از ميان رفته و محل فعلي در بناي حِسبه در حره شرقي قرار گرفته است . اين نظريه نادرست است ؛ چرا كه مورّخان اتفاق نظر دارند كه مسجد بنوقريظه در ميان مسجد بنونضير ^{( 2 )} و مشربه ام ابراهيم بوده و مشربه در شمال مسجد بنوقريظه قرار داشته است . بنابراين ، با مشخص بودن موقعيت مشربه امّ ابراهيم روشن است كه مسجد بنوقريظه در جنوب آن قرار داشته است ؛ اين در حالي است كه بناي حِسْبه در جنوب مشربه نيست تا محل فعلي مسجد بنوقريظه باشد . ^{( 3 )}

به هر روي ، در اين اواخر ميان مورّخان معاصرِ شهرِ مدينه ، خطايي رواج يافته و آن اين كه نام مسجد فضيخ را بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الدر الثمين ، ص148 . به نظر مي رسد كه شنقيطي مسجد بنوظفر را كه به لحاظ تاريخي دقيقا در جاي مركز حسبه بوده ، با مسجد بنوقريظه خلط كرده است .

2 . نام ديگر مسجد شمس .

3 . المساجد الاثريه ، ص178

109

مسجد بنوقريظه اطلاق مي كنند . ^{( 1 )} تابلويي هم با عنوان « مسجد الفضيخ » بر اين مسجد قرار گرفته كه روشن نيست پيش از اظهار نظر مورخان معاصر نصب شده و آنان را به خطا انداخته يا آن كه تابلوي مذكور ناشي از اظهار نظر اين قبيل مورّخان بوده است .

عبدالغني ضمن اشاره به خطايي كه درباره مسجد بنو قريظه پيش آمده و تابلوي مسجد فضيخ بر آن نصب شده ـ طبعاً پيش از تخريب ـ به بيان عباراتي از آثار كهن كه به تعيين محل مسجد فضيخ و مسجد بنوقريظه مربوط مي شود ، پرداخته است :

* نخستين نكته آن است كه نويسندگان قديمي ، همگي بر اين اعتقادند كه مسجد فضيخ در شرق مسجد قبا بوده و مسجد بنوقريظه در شرق مسجد فضيخ با فاصله طولاني قرار دارد . بنابر اين ، مسجد شماره ( 1 ) در شرق مسجد قبا همان مسجد فضيخ واقعي و مسجدشماره ( 2 ) ^{( 2 )} در شرق مسجد فضيخ با فاصله زياد ، مسجد بنوقريظه است .

* دومين نكته آن است كه مسجد فضيخ ، روي زميني مرتفع قرار داشته و هر زائري به راحتي مي تواند دريابد كه اين وصف بر مسجد شماره ( 1 ) منطبق است نه مسجد شماره ( 2 ) .

* سومين نكته آن است كه مورخان كهن ، مسجد فضيخ را مسجد كوچكي دانسته اند .

مَطَري ( م 741 ) مي نويسد : « و هو مسجدٌ صغير » . مراغي ( م 816 ) هم مي نويسد : « و هو صغير جدًّا » . سمهودي ( م 911 ) نيز مي نويسد : « مسجد فضيخ مربع و مقدار آن از مشرق به مغرب يازده ذراع و از سمت قبله به شام ، همين مقدار است » . عباسي ( در قرن يازدهم ) مي نويسد : « مسجدٌ صغير » . عياشي ( در سفرنامه سال 1073 ) مي نويسد : « مسجد كوچكي است » . همين طور فيروزآبادي ( م 817 ) خوارزمي ( م 827 ) ابوالبقاء مكي ( م 854 ) و عبدالحق دهلوي . ^{( 3 )}

اين در حالي است كه همين مورخان ، مسجد بنوقريظه را مسجدي بزرگ وصف كرده اند ؛ مسجدي مربع شكل كه طول آن 45 ذراع و عرض آن هم به همين مقدار است . اين مطلب را ابن النجار ( م643 ) مطري ( م 741 ) فيروزآبادي ( م817 ) سمهودي ( م911 ) احمد العباسي ( قرن يازدهم ) و ابراهيم عباس الصديقي ( م 1300 ق ) يادآور شده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آثار المدينة المنوره ، ص141 ؛ تاريخ معالم المدينة المنورة قديما و حديثا ، ص123

2 . به كار بردن شماره يك و دو براي ارجاع راحت تر مطالب در باره دو مسجد ياد شده است .

3 . به ترتيب بنگريد : التعريف ، ص45 ؛ تحقيق النصرة ، ص137 ؛ وفاء الوفاء ، ج 3 ، ص82 ؛ عمدة الاخبار ، ص171 ؛ المدينة المنورة في رحلة العياشي ، ص111 ؛ المغانم المطابة ، برگ 215 ؛ اثارة الترغيب ، برگ 139 ؛ البحر العميق ، برگ 158 ؛ جذب القلوب ، ص142

110

آنچه در باره مساحت فضيخ گفته شده ، منطبق است بر مسجد شماره ( 1 ) ؛ همان مسجدي كه نزديك قباست و آنچه در وصف مسجد بنوقريظه گفته شده ، منطبق است بر مسجد شماره ( 2 ) همان كه امروزه به خطا به نام مسجد فضيخ شناخته مي شود .

عبدالغني مي افزايد : من در 14 ربيع الأول سال 1418 ق . مسجد بنوقريظه ؛ ـ همين مسجدي كه اكنون تخريب شده ـ را مساحت كردم و ديدم دقيقاً همان مقداري است كه مطري آن را معرفي كرده است ؛ يعني 45 ذراع در 45 ذراع ، كه حدود 22 متر در 22 متر مي شود .

* چهارمين نظريه را مطري ، سمهودي ، عباسي ، ابوسالم عياشي ، فيروزآبادي و صديقي مطرح كرده اند ، و آن اينكه مسجد بنوقريظه در كنار در ورودي باغي است كه به باغ حاجزه معروف بوده است . در اين باره ، ميان مورّخان مدينه اختلافي نيست . اين وصف ، تنها منطبق بر مسجد شماره ( 2 ) ؛ يعني مسجدي است كه به خطا مسجد فضيخ خوانده مي شود . حاجزه تا به امروز در ميان ساكنان اطراف اين مسجد شناخته شده است . بنابر اين ، ثابت شد كه مسجد مزبور ، نه مسجد فضيخ بلكه مسجد بنوقريظه است . ابراهيم عياشي از نويسندگان متأخر ، پس از آن كه تصوير اين مسجد را آورده ، مي نويسد : اين مسجد بنوقريظه در جنوب شرقي مدينه در كنار بابِ باغِ حاجزه است . ابن باغ در سمت غربي و جنوبي مسجد قرار دارد . ^{( 1 )}

علي حافظ از ديگر تاريخ نويسان مدنيِ دوره اخير ، از باغ حاجزه سخن گفته است . وي گرچه در تعيين محل مسجد دقيق نبوده و ميان مسجد فضيخ و باغ حاجزه را جمع كرده است ، در باره مسجد فضيخ مي نويسد : در همسايگي اين مسجد ، باغي كه تا به امروزه به حاجزه معروف است ، قرار دارد . ^{( 2 )} در واقع وي اگر وصف نويسندگان كهن را كه مسجد بنوقريظه را كنار باغ حاجزه دانسته اند در نظر داشت ، مي بايست تصريح مي كرد كه اين مسجد نه مسجد فضيخ بلكه مسجد بنوقريظه است .

* پنجمين نكته در باره مسجد فضيخ آن است كه مورخان نوشته اند : در حاشيه وادي روي زميني مرتفع قرار دارد . مراغي مي نويسد : « علي شفير الوادي علي نشز من الارض » . ^{( 3 )} سخاوي مي نويسد : مسجد فضيخ ، كوچك در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المدينه بين الماضي و الحاضر ، ص39

2 . فصول من تاريخ المدينة المنوره ، ص144

3 . تحقيق النصره ، ص182

111

شرق قبا و در حاشيه وادي است . اين مطلب را سمهودي ، احمد العباسي ، ابوسالم عياشي و ابراهيم عياشي ( م1400ق ) و محمد الطيب الأنصاري ( م1363 ق . ) نيز نوشته اند . ^{( 1 )} اين وصف برمسجد شماره ( 1 ) منطبق است نه مسجد شماره ( 2 ) . مقصود از وادي ، وادي مُذَيْنب است كه فاصله زيادي با مسجد شماره ( 2 ) يعني بنوقريظه ـ يا آنچه به خطا مسجد فضيخ خوانده شده ـ دارد .

* ششمين نكته آن است كه مورخان اتفاق نظريه دارند بر اين كه مسجد فضيخ در شرق مسجد قبا و در نزديكي آن است . روشن است كه اين وصف بر مسجد شماره ( 1 ) منطبق است كه نزديك به يك كيلومتر فاصله دارد نه مسجد شماره ( 2 ) كه چيزي بيش از دو كيلومتر با آن فاصله دارد . محمد كبريت الحسيني ( م 1070 ) نوشته است : فاصله ميان مسجد قبا و مسجد شمس كه درحال حاضر به مسجد فضيخ معروف است ، نصف ميل ( حدود 700 ) است و در جهت شرقي قبا است . ^{( 2 )} محمد اَمحزون از نويسندگان معاصر نوشته است : فاصله مسجد فضيخ با مسجد قبا 700 متر است . ^{( 3 )} تمامي اين وصف ها بر مسجد شماره ( 1 ) منطبق است ؛ در حالي كه مسجد شماره ( 2 ) فاصله زيادي از مسجد قبا دارد و نمي تواند با آن جملات قابل تطبيق باشد . بنابر اين ، نبايد مسجد بنوقريظه را مسجد فضيخ خواند .

با توجه به آنچه گذشت ، بايد گفت ، مسجدي كه در حال حاضر به نام فضيخ شناخته مي شود و در مرداد ماه سال 1380 تخريب شده ، در اصل مسجد بنوقريظه است .

اكنون به معرفي مسجد بنوقريظه مي پردازيم

اين مسجد در اصل محلّي است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام محاصره بنوقريظه ـ پس از پايان محاصره مدينه در غزوه خندق ـ در آنجا نماز خواندند . ابن شبّه از مسجد بنوقريظه به عنوان يكي از مساجدي كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آن نماز خوانده ياد كرده است . ^{( 4 )}

ابن نجار مي نويسد : اين مسجد در منطقه عوالي باقي مانده و مسجد بزرگي است كه بناي آن شبيه مسجد قباست و در اطراف آن باغات و مزارع و مشربه امّ ابراهيم است . ^{( 5 )}

مطري هم نوشته است : مسجد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به ترتيب بنگريد : التحفة اللطيفة ، ج 1 ، ص70 ؛ خلاصة الوفاء ، ص380 ؛ عمدة الاخبار ، ص171 ؛ المدينة المنورة في رحلة العياشي ، ص111 ؛ المدينة بين الماضي و الحاضر ، ص30 ؛ عمدة الاخبار ( پاورقي ) ، ص170

2 . الجواهر الثمينة في محاسن المدينة ، ص222

3 . المدينة المنورة في رحلة العياشي ، ( پاورقي ) ص111

4 . تاريخ المدينة المنورة ، ج 1 ، ص70

5 . اخبار مدينة الرسول ( ص ) ، ص116

112

بنوقريظه در شرق مسجد الشمس با فاصله اي دور ، در ناحيه حره شرقي در نزديكي باغي است كه اكنون به باغ حاجزه معروف است . اين باغ وقف فقرا بوده و در ميان خانه هاي خرابي قرار گرفته كه برخي از آنها خانه هاي بني قريظه در شمال باب باغ حاجزه است . شماري از مردم عوالي هم در آن اطراف زندگي مي كنند . بناي مسجد ، بنايي عالي ـ مليح ـ به سبك مسجد قباست . طول آن 45 ذراع و عرض آن نيز همين مقدار است . باني آن عمر بن عبدالعزيز والي وقت مدينه است كه همزمان با بناي مسجد قبا آن را به دستور خليفهوقت وليد بن عبدالملك ساخت . ^{( 1 )}

در قرن نهم ، مراغي ، فيروزآبادي ، خوارزمي وابوالبقاي مكي ، با ياد از مسجد و موقعيت آن ، مطلب تازه اي نگفته اند . ^{( 2 )}

سمهودي با اشاره به آگاهي هايي كه مطري داده ، مي افزايد : شاهين جمالي ، شيخ حرم ، در سال 893 ديوار آن را تجديد بنا كرد . ^{( 3 )} مورخان قرن يازدهم تا چهاردهم به اين مسجد پرداخته اند ، اما آگاهي تازه اي جز همين كه در شرق مسجد فضيخ با فاصله دور بوده و در حره شرقي قرار دارد ، به دست نداده اند . ^{( 4 )}

گذشت كه محمد الشنقيطي نوشته است : مسجد بنوقريظه از ميان رفته و محل آن در مكان فعلي سازمان حِسْبه ( هيئت امر به معروف ) در حره شرقي است . ^{( 5 )} طبعاً اظهار اين مطلب از سوي شنقيطي همراه با نوعي مسامحه همراه بوده و نادرست است ؛ ^{( 6 )} زيرا مورّخان بر اين نكته اتفاق نظر دارند كه مسجد بنوقريظه ميان مسجد بنونضير و مسجد مشربه ام ابراهيم قرار دارد ؛ و مشربه هم در سمت شمالي مسجد بنو قريظه است . از آنجايي كه محل مشربه روشن است ، ^{( 7 )} پس مسجد بنوقريظه بايد در سمت جنوبي آن باشد . در اين صورت نبايست در محل هيئت امر به معروف باشد كه در سمت جنوبي مشربه نيست .

بر اساس آن چه گذشت ، نبايد ترديد كرد مسجدي كه به مسجد فضيخ شهرت دارد ، در واقع مسجد بنوقريظه است كه در حال حاضر تخريب شده و بر مؤلف روشن نيست كه قصد بازسازي آن را دارند يا نابودي كامل آن را ! همانند بلايي كه سر مسجد شمس در قربان آمد يا آنچه كه در سال 1407 ق . بر سر مشربه امّ ابراهيم آوردند .

روايات متعددي حكايت از آن دارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التعريف بما آنست الهجرة ، ص45

2 . بنگريد : تحقيق النصرة ، ص137 ؛ المغانم المطابه ، برگ 216 ؛ اثارة الترغيب ، برگ 139 ؛ البحر العميق ، برگ 158

3 . وفاءالوفاء ، ج 3 ، ص825

4 . بنگريد : عمدة الاخبار ، صص172 ـ 173 ؛ المدينة المنورة ، ص111 ؛ المناهل الصافية العذبة ، ص63 ؛ مرآة الحرمين ، ج 1 ، ص419

5 . الدر الثمين ، ص148

6 . اشاره كرديم كه وي مسجد بنوظفر را با مسجد بنوقريظه خلط كرده و جايي را كه معين كرده ، در واقع محل مسجد بنوظفر است .

7 . مشربه در همان شارع امير عبدالمجيد است . كسي كه از حرم به خيابان عوالي رفته و از آنجا سر دوراهي وارد شارع عبدالمجيد مي شود ، قريب پانصد متر را كه طي كند ، دست چپ مشربه ام ابراهيم قرار دارد .

113

كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مسجد بنوقريظه نمازگزارده اند . حتي بعدها كه يهوديان از ميان رفتند ، يكبار حضرت در خانه زني از خضر « امرأة من خضر » نماز خواندند كه اين منزل ، بعدها داخل مسجد بنوقريظه شد . در اين نقل تأكيد شده است كه محل نماز خواندن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در شرق مسجد بني قريظه بوده ، جايي كه مناره بوده و در حال حاضر ( يعني قرن سوم هجري ) آن مناره منهدم شده است . ^{( 1 )}

مسجد فضيخ كدام است ؟

مسجدي در فاصله يك كيلومتري شرق مسجد قبا واقع است و محل آن ، براي كسي كه از سمت قبا مي آيد ، در تقاطع شارع قربان با شارع العوالي است . مسجد با اين تقاطع ، حدود سيصد متر فاصله دارد و در خياباني است كه در كنار وادي كشيده شده است . در حال حاضر اين محل به صورت « الحَوْش المسوّر » يك چهار ديواري بدون در ورودي قرار گرفته است .

در منابع موجود از اين مسجد ، با عناوين ، « مسجد فضيخ » ، « مسجد بنونضير » ، و « مسجد شمس » يا « رد شمس » ياد مي شود .

در منابع موجود اهل سنت ، دو حكايت براي مسجد فضيخ گفته اند :

نخست ، ارتباط آن با فضيخ است ، كه نوعي شراب است كه از خرما مي گيرند و سُكْرآور و مست كننده است . حكايت فضيخ را از ابو ايوب انصاري و انس بن مالك روايت كرده اند . در اين روايت آمده است كه ابو ايوب انصاري و شماري از صحابه در اينجا ظرف هاي پر از شراب خرما را پس از شنيدن خبر تحريم خمر وارونه كردند و شكستند . به همين دليل مسجدي كه در اينجا بنا شد ، به مناسبت اين موضع ِاطاعت گرايانه اصحاب ، مسجد فضيخ ناميده شد . ^{( 2 )} حكايت انس نيز بر اساس نقل احمدبن حنبل آن است كه مي گفت : من در آنجا به مردم ، فضيخ ( شرابِ خرما ) مي دادم . مردي آمدوگفت : خمرحرام شد . حاضران گفتند : بس كن انس . من هم بس كردم . ^{( 3 )}

حكايت ديگر مسجد فضيخ به نقل از جابر بن عبدالله انصاري است . وي مي گويد : در جريان محاصره بنونضير ، رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) قبه خود را در نزديكي مسجد فضيخ برپا كرد و براي شش شب در موضع فضيخ نماز مي خواند . وقتي خمر حرام شد ، خبر به ابوايوب انصاري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ المدينة المنورة ، ج 1 ، ص70

2 . آثار المدينة المنورة ، ص142

3 . مسند احمد ، ج 3 ، صص183 ، 189

114

و برخي از انصار همراه او رسيد كه در حال خوردن فضيخ بودند . آنان ظروف فضيخ را وارونه كرده محتوياتش را ريختند . به همين دليل آنجا مسجد فضيخ ناميده شد . ^{( 1 )} به نظر مي رسد جاي تحقيق در اين نقل ها همچنان باقي است . به ويژه زمان تحريم خمر كه اختلافات چندي در آن وجود دارد .

در كنار نام مسجد بنونضير و مسجد فضيخ ، نام ديگري نيز براي اين مسجد گفته اند ، و آن « مسجد شمس » است . مطري مي نويسد : در حال حاضر مسجد فضيخ را مسجد شمس مي نامند كه روي زميني مرتفع واقع شده كه سنگ هاي سياه در آن پهن است و مسجد كوچكي مي باشد . ^{( 2 )}

مسجد فضيخ در منابع شيعه

اما در منابع شيعه ، مطالب ديگري در باره مسجد فضيخ آمده است . نخستينِ آنها روايتي است كه ليث مرادي از امام صادق ( عليه السلام ) در باره علت ناميده شدن آن به مسجد فضيخ ياد مي كند . حضرت مي فرمايد : فضيخ نام نوعي نخل است ؛ به همين دليل آن مكان را مسجد فضيخ ناميده اند . ^{( 3 )} همان گونه كه علامه مجلسي نوشته ، ^{( 4 )} در كتاب هاي لغت فضيخ به معناي نخل نيامده و بر اساس اين روايت ، مي توان گفت كه فضيخ نامي براي نوعي نخل بوده كه در مدينه وجود داشته و صرفا كاربرد محلي داشته است .

اما اين كه فضيخ با شراب چه ارتباطي دارد ، روايت مفصلي در تفسير قمي از امام باقر ( عليه السلام ) روايت شده است . طبق اين روايت ، ابوبكر پيش از تحريم خمر ، خمر فراوان خورده و مست شده بود تا آن كه آيات تحريم خمر نازل شد . آن زمان ، تنها نوع خمر ـ در اينجا ، خمر به معناي سكرآور بر اساس روايتِ « امّا الْخَمْر فُكُلُّ مُسْكر مِنَ الشّراب اِذا أخمر فهو خمرٌ » همين خمر از خرما ( اعم از خرماي نارس و تمر ) بوده است . وقتي آيات تحريم نازل شد ، رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مسجد نشستند و به مردم دستور دادند ظروف محتوي خمر را آورده ، بر زمين بريزند . آنگاه فرمودند : « هذِهِ كُلّها خَمْر حَرَّمهااللهُ » .

در ادامه روايت آمده است كه آن زمان ، بيشترين خمري كه وجود داشت ، همين فضيخ بود . ^{( 5 )}

در روايت ديگري آمده است كه حضرت مي پرسند : آيا به مسجد قبا ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ المدينة المنورة ، ج 1 ، ص 69 ؛ التعريف بما آنست الهجرة ، ص 48

2 . التعريف ، ص48

3 . كافي ، ج 4 ، ص561 ؛ التهذيب ، ج 6 ، ص18

4 . بحار الانوار ، ج 97 ، ص214

5 . وسائل الشيعه ، ج 25 ، ص281

115

خرابه هاي مسجد بني قريظه

116

مسجد فضيخ و مشربه امّ ابراهيم رفته ايد ؟ زائر مي گويد : « نعم ، امّا انّه لَم يَبق مِن آثارِ رَسُول الله مِنْ شَيْء الاّ وَقَد غُيِّر غَير هذا » . ^{( 1 )} در روايات ديگري هم توصيه به خواندن نمازدرمسجدفضيخ شده است . ^{( 2 )}

اما مهم تر از همه اين ها ، روايتي است كه در باره رد شمس نقل شده و راويِ آن ، اسماء بنت عميس ، همسر جعفربن ابي طالب ( عليه السلام ) است كه بعدها همسر امام علي ( عليه السلام ) شد . راويِ اين روايت موسي بن عمار است كه مي گويد : همراه امام صادق ( عليه السلام ) وارد مسجد فضيخ شديم . آن حضرت نقطه اي را نشان داد و فرمود : زماني اسماء با فرزندش از جعفر اينجا نشسته بود . يكباره به گريه افتاد . فرزندش علت گريه را جويا شد . ايشان گفت : به ياد حديثي از امام علي ( عليه السلام ) افتادم كه برايم درباره اين نقطه نقل كرد . آنگاه روايت رد شمس و بازگشت خورشيد براي خواندن نماز عصر امام علي ( عليه السلام ) را نقل مي كند . ^{( 3 )} طبعاً اين حكايت بايد مربوط به غزوه بني نضير باشد . به نقل بياضي ابن فورك هم همين نقل را از اسماء بنت عميس در كتاب « الفصول » خود آورده است . ^{( 4 )}

اكنون جاي اين پرسش هست كه چرا مسجد فضيخ در قرن هفتم به مسجد شمس شهرت داشت ؟ مطري ، كه گويا نخستين كسي است كه نام مسجد شمس را به كار برده ، هيچ دليلي براي اين مطلب نياورده و تنها مي نويسد : « و مسجدُ الفضيخ و يعرف الآن بمسجد الشمس و هو شرقي مسجد قبا علي شفير الوادي علي نشز من الأرض ، مرضوم بحجارة سود و هو صغير جدّا . ^{( 5 )} با اين حال نويسنده معاصري در باره ناميده شدن اين مسجد به شمس مي گويد : اين بدان دليل بوده كه خورشيد در آغاز طلوعش بر اينجا مي تابيده است ! ^{( 6 )} به نظر مي رسد اين دليل بي توجيه باشد . به احتمال زياد ، شيعيان قرن ششم و هفتم با توجه به روايت رد شمس ، نام مسجد را در قرون ياد شده كه دوران تسلط آنان بر مدينه بوده ، مسجد شمس يا رد شمس گذاشته اند . طبعاً در اينجا نام شمس ، توجيه حديثي و تاريخي دارد در حالي كه بحث خورشيد ، پشتوانه تاريخي ندارد .

شهرت اين مسجد به شمس از قرن هفتم آغاز شده و ادامه يافته است . فيروزآبادي ( م 817 ) كه به نظر مي رسد از مطري تأثير پذيرفته ، مي نويسد : از جمله مساجدي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن نماز خوانده ، مسجد الفضيخ است . اين مسجد امروزه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص561

2 . من لايحضره الفقيه ، ج 1 ، ص229 ؛ ج 2 ، ص574 ؛ التهذيب ، ج 6 ، ص17

3 . كافي ، ج 4 ، ص562 ؛ وسائل الشيعة ، ج 14 ، ص355

4 . الصراط المستقيم ، ج 1 ، ص201

5 . التعريف ، ص48

6 . آثار المدينة المنورة ، ص142

117

به نام مسجد شمس شهرت دارد و در شرق قبا در كنار وادي بر زميني مرتفع است كه سنگ هاي سياه درآن پهن است . ^{( 1 )}

مطلبي كه در برخي از اذهان وجود داشته و الخياري هم يادآور شده ، اين است كه مسجد فضيخ مسجدي به جز مسجد شمس است . ^{( 2 )} اين مطلب همان گونه كه عبدالغني گفت ، ناشي از خلطي بوده كه در ميان متأخرين ميان مسجد فضيخ و مسجد بنوقريظه وجود داشته است ؛ يعني وقتي مسجد بنوقريظه ، به خطا فضيخ ناميده شد ، طبعاً كساني كه در محله قربان و در نزديكي قبا به دنبال مسجد شمس بوده اند ، و واقعا هم محلي به اين نام در آنجا بوده ، فضيخ را مسجدي به جز رد شمس دانسته اند . در حالي كه فضيخ و رد شمس مسجدي است در قبا كه در حال حاضر صورت قبرستان داشته و اطراف آن چهارديواري بدون در ورودي است . و مسجدي كه به خطا مسجد فضيخ ناميده مي شود ، در واقع همان مسجد بنوقريظه است .

* پي نوشتها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المغانم المطابه ، برگ 215

2 . تاريخ معالم المدينة المنورة ، ص125