بخش 15

196

ميقات حج - سال دهم - شماره چهلم - تابستان 1381

يادي از استاد نجفي شوشتري

سيّدعلي قاضي عسكر

دانشمند فرزانه و محقق ارزشمند آقاي دكتر سيد محمد باقر نجفي ( رحمه الله ) زندگي را در سنّ 56 سالگي بدرود گفت و علاقمندان به علم و فرهنگ و دين را در سوگ خود غمگين ساخت . وي در سال 1325 هـ . ش . در خرمشهر به دنيا آمد و پس از گذراندن مراحل تحصيل مقدماتي ، در شهرهاي آبادان و خرمشهر به تهران هجرت و در رشته هاي اقتصاد و حسابداري ، فلسفه ، حكمت و عرفان و تاريخ و ادب ادامه تحصيل داد و از محضر استاداني همچون : علامه جعفري ، جلال الدين همايي ، محمد محيط طباطبايي ، پروفسور محمود حسابي و . . . بهره گرفت .

سپس به دانشگاه الازهر مصر رفت و پس از طيّ مراحل دانشگاهي به ايران بازگشت . مرحوم نجفي خود در اين زمينه مي گويد :

« چون به ايران بازگشتم ، از سَر غرور و خدمت به فرهنگ و معنويات ، به تشويق استادان مطهّري ، جعفري و مرتضي شبستري ، در مركز تحقيقات و مدرسي و محققي پژوهشكده علوم ارتباطي و توسعه ملّي ، خيره و حيران ماندم و چشم به دود شعله شومينه سياست فرهنگي نابينا كردم تا يافتم بايد پنجره اين بناهاي عاريتي را به سوي باغ فرهنگ ايران بگشايم . . . . »

وي پس از پيروزي انقلاب اسلامي به موطن اصلي خويش خرمشهر بازگشت و در آنجا به تحقيق و تأليف پرداخت ، ليكن با آغاز جنگ تحميلي ، خانه و كاشانه اش زير

197

هجمه ددمنشان بعثي قرار گرفت و به ناچار از آن شهر هجرت كرد . مرحوم نجفي در اين باره مي گويد :

« سال هاي 57 و 58هـ . ش . در خرمشهر به سر مي بردم ، مشغول تحقيق و تدوين نهايي مجلّد اول مدينه شناسي بودم كه عراقي ها با گلوله هاي توپ ، خرمشهر را مورد حمله قرار دادند ، پس از هجوم ، راهي جز ترك خانه و ديار نداشتم ، به همراه همسر و سه پسر كوچكم و دختر بيست روزه ام ، خانه و هرچيز باارزشي كه در آن بود را رها كرديم و شبانه از شهري در آتش خارج شديم ، مدتي در بروجرد به سر برديم تا اينكه قسمت هايي از خرمشهر را عراقي ها گرفتند ، همسرم مرا تشويق كرد تا به خرمشهر بازگردم و مقداري پول و اثاث و لباس برداشته ، بازگردم . با زحمت فراوان به خرمشهر بازگشتم . شهر را دود و آتش فرا گرفته و خالي از سكنه بود . نبرد توپخانه ها و خمپاره ها در غرب شهر ادامه داشت . خانه شخصي ما در منتهي اليه شرق شهر قرار داشت و با افتادن و خزيدن و دويدن ، خود را به خانه ام رساندم ، همه چيز موجود بود ، به اتاق كودكانم رفتم امّا نتوانستم چيزي را انتخاب كنم . . . به اتاق كتابخانه ام رفتم ، شش هزار جلد كتاب و صدها ميكروفيلم و پرونده تحقيق داشتم ، نگاهي به همه انداختم ، قدرت تصميم گيري نداشتم ، به اتاق پذيرايي رفتم به فرش ها ، ظرف ها و اشياي باارزش نگاه كردم ، چه مي توانستم بردارم و در ماشين كوچك خود جاي دهم و بار كنم ؟ ! كمي لباس بچه هايم را برداشتم و به كتابخانه بازگشتم و چمداني را كه در آن عكس ها و اسلايدها و تحقيقات « مدينه شناسي » و « آثار ايران در مصر » و « دين نامه هاي ايران » بود برداشتم و با هرچه ثروت بود خداحافظيِ هميشگي كردم . اين سخت ترين انتخابي بود كه بر سر ادامه تحقيق وجود داشت و در نهايت بر نفس خود فايق آمدم و نقوش مدينه را آوردم و ثروت خانه را رها كردم . . . . »

مرحوم سيد محمد باقر نجفي در زمينه هاي گوناگون تخصص و تبحّر داشت ، ليكن از آن همه ، به كار مدينه شناسي اش به شدت عشق ميورزيد . از ايشان پرسيده بوديم از چه زماني انگيزه چنين پژوهشي در شما پديدار شد ؟ در پاسخ گفت :

« در آبان ماه سال 1353 هـ . ش . براي اوّلين بار طرحي دادم تا پيش از آغاز سفر

198

ايرانيان به مكه ، مجموعه اي از سخنراني هاي تلويزيوني درباره حج اسلام برگزار شود كه موافقت شد ، در اين خصوص ديدارهايي در عالم فرهنگ با مرحومان آقايان سيد محمد بهشتي ، مرتضي مطهّري ، محمدتقي جعفري ، سيد مرتضي شبستري ، سيد غلامرضا سعيدي ، احمد آرام و . . . داشتم ، همه از طرح استقبال كردند ، چند موضوع انتخاب شد : فلسفه حج ، احكام حج ، تاريخ و جغرافياي حجاز ، راهنمايي پزشكي و مسائل زيستي و اخلاقي . هرچه پرس و جو كردم كه فردي را بيابم تا درباره « تاريخ آثار حجاز » با او مصاحبه اي داشته باشم ، نيافتم . . . . »

( تصوير 22 )

مرحوم نجفي از همين جا كار را آغاز مي كند و مي گويد :

« غربت مدينه دهان گشود ، جانم را همچون جامه اي پوسيده در صحرايي نهاد و بر آن آتش انداخت . . . .

چند ماهي نگذشته بود كه در بيابان هاي حجاز ايستادم . . . به بادي مي ماندم كه بي آنكه جايي را بشناسم مي تاختم . بي آنكه بدانم به كجا بايد بروم . به خاكي مي ماندم كه پراكنده مي شدم .

كار آكادميك را در مدينه و از خانه ابوايّوب انصاري آغاز كردم . . . سال ها تحقيق كردم تا يافتم چه چيزهايي وجود داشته و در صده هاي بعد آثاري از آن حفظ

199

شده است ، ولي وقتي خواستم آن ها را بيابم بيش از بيست سال طول كشيد تا نشاني هاي قديمي آن ها را در مناطق و روستاها و شهرهاي مهم حجاز جستجو كنم . . . . »

مرحوم نجفي با عشق و شوري خاص سال ها در بيابان هاي مكه و مدينه تردّد داشت و به دنبال آثار پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي گشت تا آن ها را بشناسد و سپس به مردم بشناساند .

از چند سال پيش كه از نزديك با وي آشنا شدم ، در بيشتر جلسات ، هرگاه نام مدينه را مي آورد اشك از ديدگانش جاري مي شد ؛ به طوري كه گويي از عشقي شديد مي سوزد . او نزديك به ده روز در منطقه غدير خم حضور يافت و از آنجا گزارش و فيلم و عكس تهيه كرد .

در يك شبِ به ياد ماندني كه براي عرضه كار جديدش ؛ يعني « مصحف ايران » توفيق شرفيابي به محضر رهبر معظم انقلاب حضرت آية الله خامنه اي را يافت و نتيجه تحقيق خود درباره غدير را به معظم له تقديم مي داشت و هنگام شرح چگونگي تهيّه آن ، اشك از ديده فرو ريخت .

و وقتي كار قرآني اش ، كه منعكس كننده يك هزار سال تاريخ كتابت قرآن همراه با نمونه كارهاي هنري ، تذهيب ، جلد و ديگر ويژگي هاي قرآن هاي خطي بود ، به مقام معظم رهبري ارائه داد ، از سوي معظم له مورد تشويق قرار گرفته و معظم له از سليقه او در تهيّه مصحف تمجيد فرمودند ، نكاتي را نيز به نامبرده يادآور شدند ، كه پس از آن جلسه چندين مرتبه اظهار داشت : همه آن نكات را اعمال خواهم كرد و حدوداً چند ماه قبل از رحلتش با خوشحالي مي گفت : همه آن نقطه نظرها را پياده كردم كه اميد است اين اثر ارزشمند و به ياد ماندني به زودي چاپ شود .

تمام عشق او مدينه شناسي بود ، طريق هجرت را كه خود چندين مرتبه آن را وجب به وجب پيموده بود ، اخيراً آماده چاپ كرده و پيش بيني مي كرد اين مجموعه به شش جلد برسد .

مرحوم نجفي كارهاي گروهي را فردي انجام مي داد و موفق هم بود ، مجموعه اي از عكس ها ، فيلم ها ، كتب و آثار خود را نيز به دفتر مطالعات و تحقيقات وزارت امور خارجه واگذار كرد و به همّت والاي برادر بسيار ارزشمند و گراميم جناب آقاي صادق

200

خرازي كه در حفظ روحيه و كمك به كارهاي پژوهشي و تحقيقيِ گسترده مرحوم آقاي نجفي ، از هيچ گونه تلاشي فروگذاري نكردند ، مركزي به نام مدينه شناسي در دفتر مطالعات تاسيس گرديد كه موجب دلگرمي بسيار ايشان شده بود .

به هرحال ، وي محقّقي بود توانا كه در پژوهش و تحقيق و توانايي در قلم و بيان و تلاش و پشتكار بسيار جدّي و سختكوش و مخلص بود .

فقدان اين دانشمند سترگ را به محققان و انديشمندان و فرهيختگان كشور و نيز همسر و فرزندان و بستگان داغدارش تسليت مي گوييم و گرچه تحقيقات وي در زمينه مدينه شناسي ناتمام ماند ، ليكن نام و يادش همچنان جاودانه خواهد ماند .

در پايان برخي از آثار چاپ شده مرحوم سيد محمد باقر نجفي ؛ اعم از كتب ، مقالات و سخنراني ها را جهت اطلاع خوانندگان تقديم مي داريم :

1 . متافيزيك مسيحي ، تهران ، شركت انتشار ، 1346 ، 122ص .

2 . زندگي و اصالت مذهبي ، خرمشهر ، كتابخانه امام صادق ( عليه السلام ) ، 1349 ، 73 ص .

3 . ايدئولوژي الهي ( چاپ دوم با نام : تفكّر مذهبي . چاپ سوم با نام : جهان شناسي ابديت ) ، با مقدمه محمود طالقاني ، محمّد تقي جعفري ، انتشارات بعثت ، 1349 ، 288ص .

4 . جهان بيني انساني ، تهران ، 1350 ، 274ص .

5 . خروش حماسه ها ، تهران ، شركت انتشار ، 1351 ، 56ص .

6 . انديشه علمي مذهب ، متن سخنراني هادردانشكده نفت آبادانو . . . ، تهران ، 1352 ، 73ص .

7 . سوز مسلماني ، تهران ، شركت انتشار ، 1352 ، 176ص .

8 . انديشه علمي ، انديشه مذهبي ، مجموعه 7 ميزگرد تلويزيونيم تهران ، راديو تلويزيون ملّي ايران ، 1352 .

9 . مجموعه گفتار راديويي ، ( 1353ـ1354 ) ، دو مجلّد ، 362ص .

10 . اسلام ، ماركسيسم ، تهران ، انتشارات سروش ، 1354 ، 134ص .

11 . تاريخچه كنفرانس اسلامي ، تهران ، گروه تحقيق راديو تلويزيون ملّي ايران ، 1355 ، 321ص .

12 . بررسي كوتاهي از رسانه ها ، مراكز و سازمان هاي مذهبي ايران ، تهران ، پژوهشكده علوم ارتباطي و توسعه ايران ، مرداد 1355 ، 17ص .

13 . كتابشناسي نسخه هاي خطّي فارسي ، كتابخانه عارف حكمت ، مدينه ، عربستان سعودي ،

201

1356 ، 135ص .

14 . بهائيان ، تهران ، انتشارات طهوري ، 1356 ، 814ص .

15 . خوزستان در منابع ايرانشناسي ، شيراز ، انتشارات طهوري ، 1361 ، چاپ دوم ، آلمان ، 1994 ، 252ص .

16 . از قاهره تا صوفي آباد سمنان ، دمي با رساله فتح المبين علاء الدّوله سمناني ، تهران ، 1365 ، 45ص .

17 . مدينه شناسي ، ( جلد اول ) بافت تاريخي جغرافيايي شهر مدينه در زمان پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) ، آلمان 1364ش ، 600ص .

18 . دين نامه هاي ايران ، كلن ، آكادمي علوم اسلامي ، انتشارات بريل ، 1987 ، 498ص .

19 . منابع تفاهم در مذاهب اسلامي ، آلمان ، كلن ، 1987 ، تقديم به كنگره بين المللي بزرگداشت پروفسور فلاطوري استاد دانشگاه كلن ، 182ص .

20 . گفتگويي درباره كتاب سلمان رشدي و ضرورت طرح نقد پژوهش هاي فرهنگي در ارتباط با آزادي بيان ، تهران ، مجموعه مصاحبه ها ، 1987 ، 62ص .

21 . آثار ايران در مصر ، كلن ، آكادمي علوم اسلامي ، 1989 ، 744ص .

22 . فرهنگ ايران زير ضربات جنگ عراق با ايران ، مقاله اي كه نگارش آن 8 سال به درازا كشيد ، تهران ، 1370 ، 9 ص .

23 . غرب در فرهنگ ايران ، متن سخنراني در دانشگاه كلن ، 28 آگوست 1989 ، آلمان ، سپتامبر 1993 ، 30ص .

24 . هويّت فرهنگي ايرانيان ، متن سخنراني در دانشگاه كلن ، 22 سپتامبر 1990 ، 37ص .

25 . نقد تاريخي گسترش اسلام در ايران ، كلن ، 1990 ، 21ص .

26 . شاهنامه فرودسي به دور از تعصّبات و بهره برداري ها ، كلن به مناسبت سال جهاني بزرگداشت شاهنامه فرودسي ، يونسكو ، سپتامبر 1990 ، 69ص .

27 . مباني عرفان درشاهنامه فردوسي ، متن سخنراني دردانشگاه كلن ، 26 آوريل ، 1991 ، 24ص .

28 . نقش محيط طباطبايي در حفظ هويّت فرهنگي ايرانيان ، متن سخنراني در خانه فرهنگي ايران ، كلن ، 28 نوامبر 1992 ، 32ص .

29 . بحر بصره ، بحر فارس ، آلمان ، 1993 ، 30 ص .

202

30 . مادهاي كرد ، متن سخنراني در انستيتو ايران و عرب ، لندن ، 20 سپتامبر 1993 ، آلمان ، آگوست 1994 ، 27ص .

31 . بعد از جنگ فرهنگ ايران ، متن سخنراني در كانون ايران ، 17 سپتامبر 1993 ، آلمان ، آگوست 1994 ، 26ص .

32 . مقامات بايزيد بسطامي ، آلمان ، 1994 ، 178ص .

33 . مقامات سهل تستري ، كلن ، مارس 1994 ، 58ص .

34 . ريشه هاي نظريّه فرهنگ ها و رويارويي سياست ها در تاريخ فرهنگي ايران ، كلن ، 1994 ، 77ص .

35 . مهاجران جهان ، يونسكو ، نوامبر 1994 ، 71ص .

36 . نيايش مهاجران ، كلن ، 1373 ، 39ص .

37 . كين زدايي در شاهنامه فردوسي ، متن سخنراني در خانه فرهنگي ايران ، كلن ، 21 ژانويه 1995 .

38 . گذار از حماسه پهلواني به حماسه عرفاني ، لندن ، مجلّه صوفي ، شماره 29 ، دسامبر 1995 ، 12ص .

39 . تمدّن ها ، روياروي سياست ها ، نقدي بر نظريّه جنگ تمدّن ها ، اثر ساموئل هانتينگتون ، كلن ، رساله اوّل : فوريه 1995 ، 32ص . رساله دوم و سوم : آوريل 1995 ، 19ص ، 34ص . 31ص .

40 . دانشمندان مهاجر ، متن سخنراني در جامعه استادان و متخصّصين ايراني مقيم ، كلن ، 29 آوريل ، 1995 ، 17ص .

41 . اعلاميّه جهاني حقوق فرهنگ ها ، كلن ، دسامبر 1995 ، 28ص .

42 . نامه اي به پاپ اعظم درباره اظهار نظر ايشان پيرامون خدا در قرآن ، كلن ، فوريه 1996 .

43 . مفهوم فرهنگي قوميّت ايراني ، متن سخنراني در كانون ايران ، لندن 17 مه 1996 ، 17ص .

44 . خاطرات فرهنگي ، كلن ، 1997 ، 42ص .

45 . مدينه شناسي ، ( جلد دوم ) تاريخ جغرافيايي غروات پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) ، بن ، 1997 ، 508ص .

46 . شاهنامه هاي ايران ، هانور ، 1997 .

203

47 . هفت فرهنگ ايران در گفتگوي فرهنگ ها ، بر اساس نظريّه تمدّن ها ، سياست ها ، كلن ، دسامبر 1997 ، 248ص .

48 . آشفتگي در گفتگوي فرهنگ ها ، متن سخنراني در لندن ، كانون ايران ، 28 مه 1999 ، 16ص . به مناسبت سال 2001 ، سال جهاني گفتگوي تمدّن ها .

49 . فرهنگ گفتگو ، متن سخنراني ، يوني 1999 به بعد ، 151ص .

50 . مدينه شناسي ، ( جلد سوم ) تاريخ جغرافيايي مسير هجرت پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) ( در دست چاپ ) .

51 . مدينه شناسي ، ( جلد چهارم ) تاريخ جغرافيايي مسير بازگشت پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) به مكّه ( در دست چاپ ) .

52 . صلح فرهنگ ها ، به مناسبت سال 2001 ، سال جهاني گفتگوي تمدّن ها ، نوامبر 1999 .

53 . فرهنگ صلح ، فرهنگ ايران در آستانه هزاره سوم ، به مناسبت سال 2001 ، سال جهاني گفتگوي تمدّن ها ، ژانويه 2000 .

54 . غم و عزا در فرهنگ ايران ، متن سخنراني در لندن ، كانون ايران ، 26 مه 2000 .

55 . خاطراتي از پروفسور محمّد تقي جعفري ، بين سال هاي 1965ـ1977 ، كلن ، 31ص .

( تصوير 22 )