بخش 10

135

ميقات حج - سال دهم - شماره چهلم - تابستان 1381

نقد و معرفي كتاب

136

جغرافياي تاريخي مدينه منوره

سيد حسن فاطمي

از مهم ترين شهرهاي تاريخي در جهان ، كه حوادث تلخ و شيرين و حساسي را در خود جاي داده ، مدينه منوره است . بر پژوهشگران علوم اسلامي است كه با اين شهر مهم ، از زواياي گوناگون آشنا شوند .

در اين راستا ، جناب آقاي سيد مهدي مولوي پور « جغرافياي تاريخي مدينه منوره » را به عنوان موضوع پايان نامه كارشناسي ارشد خود ، در رشته تاريخ و تمدن ملل اسلامي برگزيده است .

نظر به گستردگي اين تحقيق ، بر آن شديم تا آن را در اين شماره مجله بشناسانيم . اميد است در آينده ، اين اثر به صورت كتاب ، انتشار يابد و مورد استفاده محققان قرار گيرد .

پايان نامه به سه بخش اساسي تقسيم مي شود : « مدينه پيش از هجرت » ، « مدينه در زمان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) » و « مدينه پس از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) » . مطالب هر بخش در فصل هاي جداگانه تنظيم شده است كه به معرفي آنها مي پردازيم :

بخش نخست : يثرب ( مدينه ) پيش از هجرت

فصل 1 ـ موقعيت و كلّيات جغرافيايي

نويسنده در اين فصل به موضوعات مكان شناسي ، وضعيت طبيعي ، زمين شناسي ، خاك شناسي ، آب و هوا ، كوه ها ، وادي ها ، رودها و چشمه ها پرداخته است .

137

فصل 2 ـ تاريخچه يثرب

يثرب بعد از طوفان نوح و ورود يهوديان و طوايف اوس و خزرج به اين شهر ، محور مباحث اين فصل است . چگونگي مهاجرت و سكونت اولين اقوام در يثرب و چگونگي تفاهم و درگيري ها و تنش هاي آنان نيز در همين فصل مطرح شده است .

فصل 3 ـ ساختار جمعيت شهري و ديني يثرب

در اين فصل ، ابتدا گروه بندي مناطق مدينه ذكر شده ، سپس ساختار ديني اين شهر ، بررسي شده است .

فصل 4 ـ مساجد مدينه

پيش از هجرت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نُه مسجد در اين شهر بنا شده بود ، كه نام آنها آمده است .

بخش دوم : مدينه در زمان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )

فصل 1 ـ ويژگي هاي مدينه

درابتدا 95 نام براي مدينه آورده ، آنگاه شرافت و حدود حرم آن را شرح داده است .

فصل 2 ـ مقدمات هجرت و حوادث مسير تا پايان هجرت

اين فصل عهده دار تبيين موارد زير است :

وضعيت شرايط سخت حاكم بر جوّ شرك آلود مكه حتي نفس كشيدن را براي مسلمانان دشوار كرده بود . لذا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، هجرت به مدينه را ترجيح داد و مردم مدينه استقبال شايسته اي از حضرت كردند . نخستين مسجد در محل قبا و با همكاري پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ساخته شد . اولين نماز جمعه نيز در مسجد جمعه برگزار گرديد و زانو زدن شتر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در جايگاه مسجد پيامبر ، ماجراي هجرت از مكه به مدينه را پايان داد .

فصل 3 ـ ساخت ، توسعه و جايگاه هاي تاريخي و مقدس مسجد النبي

نويسنده به چگونگي ساخت مسجد النبي ـ به عنوان پايگاه اصلي حكومت مسلمانان ـ پرداخته است و جايگاه هاي تاريخي و مقدس مسجد را آورده است .

138

فصل 4 ـ حوادث پس از هجرت

سال شمار حضور پيامبر و حوادث مربوط به هر سال ، مطالب اين فصل را تشكيل مي دهد .

فصل 5 ـ بقيع

پس از بيان شرافت قبرستان بقيع ، از يك يك شخصيت هاي مدفون در بقيع نام برده شده و در نقشه اي محل دفن آنها مشخص گرديده است .

فصل 6 ـ مساجد زمان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )

در زمان حضور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مدينه ، معمولا در مكان هايي كه حضرت نماز مي خواند ، مسجد مي ساختند . نويسنده تحت عنوان هاي مساجد سبعه ، مساجد مصلا و ساير مساجد ، يك يك آنها را شناسانده است .

فصل 7 ـ آثار و مكان هاي تاريخي و مقدس

در اين فصل ، خانه ها ، آطام ^{( 1 )} ، ثنايا ^{( 2 )} ، آرامگاه ها و چاه هاي مهم مدينه معرفي شده است .

فصل 8 ـ مساجد و مكان هاي تاريخي اطراف مدينه

مسجد شجره ، مسجد معرس ، مسجد غديرخم ، مسجد سرف ، فدك و خيبر در اين فصل شناسانده شده است .

بخش سوم : تاريخ تحولات مدينه ، مسجد النبي و ساير مساجد بعد از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )

فصل 1 ـ دوران خلفاي راشدين

موقعيت مدينه و مسجدالنبي از سال 11 تا 36 هجري را بيان كرده است .

فصل 2 ـ دوران اموي

موقعيت مدينه و مسجد النبي و ساير مساجد مدينه ميان سال هاي 40 تا 130 هجري در اين فصل آمده است .

فصل 3 ـ دوران عباسي

موارد فصل قبل ، از سال 130 تا 656 هجري بيان شده است .

فصل 4 ـ دوران مماليك بحري و چركسي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جمع « اطم » ساختمان هاي مستطيل شكل با ديوارهاي سنگي و قلعه مانند بوده كه براي محفوظ ماندن از حملات دشمن مي ساختند .

2 . راه هاي ورود و خروج مدينه .

139

اين دوران ، سال هاي 648 تا 923 را دربر مي گيرد .

فصل 5 ـ دوران عثماني

دوران عثماني از سال 923 تا 1336 را شامل مي شود .

فصل 6 ـ مساجدي كه بعد از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ساخته شد .

مساجد معرفي شده عبارتند از :

تاجوري ، قازانيه ، كاتبيه ( سنوسيه ) ، بهرام آغا ، عنبريه و خليل آغا .

فصل 7 ـ دوران سعودي

اين فصل ، عهده دار بيان موقعيت مدينه در دوران معاصر ( 1344 به بعد ) است و به مواردي چون : ساختار شهري ، كوي ها ، خيابان ها ، بازارها ، صنايع مسجدالنبي و . . . مي پردازد .

* پي نوشتها :