بخش 7

91

پژوهشي درباره كعبه و اشياي هنري ـ تاريخي آن

طرجان يلماز / تعريب : دكتر تحسين اُوغْلي

ترجمه : محمدرضا نعمتي

نمونه كليدهاي عصر عباسي

1 ـ در توليد نمونه كليدهاي نخستينِ روزگارِ عباسي ، آهن به كار رفته ، ليكن كليدهاي دوره هاي پس از آن ، از برنز ساخته شده اند . بي شك اين دگرگوني و تحوّل ، با پيشرفت هاي پديد آمده در صنايع معدن و فلزات ، مرتبط بوده و نوشته هاي روي اين قفل ها و كليدها ، به شيوه طلاكوب و يا نقره كوب است . ( تصاوير كليد مذكور در فصلنامه « ميقات حج » شماره 39 ، صفحه 126 آمده است . )

2 ـ در شمار ديگري از اين نمونه قفل ها و كليدها ، ديده مي شود كه كلمات ، با حروفي پر عرض ، به صورت افقي كنده كاري شده و سپس با طلا و يا نقره پر گرديده است و بدين ترتيب ويژگي هاي مكتب موصل را ، كه طيّ دو قرن ششم و هفتم هجري ( 12 و 13 ميلادي ) جريان داشته ، نشان مي دهد .

تصوير كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2214/2

92

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2214/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2213/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2213/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2216/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2216/2

3 ـ كليدهاي طلاكوب و نقره كوب بخش ديگري از اشياي هنري ـ تاريخي كعبه است كه با تارهاي طلايي و نقره اي به صورت برجسته و به شكل هاي گوناگون تزيين

93

شده كه به سرعت نگاه ها را به سوي خويش مي خواند ، به ويژه دو كليد آهنين و همچنين دو كليد برنز ( تصاوير شماره 4 و 6 ، س . ط . ق : 2217/2 و 2216/2 ) .

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2211/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2211/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2212/2

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2212/2

در روي نوع دوم از اين نمونه ها ، نوشته ها با حروف عريض ديده مي شود و جز در سه عدد كليد ، در بقيه از شيوه طلاكوب استفاده نشده است .

94

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2275/2

براي نمونه كليدهاي سوم ، قفلي وجود ندارد تا ما را با شيوه گشودن آنها آشنا سازد و تفاوت اندازه كليدها نشان مي دهد كه قفل هاي آنها نيز متفاوت بوده اند .

قفل هايي كه از اين نوع به شمار مي آيند ، از سه قسمت اصلي تشكيل شده اند :

1 ـ بدنه قفل ، كه ميله عمودي دارد و نيز مرآت كه به آن متصل است .

2 ـ سيستم مربوط به باز و بسته شدن ميله عمودي به قفل .

3 ـ كليد .

كاربرد ميله عمودي ، آن است كه از ميان دو حلقه دو لنگه در كعبه مي گذرد [ و با پيوستن به بدنه قفل ، بسته مي شود ] . ميله ياد شده ، بلند و استوانه اي شكل و درازاي آن غالباً دو برابر طول قفل ها است ولي بدنه آن ، گاه به شكل استوانه و گاه چند پهلو و داخلش خالي است و در يك سمت آن ، سوراخي براي داخل شدن كليد در نظر گرفته شده است .

قسمت دوم ، كه كارِ باز و بستن قفل در داخل را انجام مي دهد ، فنرهايي است داراي سه يا چهار دندانه [ كه در شيارهاي ميله عمودي قرار مي گيرند و آن را قفل مي كنند ] و غالباً حركت ميله عمودي در بستن قفل دخالت دارد ؛ چنانكه حركت كليد در گشودن قفل دخيل مي باشد :

تصوير ص36

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2217/2

گاهي شكل كليدها با يكديگر مختلف است و بيشترين تفاوت ها در لبه هاي كليد يا در نوك آنها است و اين تفاوت ها مربوط به فن آوري و ابتكارات توليد كننده آنها است . گاهي يك كليد از چهار قسمت تشكيل شده است :

95

تصوير ص36

كليد دوره عثماني به شماره ثبت 2266/2

يا به شكل نيم دايره است : ( تصوير به شماره ثبت 2217/2 )

شكل دسته كليدها يا دستگيره آنها نيز با يكديگر تفات دارد ، ولي بيش از دو قسمت ساخته شده اند كه به قسمت بالاي آن حلقه كليد متصل است . اما آن چه تفاوت اساسي ميان يك كليد با كليد ديگر است ، دقت عمل و ظرافت ساخت آنها است و اختلافات اندكي هم در شكل هاي هندسي آنها مانند : منشوري ، كروي و مكعّب وجود دارد . اين تفاوت ها ، چه از جهت ساخت و چه از نظر نوع خطّاطيِ روي آنها ، بازتاب مكتب هنري موصل است كه با نقوشي از ساقه و گل هاي گياهي تزيين شده اند .

نوشته هاي روي كليدها ، اين امكان را براي ما به وجود مي آورد تا مراحلي را كه خط عربي پشت سرگذاشته ، مورد بررسي قرار دهيم ؛ چرا كه نوشته ها و خطّاطي ها ، هسته اصليِ تزيينات به شمار مي روند ، البته نقوشي كه به شكل ساقه هاي گياهي به هم پيچيده و برگ هاي نخل مي باشند ، از جايگاه ويژه اي در زيبا سازي دسته كليدها برخوردارند ؛ چنانكه مي توان عناصر تزييني تكراري ، نوشتجات درهم و كادرهاي زاويه دار را ، كه از ويژگي هاي منطقه درياي مديترانه است ، از تزيينات آنها به شمار آورد .

كليدهاي عصر مملوكي

در دوره مملوكيانِ مصر ، ساخت كليدها به طور كلّي به همان شيوه سنتّي گذشته جريان داشته است ، ولي پاره اي تفاوت ها از نظر اندازه و نوع تزيينات ، در آنها به چشم مي خورد ؛ زيرا در ساخت اين كليدها در مقايسه با كليدهاي عصر عباسي ، توجه بيشتري به عمل آمده است ، بهويژه تزيين خطوط و سبك طلاكاري آنها ، كه نشانگرِ مهارت فوق العاده آنها در اين كار است ، در اين جا نكته قابل توجه ديگري وجود دارد كه دليل امتياز اين كليدها بر ديگر كليدهااست ، و آن وجودِ قسمت هاي كروي شكل در سمت

96

بالاي آنها است كه بدين ترتيب به درازاي آنها افزوده است .

هر يك از ضلع هاي اين كليدهاي مكعب شكل ، با نوشته هايي تزيين گرديده و بيشتر آنها آيات قرآن مي باشد ، ولي در پاره اي موارد تمام يك آيه نوشته نشده است وگاه نام سازنده كليد و اسم خليفه اي كه دستور ساخت آن را داده و نيز تاريخ ساخت آن بر روي آنها ديده مي شود .

در ضمن گاهي ديده مي شود كه سازنده ، به طور كلّي اولويت را به نوشتن آيات قرآن بر بدنه كليد مي داده و چنانكه جاي خالي باقي مي مانده ، نام خليفه را در آنجا مي نوشته است و اگر جايي در بدنه باقي نمي ماند ، نام او را در حواشي و يا در قسمت پايين كليد مي نگاشت و بدين ترتيب جاي خالي نمي گذاشت . در بخشي از كليدها ، گاه بعضي از اسماي حُسناي الهي را نيز شاهديم .

اكنون به ارائه فهرستي از آيات قرآن مي پردازيم كه بر روي اين مجموعه كليدها و قفل ها ثبت شده و جايگاه خاص خود را دارد .

فاتحة الكتاب : آيات 1 ، 7 حج : آيات 6 ، 29

بقره : آيات 25 ، 255 مؤمنون : آيه 116

آل عمران : آيات 26 ، 96 ، 97 فتح : آيات 1 ، 4 ، 27 ، 29

نساء : آيه 58 حشر : آيات 21 ، 24

انعام : آيات 59 ، 73 صف : آيه 13

توبه : آيه 33 ، 129 قريش : آيات 1 ، 4

ابراهيم : آيه 37 اخلاص : آيات 1 ، 4

اما آياتي كه به طور مكرر بر روي آنها نوشته شده ، عبارتند از :

آل عمران : آيات 96 ، 97 فتح : آيات 1 ، 3

صف : آيه 13

در مجموعه اشياي هنري ـ تاريخ كعبه ، قفل و كليدي است كه پيشينه آنها به دوره مملوكي باز مي گردد و از نوشتار روي آنها بر مي آيد كه به « باب توبه » كه به عنوان « باب الرّحمه » نيز شناخته مي شود ، اختصاص داشته است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در شماره قبل ، باب توبه ، پشت ركن يماني ، معرفي شده بود كه صحيح آن وپشت ركن عراقي است .

97

درِ كعبه معظّمه

يكي از اشياي نفيس گنجينه هنري ـ تاريخي كعبه ، يك لنگه درِ كعبه است كه از چوب با پوششي از آهن ساخته شده و اندازه آن 45/1×20 متر مي باشد . اين در ، در بخش امانت هاي مبارك موزه طوپ قاپي نگهداري مي گردد .

ديگر كليدهاي عصر عباسي و مملوكي

مجموعه ديگري ، غير از مجموعه اشياي نفيس طوپ قاپي ، نيز موجود است كه وجود پنج كليد ، آن مجموعه را كامل كرده است . تاريخ دو عدد از آنها ، به عصر عباسي باز مي گردد كه در مجموعه « نهاد سعيد » در رياض نگهداري مي شود و بر روي آنها نوشته شده : به فرمانِ فرمانروايي كه در قرن هفتم هجري ، برابر با سيزدهم ميلادي به زيارت خانه خدا آمده ، در مكه ساخته شده است . نوشته هاي روي آنها به صورت طلاكوب است ، جنس كليد از برنز و با نقوش گياهي تزيين گرديده است . ^{( 1 )}

دو عدد ديگر آنها به دوره مملوكي مربوط مي شود و تاريخ ساخت آن 765 هـ . ق . 1363 ميلادي مي باشد و در حوزه هنر اسلامي در قاهره نگهداري مي گردد و يكي از آنها به « سلطان اشرف ناصرالدين فرج ( 1399 ـ 1412 ميلادي ) تعلّق دارد و هم اكنون از متعلّقات موزه لوفر در پاريس مي باشد و تاريخ ساخت آن 1405 ميلادي است . جنس اين كليد از آهن بوده و طلاكوب گرديده است .

كليدها و قفل هاي عصر عثماني

شمار كليدها و قفل هايي كه تاريخ آن به عصر عثماني باز مي گردد ، برابر دو مجموعه اي است كه از آن ياد كرديم . در ميان آنها ، قفل هايي وجود دارد كه كليدهاي آنها مفقود گرديده و نيز كليدهايي است كه قفل هاي آنها پيدا نشده است .

نخستين پادشاه عثماني ، كه پيش از انتقال خلافت به آنان ، براي كعبه قفل ارسال كرده « سلطان بايزيد دوّم » بود ـ كه ما پيشتر از او ياد كرديم ـ و از ميان اين مجموعه قفل ها دو قفل به وي مربوط مي گردد كه هر دو از نظر شكل و نوشتجات رويشان ، بسيار شبيه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : مجله اهلا و سهلا ، سال 9 ، شماره 2 ، 1985 ميلادي .

98

يكديگر به نظر مي رسند .

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2251/2 )

اين دو از آهن ساخته شده و روي آنها آياتي از قرآن كريم ، نام پادشاه و سازنده آنها به صورت طلاكوب نوشته شده است ، ولي برخي از قفل هايي كه از زمان « سلطان سليمان قانوني » تا زمان « سلطان احمد اول » ساخته شده ، از جنس نقره اند و روي آنها را روكشي از طلا پوشانيده است . اين قفل ها از نظر شكل به يكديگر شبيه اند و تفاوت اندكي با هم دارند .

در ميان آنها قفل و كليدي را مي بينيم كه در قرن دوازدهم هجري ( 16 ميلادي ) ساخته شده و به زمان « سلطان مراد سوم » باز مي گردد :

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2280/2 )

امتياز اين قفل و كليد بر بقيه ، در دقت ساخت و تزيينات آن است . در صورتي كه قفل هاي ساخت « سلطان سليمان قانوني » ساده و بي پيرايه است .

99

بيشترين تعداد اين نوع قفل ها ، به « سلطان احمد اول » مربوط است ؛ بعضي از آنها كه داراي زبانه اند ، از آهن ساخته شده و بعضي از نقره اند و به مناسبت تعميرات كعبه ، در زمان او به مكه ارسال شده اند . اين دسته از كليدها ، نمونه هاي زيبايي هستند كه نقوش روي آنها به شيوه طلاكوب و نقره كوب بر روي زمينه آهني ترسيم شده است :

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2263/2 )

100

از جمله مشخّصات قابل توجه قفل هاي كلون دار ( كشويي ) سنگينيِ وزنِ آنها است . اين قفل ها از نقره است و وزن برخي از آنها بر رويشان نوشته شده كه به پنج هزار درهم مي رسد :

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2261/2 )

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2257/2 و 2258/2 )

101

تصوير ص36

( كليد ، قفل و زنجير كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2253/2 ، 2254/2 ، 2259/2 )

مشخصات قفل هاي عثماني

در ميانِ قفل هاي زمان مملوكي ، نخستين قفل ، استوانه اي شكلِ چند پهلو است و بيشترين قفل هاي عصر عثماني را هم همين گونه قفل ها تشكيل مي دهد . جنس اين قفل ها از طلا است و اين خود از مشخصات قفل هاي عثماني است .

مشخصه ديگرِ آنها ، وجود قسمت اضافيِ بالاي بدنه قفل است كه به « مرآت » ^{( 1 )} معروف است و بالاي آن نيز قسمت كوچكي است كه ما نام آن را « رصيعه » ^{( 2 )} مي گذاريم . چنانكه از لابه لاي ترك خوردگي هاي سطح قفل ، داخل آن ها پيدا است . ميله عمودي آنها ، كه هنگام بستن به داخل قفل فرو مي رود و به 5/1 تا 2 ميلي متر مي رسد ، از جنس آهن ساخته شده و با روكشي از طلا پوشيده شده است .

نقوش موجود روي قفل ها و كليدهاي عثماني ، به وسيله ايجاد شيارهايي نمودار شده و كاملا واضح و مشخص مي باشند و تزيينات مرسوم آن عصر را شامل مي شود ؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مرآت گر چه به معني آينه است ولي قسمت ياد شده ، از آينه نيست و اين نامي است كه بر آن نهاده اند .

2 . رصيعه به معني شيء گوهر نشان و زركوب مي باشد .

102

نظير تريينات گياهي ، بادبزن هايي از برگ هاي نخل ، شكوفه ها و گل ها :

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2260/2 )

تصوير ص36

( قفل و كليد كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2262/2 )

103

نمونه نادر اين مجموعه ؛ قفل و كليدي است كه به زمان « سلطان مراد سوّم » مي رسد :

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2280/2 )

نوشته هاي روي قفل ها و كليدهاي اين بخش ، بيشتر به خط ثلث است و آنچه آنها را از قفل ها و كليدهاي دوره مملوكي و عباسي ممتاز مي سازد اين است كه آيات كمتري از قرآن ، روي آنها نگارش يافته و قسمت هاي اضافي آنها كه به « مرآت » و « رصيعه » نامگذاري كرده ايم ، بيشتر به ثبت نام هاي پادشاهان عثماني اختصاص يافته است و آيات قرآن بر بدنه قفل ها كه به شكل چند پهلو ساخته شده اند ، نوشته شده است .

نكته در خورتوجهِ ديگر آن كه آخرين كليد اين مجموعه ، كه در موزه طوپ قاپي به شماره 2227/2 ، وجود دارد ، از نظر ساخت و فلزِ به كار رفته در آن ، اصلا اندلسي ( اسپانيايي ) است و اين مسأله ، با مقايسه آن با كليدهاي مشابه ، به دست مي آيد ؛ زيرا يكي از فرمانروايان مسلمان آن سامان به كعبه اهدا كرده است .

تصوير ص36

( كليد كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2280/2 )

104

نام سه تن از سازندگان قفل ها و كليدهايي كه در ضمن مجموعه موجود در موزه طوپ قاپي است ، به ترتيب زير بر روي آنها نوشته شده است :

1 ـ كار الياس فرزند يوسف فرزند احمد مكي : ( تصوير ص93 ، شماره ثبت 2211/2 )

2 ـ كار داود فرزند عبد الودود :

تصوير ص36

( قفل كعبه معظمه در دوره عثماني به شماره ثبت 2252/2 )

3 ـ كار محمد فرزند عماد :

( قفل و كليد كعبه معظمه به شماره ثبت 2273/2 و 2280/2 )

از جمله اتفاقات جالبي كه در بخش مجموعه قفل هاي كعبه ، در موزه طوپ قاپي رخ داده ، اين است كه اين مجموعه ، براساس رده بنديِ تاريخي ، باقطعه اي از قفل چوبي شروع مي شودكه به قرن سوم هجري ( 9 ميلادي ) باز مي گردد و آخرينِ آنها نيز قفل چوبي است كه به زمان « سلطان عبدالعزيز » ؛ يعني به قرن سيزدهم هجري ( 13 ميلادي ) مربوط مي شود .

105

فصل دوم : تصاوير و پي نوشته ها

1 . عصر عباسي

تصوير شماره 1 : قطعه اي از يك قفل ، تاريخ ساخت : قرن 2ـ3 هجري ( 8ـ29 )

درازا : 23 سانتي متر ، پهنا : 7 سانتي متر ، ضخامت : 5/6 سانتي متر

شماره ثبت : 2294/2

تصوير ص36

( تصوير 1 )

اين تصوير يك قسمت از پل ارتباط اصلي ^{( 1 )} را كه براي يك قفل چوبي است نشان مي دهد ، روي آن پوششي از سرب داده شده و نوشته هاي نيمه برجسته اش در هشت سطر ، به ترتيب زير زينت بخش آن گرديده است :

لا اِلهَ/ اِلاّ الله/ مُحَمّد/ رَسُول/ الله/ صَلّي الله/ عَلَيهِ/ وَسَلَّم .

اين نوشته ها را از هر سو خطوطي [ مستطيل ] از تارهاي قلع احاطه كرده است . دو سوراخ دو طرف آن هم چه بسا براي بستن قفل به كار مي آمده و دندانه هاي موجود در داخل قفل از آهن مي باشد .

تصوير شماره 2 : كليد ، تاريخ ساخت : 555 هجري ( 1160م )

سازنده : الياس بن يوسف بن احمد مكّي ، درازا : 5/35 سانتي متر

شماره ثبت : 2211/2 ، [ كليشه كليد در صفحه 29 گرفته شود ]

نوشته هاي روي كليد به صورت طلاكوب و نقره كوب مي باشد كه روي بدنه آن كه از جنس آهن است ترميم شد و اين نوشتار داخل شكل هايي فشنگي شكل قرار داده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هر قفل نياز به دو گيره و يا پل ارتباطي داشته كه هريك از آن دو بر لبه يك لنگه از درها نصب مي شده و ميله قفل از ميان آن ها عبور مي كرده و سپس با كليد مخصوص بسته مي شده است . م .

106

شده است ، روي بدنه قسمت « الف » سوره حمد و اخلاص و جمله « هذا مفتاح كعبة الله شرفه الله » وجود دارد و بر روي دسته آن آيه : « نصر من الله وفتح قريب » نوشته شده است و بر قسمت ب بدنه آن ، در دو سطر « آية الكرسي » ثبت شده و هرسطر داخل چند شكل قشنگي است كه در طول بدنه امتداد دارد و در فاصله ميان بدنه كليد و دسته آن اين عبارت آمده است : « عمل الياس بن يوسف بن احمد مكي » و بر دسته آن عبارت : « لا اِلهَ اِلاّ الله » نگاشته شده ولي تنها آيات قرآن در اين كليد طلاكوب گرديده و در سر كليد هم كه حلقه از ميان آن عبور كرده ، اشكال هندسي يافت مي شود و بر قسمت پايين قفل كه كار گشودن قفل را انجام مي دهد دعاي : « يا دَيّانُ ، يا مَنّان ، يا سُبْحان » حكاكي شده است . ^{( 1 )}

تصوير شماره 3 : كليد ، تاريخ ساخت : رمضان 506 هجري ( 1112م )

درازا : 37 سانتي متر ، شماره ثبت : 2210/2

دو كليشه از بدنه قسمت الف و قسمت « ب »

اين كليد از برنج ساخته شده و روي بدنه آن ، نوشته هايي طلاكوب گرديده ولي قسمت هاي ديگر آن ؛ يعني دسته و حلقه آن با نقوش و ساق و برگ گياهي به سبك مكتب هنري موصل تزيين شده است . از نظر استاد « سوردل » تاريخ اين كليد به سال 576 ميلادي باز مي گردد كه همزمان با دوره زمامداري ابوالعباس احمد عباسي ملقّب به ناصر ( 575ـ662 ) مي باشد . كه بر روي كليد نوشته شده است و به نظر ما تاريخ ثبت شده روي آن 506 هجري خوانده مي شود نه 576 .

نوشته ها : روي بدنه قسمت « الف » آياتي از سوره آل عمران است كه با آيه : {  ان أول بيت . . . } شروع و به {  ومن دخله كان آمنا . . . } پايان مي يابد .

روي بدنه قسمت « ب » : {  ولله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا . . . } آمده ، سپس نام خليفه و تاريخ آن به اين صورت نوشته شده است : « عمل هذا المفتاح في ايام دولت الخليفة الناصر سيف الدين اميرالمؤمنين في التاريخ من شهر رمضان لسنة ست و خمسماية »

بر دسته كليد نام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و نام خلفاي راشدين در حاشيه كليد عبارت : « لا اِلهَ اِلاَّ الله » نگاشته شده است در اين نوشتار ، ضعف شيوه نگارش و عدم دقت در توزيع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نك : سوردل صص43ـ46 .

107

كلمات بر سطح مورد نظر كليد مشاهده مي شود .

تصوير شماره 4 : كليد ، تاريخ ساخت : 577 هجري ( 1181م ) زمان خليفه ناصر

درازا : 5/28 سانتي متر ، شماره ثبت : 21217/2 ، كليشه كليد

كليد از برونز ساخته شده و روي قسمت مسطح آن آياتي از قرآن كريم به شيوه طلاكوب وجود دارد ، در صورتي كه ديگر بخش هاي آن را نقوشي از ساقه هاي به هم پيچيده گياهي و نيز خطوطي مستقيم زينت بخشيده و بر خلاف ديگر كليدها در انتهاي بدنه ، نيم دايره اي ميان تهي قرار دارد .

در قسمت مكعب دسته كليد به نگارش لفظه جلاله به شيوه طلاكوب بسنده شده است و از سوراخي كه در بالاي دسته قرار دارد برمي آيد كه كليد داراي حلقه اي بوده كه احتمالا افتاده است .

بر روي قسمت « الف » كليد مي خوانيم : {  ان أول بيت . . . } تا {  كان آمنا } و برطرف مقابل آن ؛ يعني قسمت « ب » : {  ولله علي الناس } تا {  ومن كفر فان الله غني عن العالمين } نوشته شده است و سپس عبارت : « بسم الله الرحمن الرحيم » نگارش يافته است . نوشته هاي جنبي بر دو قسمت كم عرض كليد ديده مي شود ؛ در قسمت « الف » مي خوانيم : « هذا ما عمل لبيت الله الحرام في ايام مولانا الامام بن الامام المقتدي علي سائر الأنام ابو جعفر المستنصر » و بر قسمت « ب » : « ادام الله دولة امير المؤمنين ابوالعباس بتاريخ خمسمائه و سبع و سبعين » و پس از تاريخ كليد ، آيه {  وما أرسلناك الا رحمة للعالمين } نوشته شده است .

استاد سوردل در صفحه 64ـ66 مقاله خود ، تاريخ اين كليد را 677 هجري ذكر كرده است . البته اين گفته ، اظهار نظرهاي مختلفي را در پي داشته است . ^{( 1 )}

تصوير شماره 5 : كليد ، تاريخ ساخت : قرن 6 هجري ( 12م )

درازا : 5/37 سانتي متر ، شماره ثبت : 2224/2 ، دو كليشه از روي كليد

اين كليد به همان شيوه كليدي كه در تصوير شماره 2 وجود دارد ، از آهن ساخته شده و نوشته هاي روي آن همانگونه طلاكوب و نقره كوب گرديده ، با اين تفاوت قسمتي از آن كه وارد قفل مي شود اندكي كوتاه تر از آن مي باشد .

قسمتي كه بعد از حلقه كليد قرار دارد از دو بخش [ بيضي شكل ] تشكيل شده كه بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نك : سوردل ، ص46 .

108

روي ميله اي كه در امتداد بدنه كليد است مي چرخد و دو سر حلقه آن شبيه سر اژدها مي باشد .

نوشته هاي روي قسمت « الف » بدنه ، آيه نخست و نيمي از آيه دوم سوره « فتح » است و بر روي قسمت چند ضلعي دسته آن آيات 27 تا 29 سوره « فتح » و نيز آيات 26 و 27 سوره حج نگارش يافته و بر روي حلقه آيات 23 و 24 سوره « حشر » و آيات 21 و 22 سوره « توبه » آمده است و بر باريكه هاي قسمت كم حجم و بدنه كليد نيز آيات ديگري از سوره حشر نوشته شده كه در تصوير منعكس نگرديده است .

بر روي قسمت « ب » ، « آية الكرسي » روي حلقه كليد و نيمه دوم آيه نخست سوره فتح و تمام آيه سوم آن ـ كه بخشي از آن بر دو قسمت الف آمده بود ـ بر روي بدنه نقش بسته است . ^{( 1 )}

تصوير شماره 6 : كليد ، تاريخ ساخت : قرن 6ـ7 هجري ( 12ـ13م )

درازا : 36 سانتي متر ، شماره ثبت : 2212/2

اين كليد از برنج ساخته شده و روي آن طلاكوب گرديده و نقوش و تزيينات گياهي آن شامل برگ ها و ساقه هاي پيچ دار گياهي است ، نقطه ها هم روي دسته و حلقه كليد وجود دارد . بريدگي هم در قسمتي از بدنه كليد وجود دارد كه بدين ترتيب تفاوتي ميان اين كليد از نظر شكل و ديگر كليدها پيدا شده است و امكان آن دارد كه اين سبك نقش نگار از مكتب هنري موصل الهام گرفته باشد .

نوشته ها : در روي قسمت « الف » آن آيات اول تا سوم سوره مباركه فتح و سپس جمله « صَدَقَ اللهُ الْعَظِيم وَرَسُولُهُ » آمده و در روي قسمت « ب » آيه شريفه « نصر من الله و فتح قريب » و جملات : « وبشر المؤمنين يا محمد ، لااله إلاّ الله محمد رسول الله » ثبت شده و در سطر بعد : « هذا ما امر بعمله الشيخ الكبير المحترم غانم الشعيبي ( فاتح ) بيت الله الحرام آمده است . غانم شيبي وابسته به خاندان خدّام كعبه مي باشد . ^{( 2 )}

تصوير شماره 7 : كليد ، تاريخ ساخت : قرن 6ـ7 هجري ( 12ـ13 م )

درازا : 5/24 سانتي متر ، شماره ثبت : 2214/2 ، دو كليشه از دو روي كليد

اين كليد از برنج ساخته شده و سپس طلاكوب گشته و با نقوشي از ساقه هاي گياهي و خطوطي شكسته ، به صورتي ساده تزيين گرديده است . تفاوت اين كليد با ديگر كليد در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، ص46

2 . نكـ : سوردل ، صص56 ، 57 .

109

آن است كه اين كليد در قسمت دسته مسطح است و حالت دايره اي شكل به آن داده نشده است .

نوشتجات : در طرف « الفِ » بدنه ، در قسمت مياني ، به جاي مفتاح با الف ، « هذه مفتح مكة » آمده و در طرف ـ قبل و بعد از آن ـ آية الكرسي نقش تا « وسع كرسيّه السموات » نقش بسته است و بقيه آن در طرف « ب » كليد در قسمت كم عرض آن آمده است و قسمت پهناور آن را اين آيه پر كرده است : « نصر من الله و فتح قريب » عبارات : « و بشر المؤمنين يا محمد » ولي در سبك نگارش و در نقش و نگار آن ظرافت ديده نمي شود ، چنانچه تاريخ و نام سازنده در آن نيست و با وجود جمله « هذه مفتح مكه » درباره اختصاص آن به در كعبه تأكيد نشده است . ^{( 1 )}

تصوير شماره 8 : كليد ، تاريخ ساخت : 621 هجري ( 1224م )

درازا : 29 سانتي متر ، شماره ثبت : 2275/2 ، محل كليشه

اين كليد از برونز ساخته شده و بدنه آن را نقوش طلاكوب و نقره كوب پوشش داده است . دسته كليد از سه قسمت تشكيل شده ؛ قسمت بالاي آن چند ضلعي است .

و بر روي يك محور داخلي مي چرخد ، تزيينات قسمت كروي شكل دسته عبارت اند از : نقوشي از برگ ها و ساقه هاي گياهي و تزيينات قسمت مكعب شكل دسته عبارت است از : نقوش كلاسيك قديمي و دو رديف خطوط مارپيچ كه در وسط آن دو ، ساقه هاي گياهي برگدار وجود دارد و در قسمت كروي سر كليد ، فرورفتگي هايي به شكل نگين وجود دارد و در اطراف آن خط هاي شكسته ديده مي شود و حلقه كليد مفقود گرديده است .

نوشته ها : بر روي قسمت « الف » بدنه ، نوشته ها با « بسم الله الرحمن الرحيم » شروع و سپس با آيات : « ان اول بيت » تا « وطهر بيتي للطائفين » پايان يافته است و بر يك ضلع كم عرض آن بقيه آن آيه ؛ يعني « والقائمين » تا « وعلي كل ضامر يأتين » نوشته شده و بر روي قسمت « ب » دنباله همان آيه ؛ يعني « من كل فج عميق » تا « وليطوفوا بالبيت العتيق » ذكر شده و سپس ، آيه 37 سوره ابراهيم ؛ يعني « ربنا اني اسكنت من ذريتي واد غير ذي ذرع » تا « ربنا ليقيموا » ثبت شده است ، و ادامه آن بر ديگر كناره كم عرض كليد آمده و به عبارت : « عمل المفتاح المبارك برسم البيت الشريف في ايام مولانا الخليفة ابوالعباس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص58ـ59

110

احمد سنة 621 » پايان يافته است . ^{( 1 )}

تصوير شماره 9 : كليد ، تاريخ ساخت : رجب 622 هجري ( 1225م ) زمان خليفه مستنصر بالله . درازا : 28 سانتي متر ، شماره ثبت : 2212/2

اين كليد از جنس برنج مي باشد و روي آن نوشته ها و نقوش طلاكوبي وجود دارد و در حاشيه دو سر بدنه كليد شيارهاي عميقي ايجاد و با قير انباشته شده است .

و در قسمت هاي ديگر آن نقوشي طلاكوب وجود دارد كه عمده آن ها با نقوشي از ساقه هاي گياهي و خطوط پيچ دار تشكيل شده است .

نوشته ها : بر روي بدنه قسمت « الف » كليد در دو سطر متوازي آيات 96 و 97 سوره آل عمران نگارش يافته كه با « ان اول بيت » آغاز و تا « ان الله غني عن العالمين » ادامه مي يابد و در قسمت مكعب دسته كليد آيه 58 سوره نساء ؛ يعني : « ان الله يأمركم ان تؤدوا الامانات . . . » ثبت شده است . و بر روي بدنه قسمت « ب » نيز در دو سطر متوازي اين عبارات نگارش يافته است : « هذا ما عمل لبيت الله الحرام في سنة اثنين و عشرين و ستمايه شهر رجب . ادام الله نصر مولانا الامام المفترض الطاعة علي ساير الانام المستنصر بالله اميرالمؤمنين عزه الله نصره » .

اين كليد با كليد شماره 6 به شماره ثبت 2212/2 در درون كيسه اي از ديباي سبز در اندازه 15×48 سانتي متر ، يافت شده است و دو طرف آن با تارهاي زرّين گل دوزي شده است و بر آن اين عبارت آمده است :

« أمر بعمل هذا الكيس المبارك مولانا الوزير احمد پاشا ^{( 2 )} ، يسر الله ( الامور ) له » و در قسمت مياني كيسه ، بخشي از آيه 58 سوره نساء ثبت شده است . ^{( 3 )}

* پي نوشتها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص51ـ53

2 احمد پاشا فرزند حسن پاشا ، متوفي 1747 ميلادي است ، پدر او حاكم بغداد بود . احمد پاشا از سوي « مير ميران » به فرمانداري شهر كركوك عراق در سال 1751 هجري منصوب شد و از آن پس ، براي مدتي طولاني بر ولايت بصره امارت داشت ، تا سطح وزارت ارتقاي مقام يافت و در سال 1733 حاكم بغداد شد و بعد محل مأموريت او به شهرهاي رجب ورقّه ( در سوريه فعلي ) تغيير كرد

3 . نكـ : سوردل ، صص54ـ55