بخش 6

101

ميقات حج - سال يازدهم - شماره چهل و يكم - پاييز 1381

پژوهشي درباره كعبه و اشياي هنري ـ تاريخي آن

طرجان يلماز / محمّدرضا نعمتي

2 ـ عصر مملوكي

تاريخ ساخت : 659ـ660 هجري ( 1261م ) درازا : 5/27 سانتي متر شماره ثبت : ( 2216/2 )

اين كليد از برنج ساخته شده و طلاكوب گرديده است . بر دو روي پهناور بدنه كليد ، نوشته هايي است كه امتداد آن را فرا گرفته ولي در قسمت هاي باريك آن ، نقوش زنجيره اي و ساقه هاي كوچك گياهي است . اين كليد به دوره نخستين خليفه عباسي در قاهره ، مستنصر بالله ( 659ـ660 هـ . ق . ) باز مي گردد .

نوشته ها : بر روي بدنه قسمت « الف » كليد ، نوشتار طلاكوب با آيه كريمه : « ان أول بَيْت » تا « مقام ابراهيم » شروع مي شود و بقيه آيه تا آخر در قسمت « ب » بدنه كليد ادامه مي يابد و به دنبال آن ، آيات 96 ـ 97 سوره آل عمران مي آيد و سپس عبارت : « الإمام المستنصر بالله أميرالمؤمنين » وجود دارد . احتمال مي رود خليفه نامبرده ، نخستين خليفه اي باشد كه در زمان ظاهر بيبرس در مصر به اين لقب ياد شده است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص60 ـ 62

102

تاريخ ساخت : 743 هجري ( 1342م ) زمان سلطان صالح عماد الدين اسماعيل

درازا : 34 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2218/2

در ساخت اين كليد ، برنج به كار رفته و سپس طلاكوبي شده است و دسته كليد با نقوشي از ساقه هاي گياهي و اشكال هندسي زينت داده شده است ، ولي دو قسمت پهناور آن ، تنها با نقوش تزيين شده است . اين كليد نيز به نخستين خليفه عباسي در قاهره ( مستنصر بالله ) منسوب است .

نوشته ها : روي بدنه قسمت « الف » آن ، آيه 96 و بخشي از آيه 97 سوره آل عمران ثبت شده و روي بدنه قسمت « ب » آن عبارت : « خلّد الله دولة الإمام بن الإمام المستنصر بالله أميرالمؤمنين » نوشته شده است و شايد اين آخرين كليدي باشد كه به نام او است و به « باب الرحمه » مربوط است و آن دري است در داخل كعبه كه از آن جا به بام كعبه راه دارد و در پشت ركن عراقي است . ^{( 1 )}

ابن جبير در سفرنامه خويش از اين در سخن گفته است . ^{( 2 )} و ^{( 3 )}

تاريخ ساخت : 743 هجري ( 1342م ) زمان سلطان صالح عماد الدين اسماعيل

درازا : 34 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2218/2

اين كليد از برنج ساخته شده و روي آن نقره كوب گرديده و آياتي از قرآن قسمت هاي عريض روي آن را پر كرده است ؛ چنانكه در سطوح مكعبي كه در قسمت دسته آن مي باشد ، نوشتاري وجود دارد و نيز نوشته هايي بر قسمت هاي مسطح حلقه كليد يافت مي شود و بر دو ضلع باريك آن ، آية الكرسي ثبت شده است . بخش هاي باريك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در ميقات شماره 39 ، مقاله نخست « اشياي هنري ، تاريخي كعبه » ص118 به جاي پشت ركن عراقي ، پشت ركن يماني تايپ شده است كه بدينوسيله تصحيح مي شود .

2 . سفرنامه ابن جبير ، ص121 ترجمه پرويز اتابكي ، انتشارات آستان قدس رضوي ، چاپ الو ، 1370

3 . نكـ : سوردل ، صص62 ـ 64

103

بدنه كليد هم با نقوشي تزيين يافته است و بر آن عبارتي ديده مي شود كه اين كليد را به « سلطان صالح عمادالدين اسماعيل » فرزند ملك ناصر مملوكي ، نسبت مي دهد . در اين كليد پاره اي تعميرات به عمل آمده و يكي از دندانه هاي آن شكسته است . بر روي قسمت « الف » حلقه كليد آيه « نصر من الله و فتح قريب » و بر روي قسمت « ب » : « لااله الا الله ، محمد رسول الله » نگارش يافته است .

نوشته ها : بر سطح « الف » بدنه عريض كليد ، دو آيه 1 و 2 سوره فتح تا « ما تقدّم من ذنبك و ما تأخّر » آمده و بر روي « ب » ، بخشي از آيه 97 سوره آل عمران است . بر سطح « الف » مكعب دسته كليد عبارت : « هذا مفتاح الكعبة المشرفة شرّفها الله » و بر سطح « ب » آن عبارت : « . . . السلطان الملك الصالح بن الملك الناصر ، في سنة ثلث . . . » ذكر شده است و تاريخ ساخت بر مكعب ياد شده چنين است : « و أربعين و سبعمائة هجرية نبويّة »

اين كليد داراي كيسه اي از ديباي سبز است كه با تارهاي نازك طلا ، گل دوزي شده است و اندازه آن 18 × 12 سانتي متر مي باشد و نوشته هاي روي آن ، كه با همان تارهاي زرّين نگاشته شده ، به اين ترتيب مي باشد : « أمر بعمل هذا الكيس المبارك/ مولانا السلطان مراد » و در قسمت پايين آن : « أمر بتجديده مولانا/ حسين پاشا في سنة 1045 » سپس آيه : « أنّه من سليمان و انّه بسم الله الرحمن الرحيم » و بر روي ديگر كليد و بخشي از آيه 58 سوره نساء است كه بر قسمت مياني دو طرف كيسه نگارش يافته است . ^{( 1 )}

تاريخ ساخت : 755 هجري ( 1354م ) زمان سلطان حسن بن محمد

درازا : 32 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2219/2

اين كليد از جنس برنج است و روي آن طلاكوب گرديده و به طوري كه روي كليد ثبت شده ، به زمان سلطان ناصر ؛ ناصرالدين حسن مملوكي ، در دوره دوّم حكومتش باز مي گردد و بخش هايي از كليد ، به وسيله نوشته هايي پر شده است ، در حالي كه بر روي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص67 ـ 68

104

ديگر بخش هاي آن تزييناتي مانند نقش ساقه هاي گياهي وجود دارد . نوشته روي اين كليد درشت و خوانا است و در قسمت هاي طلاكاري هاي آن از بين رفته است .

نوشته ها : بر روي قسمت « الف » بدنه كليد ، آيه 96 سوره آل عمران را ؛ يعني « اِنّ اوّل بيت » تا « فيه آيات بينات » مي خوانيم و بر روي قسمت « ب » آن ، آيات 1 و 2 سوره فتح را تا « ليغفر لك الله ماتقدم من ذنبك و ماتأخّر » مشاهده مي كنيم و بر سه مكعب دسته كليد ، بر روي الف آن ، عبارت : « مما عمل لبيت الله . . . في ايام مولانا السلطان حسن بن محمد الملك . . . لااله الاالله ، محمد رسول الله ، في سنة خمس و خمسين و سبعمائة » ثبت شده است .

بدنه كليد به مكعبي منتهي مي گردد كه بر چهار ضلع آن نوشته شده است : « ممّا عمل لبيت الله/ الحرام في ايام/ مولانا السلطان الملك حسن بن محمد » و بر مكعب پس از آن « لااله/ الا الله محمد رسول/ الله في سنة خمس/ و خمسين و سبعمائة » و بر مكعب سوم ، كلماتي پراكنده از آيه 33 سوره توبه آمده است ، ولي نوشته هاي روي حلقه كليد خوانا نيست ، گرچه ما بر اين باوريم كه آن نوشته ها ، آيه 59 سوره انعام مي باشد . ^{( 1 )}

تاريخ ساخت : 795 هجري ، ( 1392م ) زمان سلطان برقوق

درازا : 34 سانتي متر ـ شماره ثبت : 222/2

اين كليد از برنز ساخته شده و سپس منقوش و طلاكوب گرديده و به عصر « سلطان ظاهر سيف الدين برقوق » باز مي گردد . نوشته ها تمام بخش هاي كليد ؛ يعني بدنه و مكعب هاي دسته آن را فرا گرفته است و نقش و نگين ها و ساقه هاي گياهي بر قسمت هاي بيضي شكل و دسته كليد يافت مي شود و چنانكه ملاحظه مي گردد ، دستگيره برنجيِ آن ، بعد از ساخت كليد ، به آن ضميمه شده است .

نوشته ها : بر دو روي پهناور آن ، آياتي از قرآن خوانده مي شود ، بر يك روي آن ، آيه 96 سوره آل عمران : « انّ اول بيت وضع للناس للذي ببكة مباركاً و هدي للعالمين » و بر روي ديگرِ آن ، قسمتي از آيه بعد از آن ؛ يعني آيه 97 سوره آل عمران آمده است ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص70 ، 71 .

105

بر يكي از دو ضلع كم عرض بدنه « انا فتحنا لك فتحاً مبيناً » و بر قسمت كم عرض ديگري ، ادامه آيه دوم از سوره « فتح » آمده است .

و بر چهار سطح مكعب هايي كه در انتهاي بدنه كليد است و دسته كليد را تشكيل مي دهد ، عبارات زير توزيع شده است :

لااله الاّالله محمد رسول الله/ عزّالله مولانا/ السلطان ملك الظاهر أبي/ سعيد برقوق/ ارسله بالهدي/ و دين الحق/ الله كافي من/ توكّل عليه/ سنة خمس و/ تسعين و سبعمايه .

در دفتر موزه ، در قسمت مربوط به اين كليد آمده است : اين كليد از قلعه ابي قير در مصر به موزه آورده شده است . ^{( 1 )}

تاريخ ساخت : قرن 8 هجري ( 14 ميلادي ) در عصر سلطان سيف الدين

درازا : 28 سانتي متر ـ شماره ثبت : 25/21

كليدي است از برنز كه روي آن طلاكوب شده و خطوطي پهناورتر از ميزان معمول كه در راستي بدنه [ و عرض آن ] كشيده شده است . همچنين نوشته هايي مشابه بر روي مكعب هاي دسته كليد وجود دارد ولي دو شكل بيضي دسته ، با ساقه هاي گياهي زينت گرديده و حلقه اين كليد گم شده است .

نوشته ها : بر قسمت « الف » روي بدنه كليد : اين آيه از سوره آل عمران را مي خوانيم : « ان اول بيت » تا « فيه آيات بينات » و بر قسمت « ب » بدنه آن ، بقيه آيه تا « من استطاع اليه سبيلا » آمده است . چنانكه بر قاعده هاي دو مكعبي كه در دسته كليد است عبارت : « السطان الملك المظفر عزّ نصره » توزيع و تكرار شده است . نقوش روي دو منشور كروي شكل آن هم روشن مي باشد .

ـ احتمال مي رود ملك مظفر ، همان سلطان سيف الدين مملوكي 747 ـ 783 هـ . ق . ( 1346ـ1387م ) باشد ـ اين كليد داراي كسيه دراز و بلندي از پارچه سفيد است كه آن را گلدوزي هايي با گل هاي كوچك آراسته است . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص27 ، 73

2 . نكـ : سوردل ، صص68 ـ 69

106

تاريخ ساخت : 804 هجري ( 1401ـ1402م ) در زمان سلطان برقوق

درازا : 50 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2228/2

قفلي است آهني و طلاكوب كه تمام قسمت هاي آن با نوشته ها آراسته شده و به « سلطان ظاهر برقوق » منسوب گرديده است و بر روي بدنه استوانه اي شكل قفل و نيز بر روي ميله عمودي آن ، خطوط مورّب طلاكوب و نقره كوب گرديده است . نوشتار روي آن تنها با طلا و خطوط پيرامون آن فقط با نقره تزيين گرديده است .

نوشته ها : نوشته هاي روي بدنه كليد در چند سطر است كه عبارتند از آيات زير : آية الكرسي ، آيه 27 سوره فتح ، 96 آل عمران ، 73 انعام ، سوره اخلاص ، آيه 129 توبه و 116 سوره مؤمنون .

آيات ياد شده ، به ترتيبي كه آورديم نيست ، بلكه بر روي بدنه استوانه اي آن ، در داخل ،

107

مستطيل هايي كنار هم ، كه سازنده به دلخواه خود ترسيم كرده ، نگاشته شده اند و بر يك روي مرآت قفل كه به صورت مسطح بوده و بر بدنه قفل متصل مي باشد ، آية الكرسي و بر روي ديگرش : « الّلهمّ اغفر لعبدك مولانا السلطان الملك الناصر فرج بن عبدك المرحوم الملك الظاهر خادم بيت الله الشريف . . . عمل في جمادي الأولي سنة أربع و ثمانمائة » و بر ميله عمودي قفل : « السلطان . . . الظاهر برقوق » ثبت گرديده است .

در سبك نگارش تاريخ اين قفل با سبك نگارش رايج زمان ساخت آن ، به گونه اي درخور توجه ناهماهنگي به چشم مي خورد . ممكن است سبب آن اين باشد كه زمان ساخت آن جلوتر از زمان ثبت تاريخ بر آن بوده است . ^{( 1 )}

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري ( 15 ميلادي )

درازا : 24 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2277/2

اين كليد از جنس آهن است كه روي آن طلاكوبي و نقره كوبي شده است . بدنه كليدرا نوشته ها و نقوشي از ساقه هاي گياهان پر كرده ولي ديگر بخش هاي كليد با ساقه ها و برگ هاي گياهي و نقش و نگارهايي تزيين گرديده است و پاره اي از آن ها ، با رز و سيم آراسته شده است . كليد اين قفل پيدا نشده و در قسمت برآمدگي انتهاي كليد ، نوشته هايي است كه خواندن آن ها دشوار مي نمايد .

نوشته ها : بر روي بدنه پهن و مستطيل شكل آن ، آياتي از قرآن ثبت شده ، بر روي قسمت « الف » آن ، آيات اوّل و دوم سوره فتح تا « ما تقدّم من » و بر روي قسمت « ب » ، بقيه آيه دوم تا « صراطاً مستقيماً » نگارش يافته است .

اين كليد و كليدي كه در تصوير شماره 20 با مشخصات س . ط . ق : 2278/2 مي آيد ، داراي كيسه اي از پارچه اي حرير سبز است به اندازه 48 × 16 سانتي متر و با تارهاي زرّين ، گل دوزي شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : سوردل ، صص74 ـ 75

108

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري ( 15 ميلادي )

درازا : 5/34 سانتي متر ـ شماره ثبت : س . ط . ق : 2225/2

كليدي است كه از آهن ساخته شده و روي آن طلاكوب گرديده و دسته و سر كليد طلاكاري شده است . ساخت آن بي پيرايه و بسيار ساده است و از نظر شكل ، تقريباً شبيه كليد تصوير شماره 5 ، داراي مشخصات 2224/2 مي باشد و به ويژه در قسمت حلقه كه دو سر آن در نقطه اتصالش به كليد ، شكل سرهاي اژدها را نشان مي دهد .

نوشته ها : بر روي قسمت « الف » بدنه آن ، آيه : « انا فتحنا » تا « و ينصرك الله نصراً عزيزاً » و بر قسمت « ب » آن : « انّ اول بيت » تا « فمن دخله كان آمناً » را مي خوانيم ؛ چنانكه نوشته هايي بر دو روي حلقه آن وجود دارد كه خواندن آن ها دشوار است .

اين كليد داراي كسيه اي از حرير است كه با تارهاي طلايي گلدوزي شده و اندازه اش 42 × 26 سانتي متر مي باشد و در دفتر موزه نوشته شده كه « سلطان عبدالمجيد » دستور درست كردن اين كيسه را داده و « خديو عباس پاشا » آن را آورده است .

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري ( 15 ميلادي )

شماره ثبت : س . ط . ق : 2281/2

اين قفل و كليد از آهن ساخته شده و سپس طلاكوب گرديده و با شكل هاي هندسي

109

و ساقه هاي گياهي تزيين شده است و از نوشته هاي روي آن برمي آيد كه براي باب توبه ساخته شده اند . بر روي يك بدنه كليد ، با خط ثلث نوشته شده است : « هذا مفتاح الأبواب » و بر ديگر روي آن آمده : « افتح لنا خير الباب » .

بر سر روي قفل و روي مربع هاي در دو رديف عبارت هاي زير نوشته شده است :

« هذا قفل/ باب التوبة/ في داخل/

الكعبة/ الله قابل التواب/ و مفتح الأبواب

. . . / استغفر و تاب/ نصر من الله و فتح/

قريب و بشر/ المؤمنين/ يا محمد بجنة »

و به دنبال آن ، آيه 13 سوره صف مي آيد و كلمات آيه در مربع ها توزيع مي شود به صورتي كه قرائت آن به سختي ممكن مي گردد .

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري ( 15 ميلادي )

درازا : 28 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2278/2

كليدي است آهني كه جز تزيينات اندكي بر دسته آن و نوشته هايي بر بدنه آن ، يافت نمي شود .

نوشته ها : بر روي بدنه منشوري شكل آن نوشته شده است : « بسم الله الرحمن الرحيم ، انّا فتحنا لك فتحاً مبيناً ليغفر لك الله ما تقدّم من ذنبك » و ادامه در روي ديگر آن مي باشد . بر روي مكعب دسته آن ، كه در اطراف خود مي چرخد ، عبارت : « له الملك »

110

را مي خوانيم .

براي اين كليد ، و كليد شماره 17 با مشخصات 2227/2 ، كيسه اي از حرير سبز در اندازه 48 × 16 وجود دارد كه با تارهاي زرّين گلدوزي شده است .

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري ( 15 ميلادي )

درازا : 30 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2226/2

كليدي است از جنس آهن كه بدنه آن طلاكاري شده و بر آن نوشته هايي حك گرديد و با نقش و نگارهاي گياهي و گل ها تزيين گرديده است .

نوشته ها : چنانكه در تصوير آن مشخص است ، بر بدنه مستطيل شكل كليد ، قسمتي از آيه 59 سوره انعام ثبت شده و بر روي بقيه آيه و نيز آيه 97 ، سوره آل عمران تا « ولله علي الناس حجّ البيت من استطاع اليه سبيلا » نوشته شده و بر روي حلقه كليد ، عبارت : « الملك لله » وجود دارد .

تاريخ ساخت : قرن 9 هجري ( 15 ميلادي )

درازا : 35 سانتي متر ـ شماره ثبت : 2289/2

كليدي است آهني و بدنه آن خالي از نوشتار و نقش و نگار مي باشد و تنها بر حلقه و قسمتي كه حلقه به آن متصل است نقوش و شيارهايي يافت مي شود .

111

* پي نوشتها :