حج در کتاب فقه الامام جعفر الصادق

155

ميقات حج - سال يازدهم - شماره چهل و چهارم - تابستان 1382

نقد و معرفي كتاب

156

حج در « كتاب فقه الامام جعفر الصادق ( عليه السلام ) »

ابوالقاسم آرزومندي

اشاره

بخش بزرگي از پژوهش ها و آثار فقها ، در مورد احكام حج بوده است ؛ به طوري كه آثار مبسوط و مستقل فراواني در اين باب نوشته اند ؛ در اين ميان ، كتاب « فقه الامام جعفرالصادق ( عليه السلام ) » تأليف علاّمه شيخ محمد جواد مغنيه نيز از اين دست نوشته ها است . برخي ويژگي هاي آن ، سبب شده است تا خانم سهيلا شريفي رسائي ، پايان نامه كارشناسي ارشد خويش را به ترجمه و تحقيق آن اختصاص دهد .

گويايي ، سادگي و در عين حال ، بحث و بررسي عميق و عالمانه ، با توجه به آثار فقهي پيشين ( از فقهاي اماميه و عامه ) ، از ويژگي هاي كتاب علاّمه مغنيه است .

مترجم ، اثر خويش را با مقدمه و شرح و معرفي برخي تأليفات مرحوم شيخ محمد جواد مغنيه آغاز مي كند و مباحث پايان نامه را به همان ترتيب متن عربي ، در شانزده فصل سامان مي دهد .

شيوه اي كه پژوهشگر در ساماندهي اين اثر برگزيده ، آن است كه ابتدا قسمتي از متن عربي ، سپس ترجمه و آنگاه شرح و تحقيق موضوع مورد نظر را ـ با بيان آراي عامه و خاصه ـ ذكر مي كند .

اكنون با نگاهي در اين نقد و معرفي ، بشناسيم آن اثر ارزشمند و گرانسنگ را :

157

فصل اول

نويسنده ، در فصل نخست ، ابتدا به معناي لغوي و اصطلاحي حج پرداخته ، آنگاه دلايل وجوب ، فوريت و شروط آن را بيان مي كند . پايان بخش اين فصل ، طرح دو پرسش زير و پاسخ آنها ، بر اساس ديدگاه اماميه و مذاهب چهارگانه اهل سنت است :

1 ـ آيا حج كودك صحيح است يا نه ؟

2 ـ اگر كودك قبل از وقوف در عرفات بالغ شود ، آيا از حَجّة الاسلام او كفايت مي كند يا نه ؟

فصل دوم

از مهم ترين شروط حج ، استطاعت است . مراد از استطاعت چيست و آيا استطاعت ، شرط عقلي است يا شرعي و يا عرفي ؟ حكم حج پيش از استطاعات چيست ؟ از جمله مباحث اين فصل است .

عناوين ديگر اين فصل از اين قرار است :

بخشش ( تأثير بذل مال در حج ) ، حج و خمس ، ازدواج ( بيان اينكه اگر مالي تنها براي ازدواج يا حج كفايت مي كند ، بايد كدام را برگزيد ؟ ) ، حكم حج زنان ، قرض ، حج و نذر و زيارت روز عرفه ، شك در استطاعت .

فصل سوم

اين فصل با روايتي از امام صادق ( عليه السلام ) آغاز مي شود كه درباره ثواب حج شخصي نايب است و آن برابر است با ده حج منوب عنه .

با اين آغاز ، به درستي مي توان دريافت كه اين فصل ، به مباحث مربوط به نيابت و شرايط حج نبابتي و برخي مسائل و فروع مرتبط با آن ، اختصاص يافته است .

فصل چهارم

عمره ، اقسام آن ، تفاوت هر قسم ، افعال عمره مفرده و حكم آن ، محور مباحث اين فصل است .

فصل پنجم

در فصل مذكور ، انواع حج ، افعال و يا اركان هر يك و در پايان چهار مسأله در اين باب بيان شده است .

فصل ششم

نويسنده در اين فصل ، ابتدا به

158

معناي ميقات و سپس به زمان ها و مكان هاي ميقات پرداخته و حكم پوشيدن احرام را ، پيش و پس از ميقات ، بيان كرده است .

فصل هفتم

يكي از واجبات و اركان حج ، احرام است . از اين رو ، اين فصل عهده دار تعريف احرام و تبيين واجبات و مستحبات احرام است .

فصل هشتم

اين فصل عمدتاً به مباحث و تروك احرام ( آنچه در حالت احرام بايد ترك شود ) اختصاص دارد . مؤلف ، اين فصل را با بيان حدود مكه از ديدگاه اهل سنت و فقهاي اماميه پايان مي دهد .

فصل نهم

موضوع اين فصل ، تعداد طواف ، شرايط ، چگونگي ، مستحبات و مكروهات آن و برخي مباحث ديگر است . در اين فصل ابتدا به اين پرسش پاسخ داه مي شود كه « دومين عمل بعد از احرام ، طواف است يا وقوف در عرفات يا . . . ؟ » در پاسخ گفته شده :

« عمل دوم مختلف است و بستگي به قصد حاجي دارد . اگر احرام به قصد عمره بسته ، به اتفاق ، طواف عمل دوم براي عمره گزار است ، اما اگر فقط به نيت حج محرم شده يا بعد از پايان اعمال عمره به قصد حج تمتع احرام بسته ، دومين عمل را بايد توقف در عرفات قرار دهد و اگر قصد حج تمتع ندارد ، واجب نيست طواف كند ، بلكه پس از احرام جديد تا بعد از وقوف در عرفات وبيتوته درمنابه تأخير اندازد » .

در انتهاي فصل ، حكم شك در دورهاي طواف و معني ركن در حج و عمره از ديدگاه دو گروه اماميه و عامه بيان گرديده است .

فصل دهم

از جمله واجبات حج ، سعي ميان صفا و مروه است كه سه دليل بر وجوب آن اقامه شده ؛ اما به فتواي اماميه و مالكيان و شافعيان و احمد بن حنبل ، اين عمل جزو اركان حج هم به شمار رفته است و حنفيان آن را از واجبات غير ركني دانسته اند . در اين فصل ، همچنين به مستحبات ، واجبات و طرح دو پرسش و پاسخ آنها پرداخته شده است .

159

فصل يازدهم

اين فصل دربردارنده عناوين زير ، همراه با شرح و بسط و تحقيق پژوهشگرانه اثر است :

تقصير و حلق ( كوتاه كردن مقداري از مو و ناخن و يا تراشيدن موي سر ) ، اعمال عمره مفرده ، اعمال حج تمتّع ، تقصير ، تقصير با چه محقق مي شود ؟ ، وظيفه حاجي در عمره ، حلق است يا تقصير ؟ و چند مسأله .

فصل دوازدهم

از ديگر واجبات اقسام حج ، وقوف در عرفات پس از پوشيدن احرام است كه همه فقهاي مذاهب اسلامي ، آن را از اركان حج نيز شمرده اند .

در اين فصل ، ذيل عنوان « مستحبات » دو حديث از امام صادق و امام رضا ( عليهما السلام ) نقل مي شود و سپس نظريه فقها درباره مستحبات بيان مي گردد .

مباحث ديگر فصل مذكور ، به تحقيق اين امور اختصاص يافته :

آنچه در عرفات واجب است ، وقت وقوف در عرفات ، حدود عرفات و دو مسأله .

فصل سيزدهم

بيان اسامي اماكن مقدس بيت الله الحرام ، حدود مزدلفه ، واجبات و مستحبات وقوف در مشعرالحرام ، وقت وقوف در مشعرالحرام ، به همراه نكات ديگر ، محتواي اين فصل را تشكيل داده است .

فصل چهاردهم

چهاردهمين فصل اين اثر ، با موضوعات زير سامان يافته است :

اعمال منا ، رمي جمره عقبه ، شك در اعمال رمي ، قرباني كردن ، استحباب اضحيه ، اعمال واجب قرباني ، بر چه كسي قرباني واجب است ؟ ، صفات زمان و مكان قرباني ، گذشت قرباني ، عوض قرباني ، حلق و تقصير ، رفتن به مكه مكرمه براي طواف سعي .

فصل پانزدهم

بيتوته در منا ، بنا به نظر همه فقهاي اسلامي ( بدون اختلاف ) از واجبات دانسته شده است . حال اگر حاجي در زمان مقرر جهت بيتوته ، در جاي ديگر ، غير از منا به سر برد ، چه حكمي دارد ؟

در پاسخ گفته شده : اگر حاجي در

160

مكه ( مسجدالحرام ) بيتوته كرد و همه شب را به عبادت گذراند ، چيزي بر او نيست ؛ اما اگر در مسجد الحرام بود و به عبادت نپرداخت و يا اصلاً در مسجدالحرام نبود ، هر چند مشغول به عبادت باشد ، بايد به ازاي هر شب گوسفندي را قرباني كند ؛ حتي اگر از روي فراموشي و يا جهل باشد .

دراين فصل ، همچنين به ايّام تشريق ، رمي جمرات ، كيفيت رمي جمرات و طواف وداع پرداخته شده است .

فصل شانزدهم

زيارت مرقد مقدس آخرين رسول الهي ، به ويژه براي حاجيان ، از مستحبات مؤكد است . در اين باب از رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) روايت شده كه فرمود :

« اگر كسي به حج برود و مرا در مدينه زيارت نكند ، من در روز قيامت با او مخالف خواهم بود ؛ اما اگر كسي مرا زيارت كند ، شفاعتش بر من واجب است و در نتيجه بهشت بر او واجب خواهد شد . »

اين فصل همچنين ، با روايتي ديگر از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در اين باره و مطالبي در باب زيارت قبور شهدا ، به خصوص قبر حضرت حمزه ( عليه السلام ) و نيز زيارت معصومان مدفون در بقيع ادامه مي يابد .

فصل شانزدهم با حديثي مشهور از خاتم پيامبران ( صلّي الله عليه وآله ) به پايان مي رسد كه فرمود :

« ميان قبر من و منبرم ، باغي از باغ هاي بهشت است » .

همنشيني با آن حضرت در آخرت را از خداوند خواهانيم .