بخش 5

75

ميقات حج - سال يازدهم - شماره چهل و يكم - پاييز 1381

اماكن و آثار

76

پژوهشي ميداني درباره وضعيت مساجد مكه مكرمه ^{( 1 )}

عبدالعزيز بن صقر الغامدي / حسين صابري

1 ـ درآمد

يكي از مهم ترين رويكردهاي نوين در دانش جغرافيا ، اهتمام به توزيع جغرافيايي مراكز خدمات عمومي است كه افراد ، روزانه يا به صورت هفتگي و يا ماهانه ، به آن ها نياز دارند . اين اهتمام از آنجا سرچشمه مي گيرد كه دانش جغرافيا به پراكندگي مكاني اين گونه مراكز و سنجش امكان ارائه كردن بهترين راه حل هاي ممكن تأكيد دارد ؛ به گونه اي كه به عملكرد هر چه بهتر و آسان تر اين گونه مراكز بينجامد .

جغرافي دانان از اوايل دهه شصت ^{( 2 )} به اين گونه مطالعات اهتمام ورزيده اند . اما در اين ميان ، موضوع ها و ابعادي نيز وجود دارد كه در محافل عربي ـ اسلامي به بررسي آن ها پرداخته نشده است . يكي از مهم ترين اين موضوع ها ، پراكندگي جغرافيايي خدمات عمومي با روشي علمي و مبتني بر تحليل جغرافيايي است .

از سويي شايد مسجدها كه خانه هاي خداست ، با اهميت ترين مراكز همگاني باشند كه ما در زندگي روزانه با آن ها سروكار داريم و از جانب پروردگار خويش به اين سر و كار داشتن الزام شده ايم . چنان كه همگان مي دانند بر هر مسلماني واجب است در هر روز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اين گفتار در هشتمين كنفرانس سازمان شهرهاي عربي در رياض ، 12 رجب 1406هـ . ق . ارائه شده است .

2 ـ berry , 1967 .

77

پنج بار نماز بگزارد و در اين ميان براي او شايسته و گاه بر او بايسته است كه اين نمازها را در مسجد به جاي آورد ؛ چه ، پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در پاسخ آن عرب باديه نشين و نابينا كه به حضورشان آمده بود و از آن حضرت اجازه مي خواست تا در خانه خود نماز بگزارد چنين اجازه اي نداد و آن گونه كه بدين مضمون در روايت آمده است از او پرسيد : آيا صداي اذان را مي شنوي ؟

او گفت : آري . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : پس ( اين بانگ دعوت را ) پاسخ بگوي .

اگر ما به مهم ترين خدمات اساسي چون خرده فروشي مواد غذايي ، مدرسه ، درمانگاه ، بوستان محلي و از اين دست ، كه شخص هر روزه بدانها نياز دارد نظري بيفكنيم ، خواهيم ديد اين خدمات هيچ كدام متعهد به اين امر نيستند كه در جاي خاص قرار داشته باشند يا در زمان معين خدمات خود را ارائه دهند ، بر خلاف مساجد كه افراد مي بايست در اوقات معين در آن ها حضور داشته باشند و اين امكان نيز فراهم باشد كه در مكان هايي تقريبا نزديك به محلّ سكونت خود به آن ها دست يابند .

در پژوهشي كه اينك فراروي داريد و يكي از مهم ترين ابعاد آن « بررسي چگونگي توزيع مكاني مسجدها درمحله هاي مسكوني مختلف » است با اين ضرورت مواجه هستيم كه براي يافتن بسياري از حقايقي كه احتمالا در پي بردن به اهميت توزيع مكاني مساجد دخالتي دارند ، ناگزير مي بايست اصولي علمي مبتني بر مطالعات ميداني بنياد نهاده شود .

آنچه در اين نوشتار در اختيار شما قرار گرفته ، مطالعاتي است از اين نوع كه شايد از بعد جغرافيايي نخستين مطالعه ميداني در نوع خود باشد . در اين مطالعه ، مساجد شهر مكه به عنوان نمونه اي براي ديگر شهرها مورد بررسي قرار گرفته است .

2 ـ اهداف مطالعه

هدف نهايي اين مطالعه ، تلاش براي شناخت توزيع مكاني مساجد مكه است كه از دو رهگذر تعقيب مي شود :

1 ـ پي بردن به وضع كنوني مساجد از نظر ابعاد و خدمات مختلف كه بدان ها مربوط مي شود ، يا استناد به ديدگاهي كه امامان جماعت و نمازگزاران يكايكِ مسجدهايِ

78

موضوعِ مطالعه ، دارند .

2 ـ تحليل مسافت كنوني خانه هاي مسكوني نمازگزاران از مساجد ، بر اساس الگوي فعلي پراكندگي مسجدها در هر محله و رسيدن به ترسيمي از وضعيت مطلوبي كه در اين عرصه بايد به سوي آن حركت كرد .

3 ـ بيشينه مطالعه

تاكنون جغرافي دانان به مطالعه درباره مراكز گوناگون خدمات عمومي اهتمام ورزيده اند و اين مطالعه سه جنبه مهم را در بر داشته است :

1 ـ پراكندگي خدمات عمومي ( public Disvrubtion of publicserveces ) يعني شمار اين مراكز ، ميزان پراكندگي آن ها و نيز ميزان سهولت و راه هاي دسترسي به آن ها .

2 ـ قابليت و مزيّت هاي مراكز خدمات ( public service ) ، بدان معنا كه محل جغرافياي هر يك از مراكز خدماتي بايد از مزيت هايي برخوردار باشد و با نوعي مركزيت بتواند با تسهيل و انعطاف بيشتري خدمات خود را به مناطق پيراموني به انجام رساند .

3 ـ مطالعه ساز و كار توزيع مجدد خدمات ( Location allication system ) . اين خود مقتضي مطالعاتي درباره وضعيت خدمات كنوني و مراكز ارائه كننده اين خدمات و همچنين ميزان انجام تغييراتي در جهت توزيع مجدد اين مراكز بر پايه اصولي علمي صورت پذيرد .

از اين ديدگاه علمي ، مراكز خدمات ، مراكزي هستند كه شخص مي تواند از طريق آن ها به آساني و در كوتاه ترين زمان ممكن به نيازمندي هاي زندگي روزانه خود و نيازهاي ديگر از اين قبيل دست يابد و آن ها را برآورده سازد .

از ديدگاه جيكل « jakel » و در مطالعه او به سال 1976 ميلادي ، مراكز خدمات از نظر چگونگي پراكندگي به سه گروه تقسيم مي شوند :

1 ـ مراكز با الگوي پراكندگي تصادفي ( Random location patternes ) . شايد چگونگي پراكندگي مساجد ، داروخانه ها و بوستان هاي محلي بهترين نمونه براي

79

اين الگو باشند .

2 ـ مراكز تجمع يافته ( clustered location patternes ) . مجموعه هاي تجاري ، برخي از مجموعه مطب هاي بخش خصوصي و يا مراكز دولتي ، نمونه هايي از اين الگوها هستند .

3 ـ مراكز سامان يافته ( uniform location pattern ) . مي توان دفاتر پست ، مراكز آتش نشاني و امداد و نجات ، مدارس و درمانگاه هاي دولتي را نمونه هايي از اين الگو دانست .

موقعيت جغرافيايي هر يك از مراكز خدمات ، به نوعي نمايانگر آن تصميمي است كه خواه بنا بر دلايل اقتصادي و اجتماعي و خواه بنا بر ملاحظات سياسي در مورد انتخاب محل آن ها اتخاذ شده است و به طور طبيعي مهندسان طرّاح اين گونه مراكز ، در فراهم نهادن مقدمات اين تصميم بسيار اثرگذار بوده اند .

البته در كنار اين مهندسان طراح ، اقتصاد دانان و خبرگان سياست و جامعه شناسي و جغرافيا نيز در زمينه مشخص كردن اهميت مراكز خدمات و روشن ساختن ارتباط اين مراكز با عرصه برنامه ريزي و طراحي شهري ايفاي نقش كرده اند . ^{( 1 )}

از ديدگاه خبرگان امر ، اهميت مراكز خدمات عمومي به نكاتي چون سهولت دسترسي به اين مراكز ، مقدار مركزيت آن ها و زمان و همچنين مسافت لازم براي رسيدن به آن ها وابسته است . هر يك از اين نكات نيز خود موضوع مطالعاتي علمي قرار گرفته اند ؛ چراكه اين ويژگي ها با هزينه هاي مالي ، پيوندي آشكار دارد و همين امر اقتصاد دانان و برنامه ريزان و طراحان شهري را به تلاش براي رسيدن به راه هايي در مورد كاستن از اين هزينه ها واداشته است . ^{( 2 )}

اما در زمينه تحليل داده هاي اين دسته از مطالعات ، الگوهاي متعددي وجود دارد كه الگوي « موقعيت مكاني فعلي و مكان پيشنهادي براي مركز خدمات » ^{( 3 )} ( Locationallocation Model ) يكي از مهم ترين آنهاست . اين الگو به بهره جستن از معادلات رياضي به هدف حلّ مشكل استقرار فعلي مراكز و استقرار مجدد آن ها ، به گونه اي كه بتواند از مقدار مسافت لازم و همچنين از هزينه هاي مالي و رنج لازم براي رسيدن به آن ها بكاهد ، اهتمام ويژه اي دارد . اين الگو ، همچنين ، با الگوهاي ديگري چون الگوي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ wagner at falkson , 1975 , orliff , 1977 , Morrill , oet al , 1978 , Abernaty of Hershey , 1971 ,Dear , 1974 , Brown , et al , 1974 , Austin , et al , 1970 .

2 ـ Christaller , 1933 .

3 ـ Rushton , 1973 .

80

تردد وسايل حمل و نقل ^{( 1 )} ( transportation modeml ) پيوند و همسويي دارد .

افزون بر اين الگوها ، شماري از عالمان كوشيده اند با به كارگيري شماري از متغيّرهاي مرتبط با اين زمينه الگوهاي ويژه اي نيز فراهم سازند . ^{( 2 )}

همه مطالعات ياد شده به هدف به سازي سطح خدمات از طريق انتخاب مناسب ترين محل براي مراكز ارائه كننده آن ها انجام پذيرفته و به طور طبيعي ، الگوهاي پيشگفته و تحوّلات پيش آمده در شيوه هاي كمي مطالعات جغرافيايي ، در زمينه حل بيشتر مشكلات مراكز مهم خدمات عمومي ؛ از قبيل مراكز درماني و تجاري ، پايگاه هاي امداد و نجات و اماكن عبادي همانند مساجد تأثير شگرفي داشته اند .

4 ـ برنامه و شيوه پژوهش حاضر

چنان كه پيشتر گذشت ، هدف اين پژوهش را مي توان در دو نكته زير خلاصه كرد :

1 ـ شناخت وضعيت كنونيِ مسجدها از نظر مسافت آن ها و خدماتي كه ارائه مي دهند .

2 ـ تلاش براي رسيدن به تعريفي درباره بهترين موقعيت مكاني براي احداث مساجد در آينده .

براي رسيدن به هدف نخست ، دو نظرسنجي ؛ يكي از نمازگزاران و ديگري از امامان جماعت مساجد صورت پذيرفته است . در پرسشنامه هاي سنجش نخست كه درميان حدودا 623 نمازگزار توزيع شده ، پرسشهايي درباره فاصله خانه هاي نمازگزاران از مسجدهاي كنوني ، ديدگاه آنان درباره فاصله مطلوب در مسجدهاي احداثي در آينده ، ميزان امكانات رفاهي موجود در مسجد ، مشكل توقفگاه خودرو و مسائل ديگر از اين دست وجود داشته است . ^{( 3 )} در مورد ائمه جماعت مساجد نيز حدودا در ميان 153 نفر از آن ها پرسشنامه توزيع شده و هدف از انجام اين نظرسنجي ، فراهم آوردن داده هايي درباره تابعيت آمد و شد كنندگان به مسجد ، شمار نمازگزاران در اوقات مختلف نماز ، ميزان تسهيلات جانبي همچون استراحتگاه در جوار مسجد ، نظافت مسجد و وجود مدرسه حفظ قرآن و موضوع هايي ديگر از اين قبيل بوده است . ^{( 4 )}

پرسش هاي از اين دو نظرسنجي به گونه اي سامان يافته اندكه بتوان با كمك داده هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ Garrison , 1959 .

2 ـ Homes , et , al , 1972 , Hodgart , 1978 , Gooper , 1963 , scott , 1970 , Tore gas , et , al , 1971-72 , church , et , al , 1976 .

3 . بنگريد به پيوست شماره 1

4 ـ بنگريد به پيوست شماره 2 .

81

حاصل از آن ها ، به شناخت وضع كنوني مساجد دست يافت و به نظر نمازگزاران و امامان جماعت درباره مهم ترين ابعاد خدمات موجود در مساجد و نيز مشكلات مربوط به ارائه اين خدمات ، آگاهي پيدا كرد . داده هاي نخستين حاصل از اين نظرسنجي ، خود محورهاي راهنمايي خواهند بود كه در آينده به منظور برنامه ريزي مناسب ترين مكان براي ارائه اين خدمات از آن ها بهره جسته خواهد شد .

پرسشنامه هاي اين پژوهش ، در 153 مسجد كه از مجموع مساجد ثبت شده در اداره حج و اوقاف مكه با شمار افزون بر 600 باب ( نقشه شماره 1 ) به صورت تصادفي انتخاب شده اند توزيع گرديده است ، بدين ترتيب كه در هر كدام از اين مساجد پس از پايان هر يك از نمازهاي پنج گانه ، از ميان نمازگزاراني كه از مسجد بيرون مي آمده اند ، به نفر پنجم ، دهم ، پانزدهم و به همين ترتيب در هر پنج نفر به فرد آخر ، پرسشنامه داده شده و نظرسنجي در ميان اين نمونه هاي تصادفي ترتيبي و به تعداد 623 نمازگزار انجام يافته است . ^{( 1 )}

مهم ترين مساجد كنوني موجود در مكّه مكرّمه

اما براي رسيدن به دوّمين هدف از اهداف پژوهش حاضر ؛ يعني شناخت فاصله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ Blaock , 1979 .

82

مطلوب ميان خانه هاي مسكوني و مساجد از ديدگاه نمازگزاران ، سه محله از محله هاي مختلف مكه انتخاب شد تا مطالعات ميدانيِ تفصيلي در آن ها صورت پذيرد . در انتخاب محله ها اين نكته رعايت شده است كه به طور عام بتوانند نماينده مناطق مختلف شهر مكه باشند ؛ چه ، محلّه « جرول » بدان سبب انتخاب شده كه نماينده وضعيت موجود مساجد در يكي از محله هاي سنتي و برخوردار از بافت قديمي شهر باشد ؛ منطقه « عزيزيه » ، نيز بدان دليل برگزيده شده است كه نمايانگر وضعيت محله هاي جديد در شرق و جنوب شرقي مكه باشد و سرانجام محلّه « زاهر » نيز از آن روي به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گرفته است كه بتواند نماينده محله هاي غربي شهر باشد ( نقشه شماره 2 ) . در اين سه محله مطالعات و اقدام هاي زير انجام پذيرفته است :

مناطق مختلف شهري مكّه مكرّمه و مناطق مورد مطالعه در اين تحقيق

1 ـ موقعيت هر يك از مساجد موجود در اين محله ها شناسايي و بر روي نقشه هاي تفصيلي مشخص شد .

2 ـ در هر يك از محله هاي ياد شده ، نمونه اي از مساجد انتخاب گرديد و به هدف تعيين موقعيت و مركزيت هر مسجد نسبت به خانه هاي پيرامون آن ، فاصله ميان مسجد و

83

نقشه منطقه عزيزيّه كه مساجد موجود بر روي آن مشخص شده اند .

نقشه منطقه زاهر كه مساجد موجود در روي آن مشخص شده اند .

84

خانه هاي نمازگزاران اندازه گيري شد . هدف از اين اقدام آن بود كه مناسب ترين مكان

نقشه منطقه جرول كه مساجد موجود در روي آن مشخص شده اند .

براي ساخت مسجدها در آينده شناسايي گردد ، قطر دايره مناسبي كه مي بايست مسجد در وسط آن قرار گيرد ، معين شود . شناختي از تعداد مساجد لازم براي محله هاي احداثي در آينده به دست آيد و سرانجام از دوگانگي در ساخت مساجد پرهيز شود .

5 ـ تحليل نتايج مطالعه

اين پژوهش كوشيده است ابعادي چند از وضعيت مساجد را به لحاظ اجتماعي و همچنين از نظر برخورداري از تسهيلات و فاصله آن ها به خانه هاي نمازگزاران روشن سازد و از اين رهگذر تصويري گويا از اوضاع مساجد مكه و فرض ها و راه حل هاي

85

ممكن براي رفع مشكلات آن ها به دست دهد .

اين مهم خود در قالب دو تحليل انجام پذيرفته است :

5 ـ 1 ـ تحليل نظرسنجي انجام شده در جامعه نمازگزاران و امامان جماعت مساجد .

5 ـ 2 ـ تحليل فاصله ها به هدف سنجش وضعيت مطلوب براي مساجد احداثي در آينده .

اكنون در صفحاتي كه فرا روي داريد با نتايج اين مطالعه آشنايي خواهيد يافت :

5 ـ 1 ـ 1 ـ وضعيت اجتماعي نمازگزاران ؛ در بررسي سنّ نمازگزاران مساجد ، در نمونه مورد مطالعه ، نتايج زير به دست آمده است ( جدول شماره 1 ) :

جدول شماره 1 ـ سن نمازگزاران در مساجد مورد مطالعه

سنشمار افراد هر گروهدرصد آن ها به كل جامعه آماري

كمتر از 20 سال585/7

از 20 تا 29 سال1559/24

از 30 تا 39 سال1501/24

از 40 تا 49 سال1393/22

از 50 تا 59 سال643/10

بيش از 60 سال689/10

جمع623

در اين جدول ملاحظه مي شود كه بالاترين درصد نمازگزاران مربوط به گروه سني ميان 20 تا 29 سال است و از آن خبر مي دهدكه بيشتر نمازگزاران از جوانان هستند . اين پديده كه اكثريت نمازگزاران به گروه سني جوان مربوط باشد ، خود پديده اي پسنديده است و در مورد كهنسالان نيز ظاهرا اين احتمال مطرح است كه عدم تحمّل پيمودن مسافت هاي طولاني ، يكي از عوامل كاهش حضور آنان در مساجد باشد .

5 ـ 1 ـ 2 ـ وضع تابعيت نمازگزاران ؛ در جامعه آماريِ موردِ بررسي ، حدود 22 ملّيت شناسايي شدند كه البته در اين ميان بالاترين درصد ، متعلّق به اتباع عربستان سعودي بود و 5/52 % از آمد و شد كنندگان به مساجد را همين گروه تشكيل مي دادند . اتباع يمن با

86

نسبت 13 % ، پاكستاني ها با نسبت 12 % و مصري ها با نسبت 5/10% در رتبه هاي بعد قرار داشتند .

5 ـ 1 ـ 3 ـ آيا نمازگزار از ساكنان همان محله است ؟ در پاسخ اين سؤال كه آيا نمازگزار مورد مصاحبه ، از ساكنان همان محلّه اي است كه در آن مسجد نمازگزارده يا از ساكنان ديگر مناطق است ، كساني كه پاسخ مثبت داده بودند ، حدود 82% را تشكيل مي دادند و بقيه از كساني بودند كه در هنگام تحقيق حاضر به صورت عبوري در مسجد مورد مطالعه حضور يافته و آن جا نماز گزارده اند . اين بدان معناست كه اكثريت قاطع نمازگزاران مساجد مورد مطالعه ، از ساكنان همان منطقه اي هستند كه مسجد در آن قرار دارد و از اين روي ديدگاهي كه آنان در پاسخ به پرسش ها ارائه كرده اند انعكاسي از يك برداشت حقيقي از وضع مساجد و نگاه نمازگزاران است .

5 ـ 1 ـ 4 ـ ميزان ارتباط نمازگزاران با مساجد ؛ تحقيق حاضر در صدد شناخت اين امر برآمده است كه آيا نمازگزاران مساجدِ مورد مطالعه ، بيشتر نمازهاي خود را در همان مساجد به جاي مي آورند يا نه . داده هاي تحقيق حاكي از آن است كه حدود 75% كل جامعه آماريِ مورد مطالعه ، بيشتر نمازهاي خود را در مساجد نمونه موضوع بررسي ، كه غالبا نزديك ترين مسجدها به خانه هاي آنان بوده است ، به جا مي آورند .

5 ـ 1 ـ 5 ـ سطح خدمات در مساجد ؛ ترديدي نسبت كه سطح خدمات و تسهيلات موجود در مساجد ، در حيات و پويايي آن ها و در نتيجه عنايت و اهتمام به مسجد و پاسداشت حرمت و جايگاه آن ، كه خواست اسلام است ، تأثير برجسته اي دارد .

شايد يكي از مهم ترين عوامل اعلام « هفته مساجد » به مديريّت وزارت حج و اوقاف عربستان ، همين اهتمام به سطح خدمات رفاهي و نظافت مساجد و فراهم ساختن برخي از نيازهاي اوّليه و ضروري آن ها باشد .

چنان كه شايد آمد و شد كنندگان به هر مسجد ، شايسته ترين كسان براي عهده دار شدن مسوؤليت اين گونه خدمات اساسي باشند .

5 ـ 1 ـ 6 ـ سطح نظافت مساجد ؛ در اين باره داده هاي حاصل از پژوهش حاضر ، به شرح جدول زير ( جدول شماره 2 ) بوده است :

87

جدول شماره 2 ـ سطح نظافت مساجد

سطح نظافتشمار افراد در هر گزينهنسبت اين افراد به كلّ جامعه آماري

خوب3596/57%

متوسط2263/36%

بد381/6%

جمع623100%

در اين جدول ملاحظه مي شود كه 6/57 % از نمازگزاران ، پاكيزگي مساجد را « خوب » دانسته اند .

5 ـ 1 ـ 7 ـ تهويه و تلطيف هوا ؛ از آن روي كه مكه در بيشتر فصل هاي سال و به ويژه در فصل تابستان داراي هواي گرم است ، مسأله سرد كردن و تلطيف هواي مسجد يكي از ابعاد مهم خدمات آن به شمار مي رود . در مطالعه حاضر و از رهگذر پرسش هايي كه بدين امر نظر داشته و در تحليل نتايج آن ها ، وضعيت گزارش شده در جدول زير ( جدول شماره 3 ) به دست آمده است :

جدول شماره 3 : سطح خدمات مربوط به سرد كردن و تلطيف هواي مساجد مكه مكرمه

سطحشمار افراد در هر گزينهنسبت اين افراد به كل جامعه آماري

خوب4943/79%

نامطلوب1297/20%

623100%

در اين جدول ملاحظه مي شود كه حدود 80 % از پاسخ دهندگان ، سطح تهويه و تلطيف هوا را « خوب » و تنها حدود 20% آن را « نامرغوب » توصيف كرده اند كه اين امر نيز يا به كهنه بودن سامانه ها و دستگاه هاي سرما ساز مساجد و يا به عدم مراقبت و نگهداري لازم از اين سامانه ها و دستگاه ها بازمي گردد و اين پديده در مورد بسياري از مساجد ، امري طبيعي است . البته اين حقيقت ناگفته پيداست كه وضعيت هواي مسجد در حضور نمازگزاران در مسجد و باقي ماندن آنان در اين مكان پس از پايان نماز اثر فراواني دارد ؛ چرا كه اگر هواي مسجد سرد و لطيف باشد ، نمازگزاران به اين

88

امر ترغيب خواهند شد و در صورتي كه هوا گرم و نامطلوب باشد تأثير معكوسي خواهد داشت .

5 ـ 1 ـ 8 ـ توقفگاه هاي خودرو ؛ مسأله توقفگاه خودرو يكي از مهم ترين موانعي است كه ممكن است نمازگزار را از آمدن به مسجد باز بدارد ، بهويژه در هنگامي كه ميان خانه او تا مسجد فاصله زيادي باشد . احتمالاً مشكل پاركينگ در مورد همه مراكز خدمات عمومي از قبيل بيمارستان ها ، مدارس ، اداره هاي دولتي و طبعاً مساجد ، مشكلي همگاني است كه خود به مشكل در طرح و برنامه از سوي نهادهاي دست اندركار و عدم توجه كافي به اين نياز مهم باز مي گردد .

در پژوهش حاضر ، در اين باره پرسش شده است كه چه ميزان توقفگاه خودرو در اطراف مساجد در دسترس است . نتايج به دست آمده از پژوهش ( جدول شماره 4 ) روشن ساخته است كه حدود 4/62% از نمازگزارانِ مورد مصاحبه ، بر اين عقيده بوده اند كه در دسترسي به پاركينگ در مجاورت مسجد با مشكل مواجه هستند ، در حالي كه حدود 6/37 % چنين اظهار كرده اند كه در اين باره مشكلي ندارند . اين پاسخ بيشتر در مورد آن دسته از مساجدي ديده مي شودكه در برخي از محله هاي جديد شهر مكه ساخته شده اند يا امكان استفاده از خيابان به عنوان محل توقف خودرو در جوار مسجد وجود داشته است . در مواقع عادي معمولاً چنين كاري نيز صورت مي پذيرد و نمازگزاران خودروهاي خود را در خيابان هاي مجاور مسجد پارك مي كنند . اما در روزهاي جمعه و به هنگام نماز جمعه ، از آن روي كه در بيشتر مساجد پاركينگ مشخصي وجود ندارد و مردم ناگزير مي شوند خودروهايشان را در خيابان هاي اصلي يا حتي فرعي اطراف مسجد متوقف سازند ، همين امر سبب كندي عبور و مرور در اطراف مساجد مي شود . در مطالعه اي به هدف پي بردن به مقدار ضرورت توقفگاه هاي خودرو در اطراف مساجد ، از افراد مورد مصاحبه پرسيده شده است چه مقدار با اهميت وجود چنين توقفگاه هايي اختصاصي به عنوان حريم مسجد موافقند . در پاسخ ، اكثريتي حدود 85% بر ضرورت اين گونه پاركينگ هاي اختصاصي مساجد تأكيد داشته اند تا هر نمازگزاري بتواند با آسودگي خاطر ، خودرو خود را در آن جا بگذارد .

89

جدول شماره 4 : ديدگاه نمازگزاران در مورد وجود توقفگاه در اطراف مسجد

پاسخشمار افرادي كهنسبت اين افراد به اين پاسخ را داده اندكلّ جامعه آماري

پاركينگ وجود دارد2346/37%

پاركينگ وجود ندارد3894/62%

623100%

5 ـ 1 ـ 9 ـ فاصله ميان مسجد و خانه ؛ شايد مسأله مسافت ؛ يعني فاصله مكاني ميان خانه و مسجد و نيز توزيع جمعيتي مساجد در مقايسه با خانه ها ، در هر يك از محله هاي شهر يكي از مهم ترين ابعادي باشد كه پژوهش حاضر بر آن تأكيد داشته است .

5 ـ 1 ـ 10 ـ فاصله خانه و مسجد در وضعيت كنوني ؛ درباره فاصله مساجد موجود با خانه هاي نمازگزاران ، نتايج خوبي در اين جستار به دست آمده و اين نتايج ، خطوط كلي اي را در باره موقعيت مطلوب مساجد و چگونگي مركزيت آن ها در فاصله ميان خانه هاي مسكوني در مناطق و محله هاي مختلف به دست مي دهد ( جدول شماره 5 ) :

جدول شماره 5 ـ فاصله ميان مسجد و خانه در وضعيت كنوني

فاصله اظهار شدهشمار كساني كهنسبت اين كسان به ميان خانه و مسجداين گونه پاسخ داده اندكلّ جامعه آماري

كمتر از 100 متر2132/34%

از 100 تا 199 متر1083/17%

از 200 تا 299 متر7512%

از 300 تا 399 متر571/9%

از 400 تا 499 متر202/3%

از 500 تا 599 متر308/4%

از 600 تا 699 متر58/0 %

90

از 700 تا 799 متر106/1%

بيش از 800 متر1059/16%

623100%

اين داده ها حاكي از آن است كه حدود 2/34 % از نمازگزاران خانه هايشان در فاصله حدود 100 متر از مسجد قرار دارد و اين درصد خوبي است . رتبه بعدي پس از اين گروه ، از آنِ كساني است كه خانه هايشان در فاصله 100 تا 199 متر از مسجد قرار دارد و خود حدود 3/17 % از مجموع افراد جامعه آماري نمونه را شامل مي شوند . نكته قابل توجه در اين جدول آن است كه نسبت كساني كه خانه هايشان بيش از 800 متر با مسجد فاصله دارد نسبت چندان پاييني نيست و به 9/16 % مي رسد . اين خود حاكي از آن است كه مساجد با شمار نسبتاً فراوان از خانه ها فاصله زيادي دارد .

5 ـ 1 ـ 11 ـ فاصله مطلوب از ديدگاه نمازگزاران ؛ در مطالعه اي به هدف آگاهي از ديدگاه هاي نمازگزاران درباره فاصله مطلوب ميان خانه و مسجد ، در مساجد احداثي در آينده ، به گونه اي كه دسترسي به آن ها را آسان تر سازد ، نتايج زير به دست آمده است ( جدول شماره 6 ) :

جدول شماره 6 ـ فاصله مطلوب ميان مسجد و خانه از ديدگاه نمازگزاران

فاصله مطلوب ازديدگاه مصاحبهشمارافراددرهريك از گزينه هانسبت اين افراد به كلّ جامعه آماري

شوندگان

كمتر از 100 متر21835%

از 100 تا 199 متر2346/37%

از 200 تا 299 متر785/12%

از 300 تا 399 متر321/5%

از 400 تا 499 متر154/2%

از 500 تا 599 متر285/4%

از 600 تا 699 متر203 %

91

از 700 تا 799 مترــــ

بيش از 800 متر166/2%

623100%

آن گونه كه در جدول ملاحظه مي شود ، بيشترين درصد از جامعه آماريِ مورد مطالعه ، براين نظر بوده اند كه فاصله مطلوب ميان مسجد و خانه ، ميان 100 تا 199 متر است . در رتبه پس از اين گروه ، كساني هستند كه معتقدند فاصله مطلوب زير 100 متر است . اين گروه حدود 35% از جامعه آماري را به خود اختصاص داده اند . طرفداران فاصله مطلوب ميان 200 و 299 متر نيز رتبه سوم را از آن خود كرده اند و نسبت اين گروه در كلّ جامعه آماري ، به حدود 5/12 % مي رسد . از اين روي مشاهده مي كنيم اكثريت قاطع جامعه آماريِ مورد مطالعه ، كه نسبت 85 % از كلّ اين جامعه را از آن خود كرده اند ، طرفدارِ فاصله ميانگين حدود 200 متر هستند .

5 ـ 1 12 ـ سهولت رسيدن به مسجد ؛ در مقايسه ميان فاصله مكاني و انگيزه دروني حضور در مسجد براي كساني كه فاصله كمتري دارند ، در اين پژوهش روشن شده است كه اكثريت معتقدند رسيدن به مساجد در وضعيت حاضر ، دشوار نيست ( جدول شماره7 ) :

جدول شماره ، ـ ميزان سهولت در رسيدن به مسجد

سهولت ياعدم سهولت دسترسيتعداد افراد در هر گزينه نسبت اين تعداد به كلّ جامعه آماري

دسترسي به مسجد آسان است54187%

دسترسي به مسجد دشوار است8113%

623100%

به نظر مي رسد ارائه كنندگان اين پاسخ ، كه « دسترسي به مسجد آسان است » با برهان كساني منطبق است كه نزديك ترين فاصله را با مسجد دارا هستند و با مشكلي به نام دوري خانه از مسجد دست به گريبان نيستد ؛ چه ، مشاهده مي كنيم كه حدود 85% از نمازگزاران از فاصله هاي نزديك و پياده به مسجد مي آيند .

92

مطالعه حاضر همچنين روشن ساخته است كه حدود 83% از پاسخ دهندگان ( جامعه آماري ) نماز در مسجد را بدان دليل كه مسجد به خانه هاي آنان نزديك است برگزيده اند و تنها حدود 11% اظهار داشته اند : آمدنِ آنان به مسجد ، به دليل قرائت خوب امام جماعت بوده و حدود 6% نيز اين امر را به وجود توقفگاه هاي خودرو و سهولت پارك و وسايل نقليه خود مربوط دانسته اند .

5 ـ 1 ـ 13 ـ وضعيت مساجد ؛ در تحليل داده هايي درباره وضعيت عمومي مساجد ، اين نتيجه ملاحظه شده است كه حدود 68% از مساجد به دست نيكوكاران ساخته شده و تنها حدود 32% از آن ها بناهاي دولتي هستند . اين خود بي گمان از ميزان تمايل نيكوكاران در ساخت و آباداني مساجد از پايبندي آنان به اين فرمان الهي حكايت دارد كه فرمود :

{  إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ . . . } ^{( 1 )} ؛

« مساجد را تنها كساني آباد مي كنند كه به خدا و روز واپسين ايمان دارند . »

از مجموع مساجد مورد مطالعه كه شمار آن ها به 153 مورد مي رسد ، ملاحظه شده است كه در 62% از آن ها نماز جمعه برگزار مي شود . همچنين در نتيجه پژوهش حاضر ، روشن شده است كه بيشتر مساجد از واحدهاي مسكوني براي امام جماعت و مؤذن برخوردار نيستند ؛ چه ، از ميان مساجد مورد مطالعه حدود 70 % فاقد واحد مسكوني بوده و تنها حدود 30 % از آن ها از واحد مسكوني براي امام جماعت و مؤذن مسجد برخوردار بوده اند .

5 ـ 1 ـ 14 ـ وضعيت دستشويي هاي مساجد ؛ درباره اين واحد ، خدماتي كه به دليل نياز فراوان و روزانه به آن ها در مساجد از اهميت زيادي برخوردارند ، پژوهش حاضر روشن ساخته است كه حدود 84% از مسجدهاي مورد مطالعه ، داراي دستشويي هستند ، كه اين خود درصدي مناسب است و تنها حدود 16% فاقد چنين امكاناتي هستند ، هر چند البته اين وضعيت در حد همين درصد نيز پسنديده نيست .

5 ـ 1 ـ 15 ـ مدارس ويژه حفظ قرآن ؛ امروزه بيشتر مدارس حفظ قرآن در مجموعه مساجد جاي گرفته اند و در برخي از موارد داراي ساختمان هاي مستقلي در جوار مسجد هستند و در برخي ديگر نيز در داخل خود مسجد برگزار مي شوند . اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توبه : 18

93

مدارس هم از نظر ديني داراي اهميتي ويژه اند و هم فرزندان و جوانان جامعه را كه غالباً از دانش آموزان و دانشجويان هستند ، به آمد و شد به مساجد و فراگيري و تلاوت قرآن خو مي دهند .

در مطالعه حاضر اين نتيجه به دست آمده است كه در حدود 23% از مساجد مورد بررسي ، مدارس حفظ قرآن وجود دارد و حدود 77% فاقد چنين مدرسه ها يا كانون هايي هستند . البته اين در حالي است كه مي دانيم عربستان از مدارس حفظ قرآن حمايت مي كند و به شركت كنندگان در اين مدارس مقرري هاي ماهانه اي اختصاص مي دهد و افزون بر اين ، نيكوكاران نيز كمك هاي داوطلبانه اي در اختيار اين مدارس مي گذارند .

5 ـ 1 ـ 16 ـ برخورداري مساجد از مؤذن ؛ در مطالعه حاضر روشن شده است كه درصد مناسبي از مساجد داراي مؤذن هستند ( جدول شماره 8 ) :

جدول شماره 8 ـ وضعيت برخورداري مساجد از مؤذن

وضعيت مسجدشمار مسجد در هر مورددرصد نسبت به كلّ جامعه آماري

بدون مؤذن13085%

داراي مؤذن2315%

153100%

بي گمان مؤذنان در پاسداشت اذان در اوقات خاص آن و مراقبت و نظافت مسجد ، نقش برجسته اي دارند و غالبا ـ در عربستان سعودي ـ به هنگام حضور نيافتن امام جماعت نيابت از او را عهده دار مي شود . از اين روي ، وجود مؤذن از نيازهاي اوّليه هر مسجد است و اهتمام به اين امر از ضرورت ها دانسته مي شود .

اين نيز ناگفته نماند كه در عربستان سعودي اغلب مؤذنان ، مانند امامان جماعت حقوق ماهيانه اي از دولت دريافت مي كنند .

5 ـ 1 ـ 17 ـ سطح علمي امامان جماعت ؛ در بررسي وضعيت علمي و تحصيلي امامان جماعت مساجد مورد مطالعه ، روشن شد كه حدود 37% آنان از مدرك تحصيلي معتبر برخوردار نيستند ( جدول شماره 9 ) :

94

جدول شماره 9 ـ وضعيت علمي و تحصيلي امامان جماعت مساجد

وضعيت مدرك تحصيلي * تعداد افراددرصد نسبت به كل در هر موردجامعه آماري

بدون مدرك معتبر5737%

داراي تحصيلات تا كلاس ششم1611%

داراي تحصيلات تا ديپلم2516%

داراي تحصيلات دانشگاهي ( مقطع ليسانس ) 4026%

داراي تحصيلات تكميلي ( فوق ليسانس و دكتري ) 1510%

153100%

* به تفاوت نظام تحصيلي در عربستان و ايران توجه شود .

همانگونه كه در جدول مشاهده مي شود 26% از افراد جامعه آماري ، داراي مدرك دانشگاهي در حدّ ليسانس هستند كه اين درصدِ بسيار مناسبي است . به همين تعداد ؛ يعني حدود 26% نيز تحصيلاتي در حد پايان مقطع متوسطه يا پايان مقطع نخست تحصيلي ( پايه ششم ) دارند و جالب آنكه حدود 10% هم از تحصيلات تكميلي مانند فوق ليسانس برخوردار هستند . اين خود حاكي از اين نويد است كه دارندگان مدارج علمي بالا به عهده دار شدن جماعت روي آورده اند . اين امر به ويژه هنگامي اهميت مي يابد كه بدانيم چنين امامان جماعتي معمولا به خوبي از عهده قرائت قرآن ، مسأله مخارج حروف و رعايت تجويد برمي آيند و ممكن است وجود چنين كساني موجب اداي هر چه درست تر و زيباتر نماز شود و خود بر اقبال مردم به نماز جماعت بيفزايد .

ناگفته پيداست كه امام جماعت با چگونگي قرائت و نماز خود و با طول ندادن به نماز و سخت گيري نكردن بر نمازگزاران ، نقش مهمي را در ترغيب مردم به مسجد دارد و در صورتي كه روشي برعكس در پيش بگيرد ، مي تواند موجب گريز مردم شود . اين حقيقت ، هم در مطالعات ميداني و نظرسنجي از نمازگزاران به اثبات رسيده است و هم نوع رفتار مردم آن را گواهي مي كند .

5 ـ 2 ـ 1 ـ پراكندگي كنوني مساجد مكه ؛ براي آنكه بتوانيم تصويري روشن از وضعيت كنوني مساجد مكه و پراكندگي آن ها درمناطق مسكوني مختلف اين شهر به

95

دست دهيم ، به مطالعه اي ميداني در سه محله يا منطقه مكه پرداختيم كه عبارتند از :

1 ـ منطقه عزيزيه

2 ـ منطقه زاهر

3 ـ منطقه جرول

براي رسيدن به دركي روشن از مساجد اين سه منطقه ، نخست همايش ميداني درباره اين محلّه ها انجام يافت ، سپس مشاهدات به دست آمده بر روي نقشه ثبت گرديد و سرانجام مساجد موجود در اين مناطق بر روي نقشه علامت زده شدند . ( جدول شماره 10 ) .

جدول شماره 10ـ شمار مساجد موجود در سه منطقه مورد بررسي

نام محله يا منطقهتعداد مساجد موجود

عزيزيه27

زاهر39

جرول19

جمع85

براي پي بردن به فواصلي كه نمازگزاران از خانه تا مسجد طي مي كنند در هر يك از مساجد مورد مطالعه ، چند مسجد به عنوان نمونه و همچنين شماري از نمازگزاران در هر منطقه به عنوان نمونه انتخاب شدند و در مطالعاتي ميداني ، داده هايي درباره فاصله اي كه هر كدام از آنان سپري مي كنند و نيز جهتي كه براي رسيدن به مسجد در پيش مي گيرند گردآوري شد .

در نقشه شماره 6 كه مربوط به منطقه عزيزيه است مشاهده مي كنيم كه در مورد بسياري از مساجد فاصله زيادي از آن ها تا خانه هاي مسكوني مناطق اطراف وجود دارد . اين در حالي است كه در ديگر سوي در برخي از مناطق ، به ويژه در جاهايي كه به خيابان هاي اصلي مشرف هستند ، شاهد نوعي كار موازي و دوباره كاري هستيم .

در منطقه عزيزيه نكته قابل ملاحظه ديگر آن است كه فاصله هاي ميان مساجد و به تبع ، فاصله هاي ميان خانه ها و مساجد ، بيش از آن چيزي است كه در ديگر مناطق به چشم

96

مي خورد . اين امر ظاهراً به تصادفي بودن پراكندگي مساجد و عدم پيمايش لازم پيش از احداث مساجد در اين منطقه باز مي گردد و شايد هم در اين ميان بالا بودن قيمت زمين در مناطقي چون عزيزيه عامل دشوار كننده ديگري براي انتخاب محل مناسب احداث مساجد باشد .

اما نقشه شماره 7 مربوط به منطقه زاهر نشان مي دهد كه در برخي از نقاط اين منطقه دوباره كاري زيادي مشاهده مي شود و تعداد زيادي مسجد وجود دارد و در نتيجه نمازگزاران با گزينه هاي متعددي براي رفتن به اين يا آن مسجد روياروي هستند و فاصله كمي را نيز تا مسجد طي مي كنند . اما در همين منطقه و در برخي از نقاط ديگر آن ، به دليل وجود نداشتن مسجد به تعداد لازم ، نمازگزاران ناگزير به پشت سر نهادن مسافت زيادي براي رسيدن به مسجد هستند .

اما نقشه شماره 8 مربوط به منطقه جرول تصويري كاملا متفاوت با ديگر مناطق به دست مي دهد و گوياي آن است كه در اين منطقه فاصله ميان مساجد و به طور طبيعي فاصله خانه ها تا مسجدها كمتر است . اين امر احتمالا به كوچك بودن اين منطقه و قدمت آن در مقايسه با ديگر مناطق مكه و به تبع ، فراواني شمار مساجد در اين منطقه باز مي گردد . بي ترديد مناطق قديمي شهر درمقايسه با مناطق جديد ، از تعداد مساجد بيشتري برخوردارند ؛ چرا كه رشد اين مناطق كند بوده و اين خود سبب مي شده است فرصت و زمينه خوبي براي انتخاب مكان مناسب و داراي مركزيت بيشتر براي مسجد بر حسب نياز مردم وجود داشته باشد .

با ملاحظه نقشه هاي مناطق سه گانه عزيزيه ، زاهر ، و جرول مي توان وضعيت كنوني مساجد در اين منطقه را در اين دسته بندي خلاصه كرد كه ما اصولا با سه نوع خانه در اين منطقه مواجه هستيم :

1 ـ خانه هايي با فاصله بسيار نزديك به مسجد .

2 ـ خانه هايي با فاصله متوسط با مسجد .

3 ـ خانه هايي با فاصله دور با مسجد .

در خلال اجراي پژوهش حاضر ، مشاهده شد كه نزد بيشتر افراد نمونه مورد مطالعه نوعي احساس عدم رغبت نسبت به پشت سر گذاشتن مسافت هاي طولاني براي رسيدن

97

به مسجد به منظور اداي نماز وجود دارد . اين حقيقتي است كه در مقايسه فاصله ها در نقشه هاي مناطق ياد شده نيز تأييد مي شود .

5 ـ 2 ـ 2 ـ ديدگاهي درباره وضعيت مطلوب براي مساجد كنوني ؛ چنان كه پيشتر گذشت مطالعاتي جغرافيايي در باره رسيدن به بهترين نظريه در مورد توزيع مجدد خدمات عمومي صورت پذيرفته است . اين مطالعات كوشيده تا در درجه نخست اوضاع موجود را بررسي و تحليل كند و سپس به فرضيه اي براي توزيع مجدد اين خدمات برسد وآن گاه در پرتو معيارهايي معين ^{( 1 )} سياستي جديد را در خصوص تنظيم مجدد توزيع اين گونه از خدمات رسم كند . اين مطالعات هدفي بنيادين را در نظر داشته است و آن مركزيت خدمت يا خدمات مورد بررسي است ، به گونه اي كه هر كس به آن خدمت يا خدمات نياز داشته باشد بتواند با صرف كمترين هزينه بدان دست يابد . در اين ميان شايد نظريه مراكز مركزي ( Central place theory ) نظريه اي فراگير در بررسي مراكز خدماتي و اندازه و حجم اين گونه از خدمات به شمار آيد .

ما در اين پژوهش كوشيده ايم پاره اي از معيارها و استانداردهاي موجود را در رسيدن به شناختي از وضعيت پراكندگي مساجد ـ و وضعيت مطلوب براي آن ها در آينده ـ به كار گيريم . از همين روي نيز در پژوهش حاضر تأكيد ما بر شناخت « تعداد مناسب براي مساجد در هر يك از سه منطقه مورد مطالعه بوده و اين امر از سه رهگذر انجام يافته است :

1 ـ اطلاع از مساحت هر يك از مناطق سه گانه ياد شده .

2 ـ به كارگيري برخي از معادله هاي رياضي براي محاسبه تعداد مطلوب و آرماني .

3 ـ مقايسه الگوي پيشنهادي يا الگو يا وضعيت موجود و بررسي ميزان تفاوت بر پايه اصول و معيارهايي كه پيشتر بدانها اشاره شد .

بدين ترتيب در جريان پژوهش حاضر مساحت هر يك از مناطق سه گانه مكه مشتمل بر خيابان ها و خانه هاي مسكوني ـ چرا كه اين مناطق ، مناطقي مسكوني هستند ـ اندازه گيري و سپس بر پايه معادله ، نتايج لازم محاسبه شده اند . ناگفته نماند در اين معادله A مساحت منطقه مورد بررسي ، a ارزش عددي ثابت ، s مسافت مطلوب ميان مراكز خدماتي مورد بررسي و K تعداد مراكز پيشنهادي به عنوان متغير مورد محاسبه است . در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ Al . Ghamdi , 1981, Mehretu 1980 ,white , 1979 .

98

اين معادله ، همچنين بر پايه مطالعات پيشين كه در آن ها بيشترين درصد از افراد مورد مصاحبه 200 متر را به عنوان فافصله مطلوب ميان خانه و مسجد مطرح كرده بودند عدد 200 به عنوان مسافت مطلوب اتخاذ شده است . محاسبه هاي انجام يافته در قالب معادله فوق نتايج زير ( جدول شماره 11 ) را به دست داده است :

جدول شماره 11 ـ تعداد مساجد موجود و تعداد مساجد پيشنهادي در مناطق سه گانه

نام منطقهتعداد مساجد موجودتعداد مساجد پيشنهادي

عزيزيه2735

زاهر3926

جرول1912

جمع8573

آن گونه كه در جدول ملاحظه مي شود در منطقه عزيزيه شمار مساجد فعلي 27 و تعداد مساجد پيشنهادي 35 باب است . براي تفسير اين ارقام ، نظريه كريستالر به خدمت گرفته شده و ارقام ياد شده در قالب آن تحليل شده اند . بر پايه اين نظريه ( و چنان كه در نقشه شماره 9 مي بينيد ) اشكالي شش ضلعي رسم مي شود و سپس نقطه مركزي هر شكل محل استقرار خدمت موضوع بررسي اعتبار مي گردد .

بدين ترتيب ما مي توانيم تفاوتي را نيز مشاهده كنيم كه ميان نقاط مختلف يك منطقه وجود دارد ؛ چه برخي نقاط داراي مساجدي بيش از نياز هستند و برخي ديگر اصلا داراي مسجد نيستند . اما الگوي پيشنهادي ما همه نقاط يك منطقه را پوشش مي دهد به گونه اي كه هر كس مي تواند در فاصله حدود 200 متري خانه خود به مسجد دسترسي داشته باشد ؛ چرا كه الگوي پيشنهادي ما هر يك از مساجد در وسط دايره اي با قطر 200 متر قرار گرفته است .

آن گونه كه در نقشه شماره 10 نيز ملاحظه مي شود شمار مساجد پيشنهادي در مقايسه با مساجد موجود از 39 باب به 26 باب تقليل يافته است . البته نكته ديگر هم در اين منطقه آن است كه توزيع كنوني مساجد كاملا تصادفي است و گاه در آن تكرار و

99

موازات نيز ديده مي شود تا جايي كه گاه ميان دو مسجمد فاصله اي كمتر از صد متر است و اين پديده در بيش از يك نقطه از منطقه زاهر به چشم مي خورد . از همين روي در الگوي پيشنهادي مطرح شده است كه در اين منطقه به جاي مساجد موجود تنها 26 مسجد وجود داشته باشد و اين تعداد نيز بر اساس طرحي همنواخت و با فاصله هاي مساوي از همديگر توزيع شوند به گونه اي كه به خوبي همه نقاط اين منطقه از شهر را پوشش دهند .

اما درباره منطقه جرول ، نقشه شماره 11 نشان مي دهد كه شمار مساجد از 19مسجد يعني تعداد واحدهاي موجود به 12 واحد به عنوان شمار پيشنهادي كاهش يافته است ؛ چه ، مساحت اين منطقه از شهر زياد نيست و با آن كه در الگوي پراكندگي مساجد اين منطقه شاهد نزديكي بيشتر آن ها با همديگر هستيم اما اگر بنا باشد اين تعداد در منطقه با آن مساحت محدود وجود داشته باشند سامان دهي و مراقبت از آن ها كاري آسان نخواهد بود .

آن چه را تا كنون درباره پراكندگي مساجد گذشت مي توان اينگونه خلاصه كرد كه الگوي پيشنهادي پراكندگي مساجد در مناطق سه گانه ياد شده از مكه تنها توصيفيس از « بايستگي ها » و بايدهاي پراكندگي مساجد در اين مناطق است . البته در صورتي كه بنا باشد روشهاي محتوي و تمركز گرا در انتخاب بهترين و مناسب ترين محل و مسافت معقول و ناظر به مركزيت مشخص منطقه اي اعمال گردد .

اين الگويي است كه دست كم در پراكندگي مراكز خدمات ديني در محله هاي نوساز شهر و در نقشه هاي جامع جديد شهرداري ها مي توان از آن پيروي كرد .

* پي نوشتها :