بخش 3

41

ميقات حج - سال دوازدهم - شماره چهل و هفتم - بهار 1383

برتري مكّه يا مدينه ؟

( بحثي در فضايل مكّه و مدينه )

سيد جواد ورعي

فضيلت بعضي از مكانها و زمانها ، از موضوعاتي است كه در فرهنگها و آيين هاي مختلف وجود دارد . در فرهنگ اسلامي نيز بعضي از مكانها و زمانها داراي ارزش اند . سوره قدر در بيان فضيلت و برتري شب قدر نازل شده ، چنانكه مكّه ، مبارك توصيف گرديده است . ^{( 1 )} از همين رو ، مفسّران در تفسير چنين آياتي ، از معناي فضيلت و برتري بعضي از زمانها و مكانها بر زمانها و مكانهاي ديگر سخن گفته اند . اگر زمان از حركت وضعي و انتقالي زمين به وجود مي آيد ، چه تفاوتي است ميان حركت زمين در شبِ قدر يا در ماه مبارك رمضان و حركت آن در بقيّه روزها و ماه هاي سال ؟

معمولا پاسخ داده اند كه عظمت يك زمان يا مكان به خاطر حوادثي است كه درآن زمان ومكان رخ داده است ؛ مانندنزول قرآن و فرود آمدن فرشتگان الهي يا تقدير امور مردم در شب قدر يا انتساب يك مكان به خداوند يا اولياي او ، ^{( 2 )} يا به اين معناست كه اعمال و عبادات انسان در آن زمان يا مكان برتر از اعمال و عبادات او در زمانها و مكانهاي ديگر است ؛ مثلا يك ركعت نماز در مسجدالحرام ارزش يكصد هزار ركعت نماز را پيدا مي كند ^{( 3 )} وتلاوت قرآن درمكّه ارزش مضاعف مي يابد ^{( 4 )} چنانكه عبادت در شب قدر از هزارماه فراتر مي رود . يا به خاطر حرمت و تقدس يك مكان يا زمان ، انجامِ بعضي از اعمال ممنوع مي گردد و در صورت ارتكاب مجازات بيشتري دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 96

2 . نكـ : علامه طباطبايي ، الميزان ، ج20 ، صص335 ـ 332

3 . شيخ صدوق ، ثواب الأعمال ، ج1 ، ص50

4 . شيخ صدوق ، من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص226

42

از جمله مكانهاي مقدس و داراي فضيلت مكّه ، مدينه ، كوفه و بيت المقدس است . به همين مناسبت دانشمندان اسلامي در فضيلت مكّه و مدينه بحث كرده اند و اينكه مكّه بر مدينه برتري دارد يا مدينه بر مكّه ؟

بعضي از علماي اهل سنّت ، با شمردن فضايل شهر مدينه ، آن را از مكّه برتر دانسته اند . سمهودي در اين زمينه مي نويسد :

« بر فضيلت و برتري مكاني كه اعضاي شريف پيامبر را در خود دارد ، حتيّ بر كعبه ، اجماع قائم شده است ؛ چنانكه علما اجماع دارند كه مكّه و مدينه برتر از ساير بلاد است و در اينكه كدام بر ديگري فضيلت دارد ، ميانشان اختلاف است . عمربن خطاب و فرزندش عبدالله و مالك بن انس و بيشتر اهل مدينه ، اين شهر را برتر از مكّه مي دانند . حتيّ برخي بقعه شريف پيامبر را برتر از عرش دانسته اند . » ^{( 1 )}

امّا بيشتر دانشمندان اهل سنّت و همه علماي شيعه ، علي رغم فضايل فراواني كه براي مدينه شمرده اند ، مكّه را برتر از مدينه دانسته اند . شهيد اوّل مي گويد : « مكّه برترين مكان روي زمين است ، غير از قبر پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) » . ^{( 2 )}

يكي از دانشمندان ، قبور ائمّه را نيز مانند قبر پيامبر خدا استثنا مي كند ولي تصريح مي كند شهرهايي كه اين مراقد شريف در آنهاست ، برتر از مكّه نيستند ، بلكه مكّه از آنها برتر است ، حتّي از مدينه . ^{( 3 )}

شهيد اين نظريه را به علماي شيعه نسبت مي دهد و مي نويسد : « عقيده اصحاب آن است كه مكّه شريف ترين و برترين قطعه روي زمين است . » ^{( 4 )}

هدف از نگارش اين مقاله فشرده و كوتاه ، برشمردن فضايل اين دو شهر مقدّس است كه در روايات و آثار به جاي مانده از فقيهان به چشم مي خورد تا زائران اين دو شهر با معرفت بيشتر قدم در اين سرزمين مقدس بگذارند و قدر و منزلت حضور خود در اين اماكن را بيش از پيش بدانند و از فرصت ارزشمندي كه پيش مي آيد ، بهره كافي ببرند .

اگر مسافر سرزمين حجاز بداند كه قدم در سرزمين مقدّسي نهاده و آن برتر از همه شهرها و سرزمين هاست ، وقت گرانبهاي خود را صرف اعمالي نخواهد كرد كه در شهر و ديار خود نيز مي تواند به انجام آنها مبادرت ورزد ، بلكه خواهد كوشيد كه با حضور در اماكن مقدس و انجام اعمال عبادي ، از خوان نعمتِ گسترده الهي بهره بيشتري ببرد و با دستي پر به وطن بازگردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وفاء الوفا ، ج1 ، ص28

2 . محمّد بن جمال الدين مكّي ، الدروس الشرعيه ، ج1 ، ص376

3 . سيّدعلي خان ، رياض السالكين ، ج1 ، ص477

4 . محمّدبن جمال الدين مكّي ، القواعد والفوائد ، ج2 ، قاعده 221

43

فضايل شهر پيامبر ، « مدينه »

1 . مدينه محلّ استقرار و استحكام دين خداست كه با هجرت تاريخيِ پيامبر گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) به اين شهر ، گسترش اسلام به ديگر سرزمين ها نيز آغاز شد و دعوت به ايمان آشكار گرديد . نخستين حكومت اسلامي در اين سرزمين برقرار شد و با تلاش و مجاهدت پيامبر و اصحاب آن حضرت ، پيروزي هاي بزرگي به دست آمد و اسلام با سرعت به همه جا راه يافت .

2 . مدينه محلّ اقامت ده ساله پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، همچنين محلّ زندگي ائمّه اطهار ( عليهم السلام ) و بسياري از اصحاب بزرگ پيغمبر و مدفن گروهي از آنان است .

3 . پيامبر گرامي ، مانند حضرت ابراهيم كه از خداوند خواست مكّه را محلّ امن قرار دهد ، دعا كرد كه خداوند مدينه را مكاني امن گرداند و براي اهالي اين شهر بركت و رحمت خواست . همچنين پيامبر به درگاه خداوند عرضه داشت : « خدايا ! مردم مكّه مرا از شهري كه برايم محبوبترين سرزمين ها بود ، بيرون كردند ، مرا در سرزميني كه محبوبترين آنها نزد تو است ، سكونت ده . » ^{( 1 )} از اين حديث استفاده كرده اند سرزميني كه نزد خدا محبوبترين سرزمين باشد ، بهترين سرزمين است .

4 . پيامبر فرمود : « هركسي در شهر من ( مدينه ) روزه بگيرد ، من شفيع او در قيامت خواهم بود . » ^{( 2 )}

5 . محلّي از مدينه ( ميان منبر و قبر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ) ، باغي از باغهاي بهشت است .

برخي از دانشمندان موارد ياد شده را دليل برتري مدينه بر مكّه دانسته اند ، ولي برخي ديگر پاسخ داده اند كه موارد ياد شده تنها شواهدي بر فضيلت شهر مدينه است ، نه دليلِ برتريِ آن بر مكّه و البته بعضي از شواهد فوق را نيز به صورت خاص پاسخ داده يا توجيه كرده اند . ^{( 3 )}

فضايل شهر مكّه

1 . بر اساس روايات ، زمينِ خانه كعبه ، از هنگام خلقتِ زمين ، مورد توجّه بوده و زمين از اين نقطه گستردش يافته است . امام رضا ( عليه السلام ) فرمود : « وَوُضِعَ الْبَيْتُ فِي وَسَطِ الاَْرْضِ لاَِنَّهُ الْمَوْضِعُ الَّذِي مِنْ تَحْتِهِ دُحِيَتِ الاَْرْضُ » . ^{( 4 )}

علّت اينكه خانه كعبه وسط زمين قرار گرفته ، آن است كه محل كعبه ، جايي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علاّمه مجلسي ، بحار ج99 ، ص85 ؛ كنزل العمال ، ج12 ، ص241

2 . بحارالأنوار ، ج97 ، ص83

3 . نكـ : فاضل مقداد ، نضد القواعد الفقهيّه ، ص257

4 . بحار الانوار ، ج96 ، ص57

44

است كه زمين از آنجا گسترده شد و توسعه يافت .

2 . بناي خانه كعبه در اين سرزمين ( مكه ) توسط ابراهيم خليل ، به امر پروردگار ، به عنوان محلّ عبادتِ همه انسانها تا روز قيامت ، از فضايل ديگر اين

پيامبر گرامي ، مانند حضرت ابراهيم كه از خداوند خواست مكّه را محلّ امن قرار دهد ، دعا كرد كه خداوند مدينه را مكاني امن گرداند

شهر است . اين خانه نخستين مركز هدايت و بندگي است ؛ {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ } . ^{( 1 )} شهر مكّه نيز به تبع خانه خدا ساخته شد و گسترش يافت . اين شهر خانه خدا و از آنِ مردم است و نبايد مالك خصوصي داشته باشد . كساني كه در صدر اسلام از ورود مسلمانان به اين شهر جلوگيري مي كردند ، در قرآن مورد سرزنش قرار گرفته اند ؛ {  إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَالْبادِ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم } . ^{( 2 )}

در احاديث نيز وارد شده كه خانه هاي شهر مكّه در نداشت تا زائران بيت الله الحرام در آن بيتوته كنند و نخستين كسي كه اقدام به اين عمل كرد معاويه بود . اهالي مكّه حق ندارند از سفر بندگان خدا به اين شهر جلوگيري كنند و مانع حج گزاري آنان شوند . ^{( 3 )} اين نكته از يك ماجراي تاريخي نيز بر مي آيد :

منصور عباسي در صدد توسعه مسجد الحرام برآمد ولي مردم حاضر به فروش و واگذاري منازل خود نشدند . كارگزاران دولتي به امام باقر ( عليه السلام ) متوسل شدند تا حضرت راه حلّي براي اين مشكل بيابد . حضرت فرمود : « به مردم بگوييد ، آيا شما اوّل اينجا بوديد و كعبه و مسجد بعد از شما بنا شد ، يا اوّل مسجد و كعبه بوده و شما پس از آن به اينجا آمديد و خانه ساختيد . ^{( 4 )} اين استدلال در مورد خانه كعبه كه هنگام احداث بياباني بود ، صدق مي كند . بدينوسيله مردم خانه هاي خود را واگذار كردند و به سفارش امام ، حكومت وقت نيز بهاي خانه هاي مردم را پرداخت .

3 . ابراهيم از خداوند درخواست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 96

2 . حج : 25

3 . وسائل الشيعه ، ج13 ، ص267 به بعد ، ابواب مقدمات الطواف ، باب 32

4 . به نقل از الميزان ج3 ، ص393

45

كرد كه شهر مكّه را حرم امن قرار دهد تا همه جانداران در اين شهر از امنيّت كامل برخوردار باشند ، حتّي صيد پرندگان و قطع درختان و گياهان نيز در آن ممنوع است ؛ { . . . رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً . . . } . ^{( 1 )}

ارتكاب جرم و جنايت در اين سرزمين مجازات مضاعف دارد . حتّي در جوامع امروزي نيز بعضي از مكانها مقدس است كه افراد با پناه بردن به آنجا و بست نشستن در آن ، امنيت مي يابند ؛ مانند كليسا در ميان مسيحيان و حتّي مجلس شورا در ميان ملل مختلف . يكي از نويسندگان معاصر در اين باره مي نويسد :

« امروز بشر احساس كرده احتياج دارد به محلّي كه محترم بوده و از نظر بين المللي محل دادرسي و كنفرانسهاي جهاني و بالاخره مرجع رفع اختلافات بزرگ باشد . . . آيا اين نكته را نبايد مسلمين توجه داشته باشند كه چندين قرن قبل ، طرح صحيح يك مجمع ديني براي ايجاد وحدت در بين ايشان ريخته شده ؟ » ^{( 2 )}

4 . مكّه محلّ تولّد اشرف مخلوقات عالم ، پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) و جانشين بلافصل او ، امام علي ( عليه السلام ) است كه در فرهنگ بشري نيز محلّ تولّد انسانهاي برجسته را گرامي شمرده و آن را موزه و محلّ بازديد عموم قرار مي دهند و نيز آن محل را يادآور طلوع شخصيت محبوب خود دانسته ، در نگهداري اش مي كوشند . هر چند در اين عصر گروهي ، با عقايد سخيف خود به تخريب همه افتخارات مسلمين پرداخته و در صدد از ميان بردن همه نمادهاي اسلامي ، كه يادآور حوادث مهمّ صدر اسلام است ، بر آمده اند . در حالي كه بخشي از اعمال حج مي تواند از اين زاويه قابل تبيين براي بشر امروز باشد .

سعي ميان صفا و مروه يادآورِ ايثار و تلاش مادري فداكار براي نجات فرزند شيرخوارش از تشنگي است . يكي از حكمت هاي تشريع اين عبادت مي تواند زنده نگاه داشتن آن صحنه درخشان در زندگي هاجر و اسماعيل باشد ، هرچند اين عبادت ، همچون اعمال و مناسك ديگرِ حج ، داراي رموز فراواني است .

5 . از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده كه حضرت هنگام ترك مكّه ، بر مركبش سوار بود و خطاب به زادگاه خود فرمود :

« وَالله إنَّكَ لَخَيرُ أَرضِ اللهِ وَأَحَبّها إلَي اللهِ وَلَو لا أَنِّي أَخْرَجْتُ مِنْكَ ما خَرَجتُ » . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 126

2 . نكـ : شهيد مطهّري ، يادداشتهاي استاد ، ج6 ، ص508 ، به نقل از آقاي غفوري .

3 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج5 ، ص183

46

چه اينكه از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده كه فرمود :

« أَحَبُّ الاَْرْضِ إِلَي اللَّهِ تَعَالَي مَكَّةُ وَمَا تُرْبَةٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَلا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَلا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَلا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَلا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مَائِهَا » . ^{( 1 )}

« محبوبترين سرزمين در نزد خداوند مكّه است و خاكي محبوب تر از خاك آن و سنگي محبوبتر از سنگ آن و درختي محبوبتر از درخت آن و كوهي محبوب تر از كوه آن و آبي محبوبتر از آب آن نزد خداوند نيست . »

از پيامبر گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده كه فرمودند :

« مَكَّةُ حَرَمُ اللَّهِ وَحَرَمُ رَسُولِهِ ، الصَّلاةُ فِيهَا بِمِائَةِ أَلْفِ صَلاة وَالدِّرْهَمُ بِمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَم ، وَرُوِيَ بِعَشَرَةِ آلاف » . ^{( 2 )}

« مكّه حرم خدا و حرم پيامبر اوست ، نماز در آن برابر با صد هزار نماز و انفاقِ درهمي در آن ، برابر با يكصد هزار درهم و در بعضي از نقلها ده هزار درهم است . »

6 . قرآن براي نخستين بار در اين سرزمين نازل شد و اسلام در اين شهر ظهور كرد . پيامبر در اين شهر به مقام نبوّت رسيد . جبرئيل امين در اين شهر فرود آمد و به محضر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شرفياب شد . هم نزول دفعي قرآن در شب قدر در اين شهر رخ داد و هم آغاز نزول تدريجي قرآن در روز 27 ماه رجب در غار حِرا بود . همه اين حوادث ، نشان از عظمت اين سرزمين است .

ابراهيم از خداوند درخواست كرد كه شهر مكّه را حرم امن قرار دهد تا همه جانداران در اين شهر از امنيّت كامل برخوردار باشند .

7 . دستورِ بستن احرام براي ورود به مكّه و حريم آن ( محدوده حرم ) علامت ديگري از عظمت و تقدس آن است . هر كسي كه از بيرون قصد ورود به مكّه را دارد ، بايد هنگام ورود به محدوده حرم ، كه حرمتش به تبع مكّه است ، احرام ببندد و لباس پاك احرام بپوشد و اعمال خاصّي را در آن انجام دهد .

8 . همه اعمال حج و عمره جز وقوف در سرزمين عرفات كه خارج از محدوده حرم است ، در اين سرزمين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص243

2 . مستدرك الوسائل ، ج10 ، ص207 و با كمي تغيير در : تهذيب شيخ طوسي ، ج6 ، ص31

47

انجام مي شود . احرام ، طواف ، نماز طواف ، سعي و تقصير ، وقوف و قرباني و حلق ، همگي در اين سرزمين به جا آورده مي شود . شهر مكه همه ساله محلّ اجتماع ميليوني مسلمانان از اقصي نقاط جهان است . كنگره عظيم حج و اجتماع بين المللي ـ اسلامي در هر سال ، در اين سرزمين برگزار مي گردد .

9 . قبله واحد همه مسلمانان در اين شهر است . ميليونها مسلمان روزانه لا اقل پنج مرتبه به سمت و سوي خانه كعبه در اين شهر به عبادت مي ايستند و اينجا محور وحدت و يكپارچگي آنان است .

10 . اين شهر ، كه بخشي از حرم الهي است ، احكام ويژه اي دارد ؛ كسي كه در اين شهر مرتكب قتل ـ حتّي خطايي ـ شود ، ديه سنگين تري بر عهده اوست . برداشتن اشياي گم شده در اين شهر حرام است ، مشركان كه فاقد طهارت بوده و از نظر فقه اسلامي نجس شمرده مي شوند ، حق ورود به اين سرزمين را ندارند .

11 . علي رغم آنكه در بعضي از روايات سكونت در مكّه به خاطر احتمال صدور گناه از انسان و شكسته شدن حرمت حرم الهي نهي شده ، امّا بر كسي كه اطمينان دارد مرتكب گناه نمي شود ، مستحب شمرده شده است .

شيخ صدوق از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه آن حضرت فرمود :

« مَنْ جَاوَرَ سَنَةً بِمَكَّةَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنْبَهُ وَلاَِهْلِ بَيْتِهِ وَلِكُلِّ مَنِ اسْتَغْفَرَ لَهُ وَلِعَشِيرَتِهِ وَلِجِيرَانِهِ ذُنُوبَ تِسْعِ سِنِينَ وَقَدْ مَضَتْ وَعُصِمُوا مِنْ كُلِّ سُوء أَرْبَعِينَ وَمِائَةَ سَنَة » . ^{( 1 )}

« كسي كه يك سال مجاور مكّه شود ، خداوند گناه او و خانواده و فاميل و همسايه و هر كسي كه براي او استفغار كرده باشد ، تا نُه سال گذشته ، مي آمرزد و تا صد و چهل سال ، آنان را از هر بدي حفظ مي كند . »

اين روايت را بر سكونت يك سال ، به صورت متفرّق ، حمل كرده اند ؛ چون يك سال مستمرّ ، موجب كم شدن رغبت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فقيه ، ج2 ، ص227

48

مي شود و كراهت دارد . ^{( 1 )}

برخي هم به منظور جمع كردن ميان روايات ، بر اين باور رسيده اند كه اگر كسي براي عبادت در مكه ساكن شود ، مستحب است ليكن براي تجارت و امثال آن كراهت دارد . ^{( 2 )}

12 . همانگونه كه آخرين پيامبر در مكّه ظهور كرد و دين اسلام را در جهان گسترش داد ، واپسين حجت او نيز از مكّه ظهور خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد ساخت . بر ديوار خانه خدا تكيه نموده ، نداي توحيد سرخواهد داد . اين سرزمين ، هم محلّ ظهور آخرين پيامبر خداست و هم محلّ ظهور واپسين حجّت الهي ، امام عصر ( عج ) .

موارد ياد شده تنها نمونه هايي از فضايل دو شهر مكّه و مدينه است . دانستن اين مطلب كه كداميك از اين دو شهر برتر از ديگري است ، چندان ثمري ندارد . امّا آگاهي از فضايل آنها موجب مي شود كه زائران سفر حج ، بهره بيشتري ببرند .

در ضمن ، نكته ديگري نيز آشكا شد و آن اينكه علي رغم عشق و علاقه شيعيان به شهر پيامبر و اُنس و الفت آنان با حرم آن حضرت و نيز بقيع شريف و دشواري ترك مدينه براي زائران حرم نبوي ، همه آنان مكّه را افضل و برتر از مدينه شمرده اند و اين علاقه و محبّت موجب نشده است كه دلايل برتري مكّه بر مدينه را ناديده گرفته و مدينه را برتر بدانند . منطق شيعه هيچگاه مقهور محبّت و عشق نبوده و هماره اين دو را در كنار يكديگر داشته است . آنانكه شيعيان را متّهم مي كنند كه براي مرقد پيامبر و امامان خود ، بيش از مسجدالحرام و خانه خدا اهمّيت قائلند ، يا جاهلند يا مغرض ؛ چرا كه در اين مكتب ، عشق و علاقه به پيامبر و اهل بيت گرامي او ، از عشق به كعبه و خداي كعبه ناشي مي شود .

* پي نوشت ها :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمّد تقي مجلسي ، لوامع صاحب قراني ( شرح فقيه ) ، ج7 ، ص162

2 . نكـ : الدروس الشرعيّه ، ج1 ، ص377