بخش 3

41

ميقات حج - سال دهم - شماره چهلم - تابستان 1381

فقه حج

42

« وظايف اميرالحاج » از نگاه « شهيد »

سيد جواد ورعي

« الدروس الشرعيّه في فقه الامامية » يكي ازآثار ارزشمند محمدبن مكّي عاملي ، معروف به « شهيد اول » است . اين اثر فقهي كه توسط فقيهان بعد از وي شرح و تفسير شده ، متأسفانه به خاطر شهادت اين فقيه سربدار ، ناتمام مانده است . مؤلف محقّق يكي از دروس اين اثر را به « تبيين وظايف اميرالحاج » اختصاص داده است .

به دنبال انتشار مقاله « امارت حج و زعامت حجاج » در شماره 30 فصلنامه « ميقات حج » ، ملاحظه ديدگاه شهيد در اين زمينه ـ كه ظاهراً تنها اثر فقهي است كه به طور مستقل به اين موضوع پرداخته ـ مفيد خواهد بود .

سزاوار است كه هرگاه امام و پيشواي جامعه در موسم حج حضور نيافت ، همه ساله سرپرستي براي امر حج تعيين كند ؛ چنان كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در سال نهم هجري علي ( عليه السلام ) را متولّي امر حج نمود و به او دستور داد كه سوره برائت را در موسم حج قرائت كند ، در حالي كه قبلا ديگري را به سرپرستي حجاج منصوب كرده بود ولي به دستور خداوند او را از اين مقام عزل نمود . علي ( عليه السلام ) نيز در ايام حكومت و ولايت ظاهري اش براي حج ، سرپرست معيّن كرد .

ابن بابويه روايت كرده كه حضرت مهدي ( عليه السلام ) نيز همه ساله در مراسم حج

43

ظاهر مي شود و مردم را مي بيند و مردم نيز او را مي بينند ، در حالي كه او مردم را مي شناسد ولي آنها او را نمي شناسند .

در سرپرست حج ، « عدالت » و « آگاهي از مسائل و مناسك حج » معتبر است و شايسته است كه شخصي شجاع ، گوش به فرمان رهبر ، صاحبنظر و باكفايت بوده ، قدرت راهنمايي حجاج را داشته باشد .

وظايف اميرالحاج در طول سفر حج

شهيد ( رحمه الله ) پانزده وظيفه را از وظايف سرپرست حجّاج در طول مسير مي داند كه بعضي از آنها مربوط و متناسب با عصر شهيد است كه سفر حجاج با امكانات آن روز و خطرات مختلفي همراه بود . ممكن است امروزه وظايفي متناسب با شرايط و مقتضيات روز بر عهده وي باشد . نقل سخنان شهيد تا حدودي ما را با مسائل و مشكلات سفر حج در آن روز نيز آشنا مي كند .

گفتني است پاره اي از وظايف ذيل را امروزه مديران و روحانيان كاروان ها بر عهده دارند كه همگي با نظارت سرپرست حجاج و سازمان حج و زيارت انجام مي گيرد .

عنايت متصديان امر حج به وظايفي كه در فقه بر عهده اميرالحاج نهاده شده ، متناسب با شرايط و مقتضيات امروز مي تواند آنان را در ارائه هرچه بهتر خدمات در زمينه هاي مختلف ياري كند :

1 ـ جمع كردن مردم هنگام حركت و توقف آنان ، به منظور جلوگيري از دستبرد راه زنان و سارقان به اموال حجّاج .

2 ـ مرتّب كردن و نظم بخشيدن به حركت و توقف آنان .

3 ـ تعيين راهنما براي هرگروه و مكان معيني براي توقف و منزلگاه آنان تا گمشدگان به سوي آنان راه يابند .

4 ـ در ميان راه منزلگاه هاي مناسبي را براي آنان تهيه ببيند .

5 ـ آنان را از بهترين و آسان ترين راه ها و سبزه زارها حركت دهد .

6 ـ در حركت و توقف ، مراقب مردم باشد و آنان را از مزاحمت كساني كه در حركتشان مانع ايجاد مي كنند ، با بذل مال و در صورت امكان و لزوم با جنگيدن ، محافظت نمايد و اگر نياز به نگهبان هم باشد با پرداخت اجرت ، عده اي را به نگهباني بگمارد .

چون در گذشته سفر حج زميني بود

44

و ماه ها به طول مي انجاميد و با انواع خطرات و مزاحمت ها از سوي راهزنان و گردنكشان و سارقان روبرو بود ، يكي از وظايف امراي حج محافظت و مراقبت از كاروان ها بود .

7 ـ در حركت كاروان ، مراعات حال ضعيف ترين مردم را نموده ، با آنان مدارا كند .

8 ـ كساني كه از قافله عقب مانده اند و توان همراهي با بقيه را ندارند ، با پرداخت از بيت المال يا اموالي كه براي حجاج وقف شده ، هزينه حمل آنان را تقبّل كند و در صورت نبودن هيچ يك از منابع مالي فوق ، از واجبات كفايي خواهد بود كه هركس مي تواند متحمّل مخارج آنان شود .

9 ـ براي حركت زمان متعارف و متناسبي را تعيين كند ، نه آنقدر زود راه بيفتد كه به تمام شدن توشه حجاج منجر شود و نه آنقدر دير كه به سختي گرفتار آيند يا از اعمال و مناسك حج باز بمانند .

10 ـ اگر اختيار مجازات به او واگذار شده ، خطاكاران و ستم پيشگان را حدّ يا تعزير كند .

11 ـ اگر صلاحيت قضاوت و صدور حكم دارد ، در نزاع هايشان حكم صادر كند و اگر شايستگي قضاوت ندارد به اهلش واگذار نمايد .

12 ـ پس از رسيدن به ميقات ، به آنان فرصت كافي دهد تا واجبات و مستحبات را به جا آورند و بعد از كوچ كردن ، مهلت دهد تا نيازهاي خود را از اعمال و مناسك به جا مانده و امثال آن برآورده سازند .

13 ـ به زنان معذور مهلت دهد تا عذرشان برطرف گردد و بتوانند اعمالشان را انجام دهند .

14 ـ با آنان براي زيارت پيامبر و ائمه ( عليهم السلام ) حركت كند و در مدينه به مقدار اداي مناسك زيارت و وداع و برآورده ساختن حاجات مهلت دهد .

وظايف اميرالحاج در عرصه انجام اعمال و مناسك

شهيد علاوه بر تعيين وظايف سرپرست حجاج در طول سفر ، بخش ديگري از اين فصل را به تبيين وظايف او در عرصه انجام اعمال و مناسك حج اختصاص داده كه به اجمال بر آن مرور مي كنيم :

وقت ، مكان و كيفيت احرام و نيز هر عملي از اعمال و مناسك حج را اعلام

45

كند و بيشترين محتواي سخنراني هاي چهارگانه خود را به اين امور اختصاص دهد :

نخستين سخنراني : بعد از نماز ظهر روز هفتم ذي حجه و بعد از بستن احرام حج به منظور حركت به سمت منا .

دوّمين سخنراني : در روز عرفه قبل از نماز ظهر .

سوّمين سخنراني : در روز عيد قربان .

و چهارمين سخنراني : هنگام كوچ اوّل .

غير از سخنراني روز عرفه ، كه دو خطبه است ، بقيه موارد يك خطبه است .

در سخنراني اول ، چگونگي وقوف ، آداب و وقت حركت به سمت عرفات ، بيتوته در مشعر و هنگام عزيمت از آن به سوي منا را بيان مي كند و زائران را به دعا و ذكر پروردگار تشويق مي نمايد . آنگاه ( در روز عرفه پس از سخنراني اوّل ) لحظه اي نشسته ، بار ديگر برمي خيزد و خطبه دوم را بسيار كوتاه مي كند ؛ به طوري كه با فراغت مؤذن از اذان و اقامه ، سخنراني او نيز به پايان برسد .

علت اينكه او بايد پيش از همه به منا برود آن است كه ، اقامه نماز ظهر در منا است كه تا طلوع آفتاب روز بعد در آنجا مي ماند و علت اينكه در روز قربان پيش از همه به مكه حركت مي كند براي آن است كه تا ظهر روز عيد به منا برگردد و نماز ظهر و عصر را با حجاج در منا اقامه كند ولي در كوچ دوّم ، او بعد از عزيمت همگان ، عازم مكه مي شود و به اقامه نماز ظهر و عصر در مكه مي پردازد . همچنين به مردم مكه دستور مي دهد تا در ايّام برگزاري حج ، مانند افراد محرم لباس احرام بپوشند .

وظيفه مردم است كه از دستورات اميرالحاج پيروي كنند و مستحب است كه هنگام دعا كردن او آمين بگويند ؛ چنان كه كراهت دارد در اموري كه لازم است در پي او باشند ، از او پيشي بگيرند و به عكس ، در اموري كه لازم است پيش از او اقدام كنند ، عقب بمانند و اگر در انجام كاري نهي كرد ، ارتكاب آن فعل حرام خواهد بود .

اميرالحاج موظف است امر به معروف و نهي از منكر كند ؛ به خصوص در امور مربوط به اعمال و مناسك و كفّارات . اگر حكم مسأله اي در ميان علماي شيعه اختلافي بود ، نمي تواند مردم را به نظر خود يا مرجع تقليدش فرا

46

بخواند ، مگر آنكه امام و پيشواي جامعه خود اميرالحاج باشد يا سرپرست حجاج نظر امام و رهبر جامعه را مطرح نمايد كه در اين صورت اطاعت بر مردم لازم خواهد بود .

جايز است كه يك سرپرست ، متصدّي وظايف سفر و انجام مناسك شود ، چنانكه مانعي ندارد اين دو وظيفه به دو سرپرست واگذار گردد . اگر امام به شخصي دستور دهد كه در ايّام منا ندا دهد و پيامي را به آنان برساند ـ چنانكه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به بديل بن ورقا دستور داد كه ندا دهد : هان اي مرم ، روزه نگيريد ، ايام منا ايام خوردن و نوشيدن و ازدواج است ـ نيكو خواهد بود .

شهيد پس از پايان اين بحث ، « درس » ديگري را به نقل دوازده روايت درباره فضايل مكه و آثار و بركات اين سرزمين اختصاص مي دهد و كتاب الحج را به پايان مي برد .