حج در آثار
فاضلین نراقی

155

ميقات حج - سال دهم - شماره سي و نهم - بهار 1381

حج در آثار « فاضلين نراقي »

سيد جواد ورعي

فاضلين نراقي ، دو تن از فقيهان نامور شيعه كه داراي آثار متنوّع فقهي ، اصولي ، اخلاقي و عرفاني اند ، به بحث حج نيز از ابعاد مختلف پرداخته اند ، به مناسبت برگزاري كنگره بزرگداشت فاضلين نراقي ، مروري بر مباحث حج در آثار اين دو عالم جليل داريم . يكي از اين آثار كه نوشته ملا مهدي نراقي است و تاكنون به چاپ نرسيده ، با تفصيل بيشتري مورد توجه قرار گرفته است . ابتدا گزارشي از آثار ملا مهدي نراقي و سپس آثار فرزندش ملا احمد نراقي را ارائه مي كنيم :

مناسك مكّيّه :

يكي از آثار فاضل نامور ملاّمهدي نراقي در موضوع حج ، رساله اي است با عنوان « مناسك مكيّه » . اين رساله كه تاكنون به چاپ نرسيده و به همت دست اندركاران برگزاري كنگره « فاضلين نراقي » نسخه اي خطي از آن به دست آمده ، در اعمال و مناسك حج تمتع است . نويسنده در آغاز اين رساله ، انگيزه خود از نگاشتن اين اثر و نيز علت نامگذاري آن را چنين بيان مي كند :

« اما بعد ، چنين گويد ذرّه احقر ، مهدي ابن ابي ذر ـ عفاالله عنهما ـ كه چون اين بي بضاعت قبل از اين رساله مبسوطه در اعمال و مناسك حج نوشته بود ، به سبب اشتمال آن بر اكثر اعمال و آداب مستحبّه ، ضبط آن بر جماعتي كه بهره

156

ازعلم ندارند ، مشكل بود ، لهذا اين رساله رابنابر التماس بعضي از برادران ديني جمع نمود در اعمال واجبه حجّ تمتع ، نه قِران واِفراد ؛ زيرا كه واجب بر جماعتي كه منزل ايشان از شانزده فرسخ بيشتر باشد ، حج تمتع است و حج قِران و اِفرادفرضِ جماعتي است كه منزل ايشان در مكه كمتر از شانزده فرسخ باشد و از براي تماميّت فايده اين رساله ، قدر ضروري از زيارت پيغمبر و فاطمه و ائمه بقيع ( عليهم السلام ) به آن ضمّ نمود و چون تمام آن در مكه معظمه شد ، آن را « مناسك مكيّه » مسمّي نمودم . »

اين رساله حاوي دو باب ؛ « عمره تمتع » و « حجّ تمتع » و يك « خاتمه » است . در باب اول پنج فصل براي تبيين اعمال پنج گانه عمره تمتع گشوده است :

باب اول

فصل اوّل :

در آغازين فصل باب اوّل ، به بحث احرام پرداخته و در معرفي مواقيت پنجگانه ، علاوه بر بيان احكام مربوط به آن ، مواضع دقيق آنها را نيز مشخص كرده است ؛ مثلا درباره « ذوالحُليفه » مي نويسد :

مشتمل است بر مسجد شجره از براي اهل مدينه و ايشاني كه از راه مدينه مي روند و احوط و اقوي آن است كه احرام از اصل مسجد شجره گرفته شود ، نه از خارج آن و اگر چه از ذوالحليفه باشد . و مسجد شجره تخميناً در يك فرسخي مدينه است و آن فضايي است كه آثار ديوار بر آن احاطه نموده است و بالفعل ديواري ندارد و در سمت چپِ راه است نسبت به كسي كه از مدينه به مكه مي رود و نزديك است به گودالي عميق كه آن را « بئر علي » گويند و متصل به آن بئر مخصوص ، مربّعِ بزرگي است كه آب از آن چاه مي كشند و به آن حوض مي ريزند از جهت استعمال . و بنايي كه متصل است به فضاي مسجد و در سمت قبله آن است و تخميناً نصف آن در سمت چپ است نسبت به كسي كه داخل شود . سقف دارد ، اما نصف ديگر [ كه ] ديوار دارد لكن سقف ندارد و آثار سقف دارد و معلوم نيست كه از مسجد باشد ، پس احوط آن است كه در آنجا نيز احرام بسته نشود و همچنين بايد در معرس نبي احرام بسته نشود و آن مسجد كوچكي است كه در سمت چپ مسجد شجره است و تخميناً يك ميدان اسب از آن دور است . . . »

157

به لحاظ معين نبودن اماكن و راهنمايي حجاجي كه به صورت پراكنده عازم حج مي شدند ، فاضل نراقي در مباحث ديگر نيز كم و بيش به تعيين حدود و ثغور اماكن توجه نموده است ؛ مثلا : درباره اين مطلب كه زائر هنگام مشاهده خانه هاي مكه بايد تلبيه گفتن را ترك كند ، مي نويسد :

« مشاهده خانه هاي مكه در وقتي كه بر بالاي عقبه رود كه آن را عقبه مدنيّين و عقبه ابوطالب گويند و در پاي آن از سمت مكّه قبرستان معلاّة و ذي طوي واقع است . »

فصل دوم

در اين فصل مباحث مربوط به طواف را مطرح كرده ، براي معرفت و شناخت حدّ حرم علايمي را مشخص ساخته است . در تبيين اين مطلب كه هنگام شروع طواف ، بايد جزء اول بدن محاذي جزء اول حجرالأسود باشد ، به تناسب اطلاعاتي را در خصوص حجرالأسود ارائه نموده ، مي نويسد :

حجرالأسود در ازمنه سابقه شكسته شده است و حال هفده يا هيجده سنگ سياه است كه به يكديگر وصل نموده اند و بر اطراف آن لاك ريخته اند و اطراف لاك را نقره گرفته اند و در سنه 1188 كه فقير به زيارت بيت الله شرفياب گرديد ، در روز 14 ذيحجه سال مذكور ، دو تنگه نقره ، كه اطراف آن مطلاّ است ، بر در حجر نصب نموده اند ؛ به نحوي كه همه نقره هاي سابق را و اكثر لاك ها را پوشانيده ، ليكن قليلي از لاك ها كه متصل به ابتداي اجزاء حجر است ، ظاهر است و بر بالاي تيك هاي نقره صُرب ريخته اند . . . »

و در ادامه مي فرمايد :

« چون يافتن جزء اوّل حجرالأسود مشكل است ، بايد علامتي در زمين پيدا نمود كه برابر جزء اوّل حجر باشد . . . »

البته هم اكنون كه خطي تيره رنگ محاذي حجرالأسود بر سنگفرش هاي مسجدالحرام نقش بسته ، مشكلي از اين جهت وجود ندارد . اما در گذشته كه از اينگونه علايم خبري نبود ، فقها به منظور راهنمايي مردم به بيان چنين نكاتي هم عنايت داشته اند .

158

فصل سوّم

مؤلف فقيه رساله ، در فصل سوّم به احكام مربوط به نماز طواف پرداخته و در فرض تقيّه ، نماز طواف با دستان بسته را تجويز نموده است ، فرضي كه امروزه منتفي است .

فصل چهارم و پنجم

فصل هاي پاياني نخستين باب ، به احكام مربوط به سعي و تقصير اختصاص يافته است .

باب دوم

حاوي احكام و اعمال حج تمتع است كه سيزده عمل آن در شش فصل تنظيم گرديده است .

در بخش آداب و مستحبات نيز به بيان حدود مسجد الحرام درعصر نبوي پرداخته و اين نكته را ياد آورد شده كه مواضع مختلف در مسجد در فضيلت با يكديگر تفاوت دارند . مصلاّي حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) را افضل اماكنِ مسجد شمرده كه ميان « ركن يماني و حجرالأسود ، نزديك به ديوار خانه و موضع سجده نيز متصل به شاذروان است » .

در همين بخش بعضي از اماكن متبركه مكه ؛ مانند خانه خديجه ، مولد نبي ، قبرخديجه ، قبرآمنه ، قبرعبدالمطّلب و قبر ابوطالب را نيز معرفي كرده است .

خاتمه

خاتمه رساله به آداب زيارت پيامبر گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) ، فاطمه زهرا ( عليها السلام ) و ائمه بقيع ( عليهم السلام ) اختصاص دارد .

مؤلف ضمن بيان آداب زيارت ، به طور دقيق محلّ آمد و شد زائران را تشريح كرده ، كه براي علاقه مندان به تعيين مواضعِ اماكن متبركه در اطراف حرم نبوي و قبرستان بقيع مفيد است . همچنين وضعيّت مكاني اين اماكن را كه متأسفانه امروزه از بين رفته ، به طور دقيق گزارش كرده است .

در معرفي قبه هاي بقيع مي نويسد :

« اول قبّه كه برابر قبه ائمه بقيع و در سمت چپ آن است ، نسبت به كسي كه از مدينه بيرون آيد ، قبه اي است كه در آن رقيه و زينب و امّ كلثوم دختران پيغمبر ، و زينب و امّ كلثوم دختران حضرت امير وفاطمه صغري دختر حضرت امام حسين ( عليهم السلام ) مدفونند .

159

و قبّه اي كه متّصل به قبّه دختران است ، قبه زنان پيغمبر است و همه زنان پيغمبر است و همه زنان آن حضرت در آن جا مدفونند مگر خديجه و ميمونه ، و قبّه اي كه متصل به قبه زنان است ، قبّه عقيل است و بعد از آن دو قبّه است ؛ يكي از مالك سرمذهب سنّيان و ديگري از نافع قاري و بعد از آن دو قبّه ، قبّه اي است بزرگ تر كه در آن ابراهيم پسر حضرت رسول مدفون است و ضريحي ديگر در آن است كه در آن جا عثمان بن مظعون و عبدالله ابن مسعود و عبد الرحمن بن عوف مدفونند ، و در انتهاي قبرستان دو قبّه است ؛ يكي آن كه در طرف راست و در بالاي آن شبيه به ميلي است ، مشهورِ سنّيان آن است كه از عثمان بن مظعون است و بعضي مي گويند از عثمان بن وليد است و آن كه در طرف چپ است ، از حليمه سعديّه ، مادرِ رضاعي پيغمبر است و قبه اي كه از قبرستان خارج [ است ] و در نخلستان واقع است از فاطمه بنت اسد است و قبه اي كه در ابتداي بقيع متصل به دروازه است ، قبّه اي استكه عمّه هاي پيغمبر ؛ صفيه و عاتكه در آن مدفونند . »

نكات متعددي از اين گزارش استفاده مي شود ؛ يكي آن است كه بناي گنبد و بارگاه و قبّه و ضريح اختصاص به شخصيت هاي مورد احترام شيعيان نداشته ، بلكه اهل سنت نيز براي شخصيت هاي خويش قبّه و ضريح مي ساختند و اين سنّتي پسنديده در ميان عموم مسلمانان بوده و شبهات مطرح شده در دهه هاي اخير ، از اختصاصات وهّابيان است كه نه مقبول شيعيان است و نه مقبول پيروان مكاتب اهل سنت .

« حج » در آثار ديگرِ ملا مهدي نراقي

همان طور كه فاضل نراقي در مناسك مكيّه يادآور شده ، او رساله اي مبسوط در اعمال و مناسك حج نگاشته است . ولي ما از اين رساله اطلاعي به دست نياورديم .

« جامع السعادات »

اثر ديگر نراقي كه به تفصيل از « اسرار و معارف حج » سخن گفته ، اثر معروف اخلاقي او به نام « جامع السعادات » است . او در جلد سوم اين كتاب ، در مقصد ششم ، حج را « با

160

عظمت ترين اركان دين و مهمترين عاملي كه بنده را به پروردگار نزديك مي كند و مهم ترين تكاليف الهي و سنگين ترين آنها و دشوارترين عبادات بدني و برترين آنها » شمرده كه روايات فراواني در فضيلت آن در كتب روايي نقل شده و فقها نيز احكام و شرايط ظاهري آن را بيان كرده اند . از اين رو ، در اثر اخلاقي اش به تبيين اسرار حج و اعمال دقيق و آداب باطني آن پرداخته كه اهل معرفت عهده دار بيان آنند .

فهرست عناويني كه در اين كتاب مورد بحث قرار گرفته عبارتند از :

غرض از خلقت انسان ، اموري كه شايسته است كه حجاج بدان توجه كنند ، ميقات و آنچه كه سزاوار است در ميقات مورد توجه قرار گيرد ، آداب دخول به شهر مكه ، آداب طواف ، آداب استلام حجرالأسود ، سعي و آداب وقوف به عرفات ، مشعر ، رمي و قرباني و اسرار حج از زبان امام صادق ( عليه السلام ) .

در خاتمه كتاب نيز به آداب زيارت وپاره اي از اسرار معارف آن پرداخته است .

براي جلوگيري از طولاني شدن اين گزارش بر دومين فصل از فصول اين مقصد مرور مي كنيم ، اميد كه زائران بيت الله الحرام از آن بهره گيرند .

ملا مهدي نراقي معتقد است هر كس كه آهنگ حج كند ، بايد امور ذيل را رعايت كند :

1 ـ نيّتش را در اين سفر براي خدا خالص گرداند و هيچ غرض دنيوي را در آن وارد نسازد . فقط براي امتثال امر الهي عازم حج شود .

2 ـ به درگاه الهي توبه كند ؛ توبه اي خالص و حقيقي و خود را براي سفر آخرت مهيّا سازد .

3 ـ عظمت بيت و صاحب بيت را در نفس خود به ياد آورد و بداند كه ترك خانواده و وطن و مفارقت از دوستان و شهر و ديار براي امر مهمي است ، سفري كه با همه سفرهاي دنيا تفاوت دارد . توجه كند كه به زيارت چه خانه اي مي رود و صاحب اين خانه كيست ؟ !

4 ـ قلب خود را از هر آن چه آن را مشغول مي سازد ، خالي كند و خود را متوجه خدا و سفر آخرت نمايد .

5 ـ سعي كند كه توشه سفرش از مال حلال باشد ، در اين سفر انفاق زيادي كند .

6 ـ خُلق خود را نيكو گرداند و به

161

نيكي سخن بگويد و بر تواضعش بيفزايد . همسفر خوبي براي زائران ديگر باشد .

7 ـ در اين سفر سادگي را پيشه سازد ، از زينت دنيا بپرهيزد و از فخر فروشي و خودنمايي دوري كند .

فاضل محقق مولي احمد نراقي نيز مبحث حج را از ابعاد مختلف فقهي و عرفاني در آثار و تأليفات مختلف خود مورد توجه قرار داده كه به ارائه گزارشي كوتاه از آن مي پردازيم :

« مستند الشيعه في احكام الشريعه »

« مستند الشيعه في احكام الشريعه » اثر نفيس فقهي ملا احمد نراقي است كه بر اساس چاپ جديد آن از سوي مؤسسه آل البيت ، سه جلد آن حاوي مباحث حج است كه به ترتيب مباحث كتب فقهي تنظيم گرديده است . شرايط وجوب حَجّت الاسلام ، حج نذري ، حج نيابي ، حج مستحبي ، اقسام عمره و احكام آن ، مواقيت و احكام آن ، حج تمتع و شرايط آن ، اعمال و مناسك حج و عمره تمتع ، حج افراد و قران ، احكام مصدود و محصور و كفّارات از جمله مباحث اين اثر فقهي است . « مستند » به دليل آن كه به تفصيل اقوال فقهاي گذشته و روايات مسأله را نقل و بررسي نموده ، مورد توجه اساتيد و فقهاي حوزه هاي علميه بوده و همواره از منابع درس هاي خارج فقه حوزه به شمار مي رود .

« وسيلة النجاة »

اين اثر فقهي كه دو جلد بوده ، جلد اول آن در مسائل طهارت و نماز و جلد دوم آن در بيان مسائل روزه ، زكات ، خمس ، حج و جهاد تنظيم شده است .

آن طور كه از متن اين كتاب فقهي بر مي آيد ، پس از نگارش مستند ، به رشته تحرير در آمده و در بعضي از مواضع مؤلف به كتاب « مستند » ارجاع داده است . مباحث « كتاب الحج » در اين اثر در سه مقصد تنظيم شده ؛ مقصد اول : حاوي مباحث حج واجب و مستحب ، استطاعت مالي ، استطاعت طريقي ، استطاعت بدني و استطاعت از نظر زمان است .

مقصد دوم : به بيان اقسام عمره و حج و كيفيت آنها به صورت مجمل اختصاص دارد .

مقصد سوم : تفصيل اعمال حج تمتع و شرايط و احكام آن را در بر دارد .

162

در بعضي از مباحث اين كتاب به تحقيقات پدر بزرگوارش در « مناسك مكيّه » اشاره كرده و بعضي از اطلاعات آن كتاب را در اين اثر نقل كرده است . در خصوص موضع مسجد شجره و ميقات يلملم به تحقيقات پدر ارجاع داده است .

از نكات قابل توجه آن است كه نراقي بعضي از راه هايي كه علما براي اطمينان از اينكه طواف از حجرالأسود شروع شده ، وسواسي دانسته كه نبايد بدان ها اعتنا كرد ، و از راه هاي متنوعي كه پدر در « مناسك مكيّه » نقل كرده ، تنها به ذكر يك مورد اكتفا كرده است . از نظر او دقّت هاي غير متعارف در اين خصوص احتياط نيست بلكه وسواس است .

« رسائل و مسائل »

اثر ديگر محقق نراقي كه حاوي مبحث حج است ، كتاب « رسائل و مسائل » است . اين كتاب شامل 815 سؤال و جواب و دوازده رساله فقهي و غير فقهي است كه به كوشش آيت الله رضا استادي به مناسبت بزرگداشت فاضلين نراقي در سه جلد منتشر شده است .

بحث حج اين كتاب داراي دوازده سؤال و جواب در زمينه نيابت حج ، طواف نساء ، معذورين از حج ، ارتكاب محرمات احرام و فاسد شدن عمره است . نوع سؤال ها نشان مي دهد كه در عصر وي زائران چه مشكلات و مسائلي در حج داشته اند . در ميان سؤال كنندگان ، زائران هندي نيز به چشم مي خورند كه حاكي از موقعيّت نراقي نزد مسلمانان كشورهاي مختلف است . او در پاسخ سؤالات ، فروض مختلف را مطرح نموده و با بيان دلايل فقهي به ارائه پاسخ پرداخته است .

« معراج السعاده »

اثر ديگر ملا احمد نراقي كه يكي از مقاصد آن به بحث اسرار و آداب باطني حج اختصاص يافته ، « معراج السعاده » است . اين كتاب كه به پيروي از پدر ـ مولي مهدي نراقي ـ و به سبك كتاب نفيس « جامع السعادات » تأليف شده ، در حقيقت به منزله ترجمه فارسي آن كتاب است . مباحث اين مقصد در سه فصل تنظيم شده :

فصل اول : در فضيلت وشرافت حج و اينكه حج مشتمل بر رياضت هاي بدني و مالي است .

فصل دوم : در آداب باطني كه قبل

163

از حركت به سوي حج بايد مراعات شود .

فصل سوم : در اسرار و آداب باطني مقدمات و اعمال و مناسك حج .

بحث كوتاه ملا احمد در اين كتابِ اخلاقي چكيده اي از مباحث پدر در جامع السعادات است .

آثار ديگر

از جمله آثاري كه براي ملا احمد نراقي ثبت كرده اند ، كتابي است با عنوان « رسالة في وجوب الحج » كه متأسفانه به اين كتاب دست نيافتيم . دست اندركاران برگزاري كنگره فاضلين نراقي بر اين عقيده اند كه اين اثر را در كتابخانه آستان قدس رضوي شناسايي كرده اند ، ولي تا كنون بدان دست نيافته اند . همچنين از كتاب ديگري با عنوان « اسرار حج » نيز به قلم ملا احمد نراقي نام برده شده كه از اين كتاب نيز اثري به دست نياورديم ، بعيد نيست كه همان مباحث موجود در « معراج السعاده » به صورت جداگانه و جزوه اي مختصر چاپ شده باشد ؛ چنان كه در موارد ديگر از آثار اين پدر و پسر بدان برخورد نموديم .