بخش 5

107

ميقات حج - سال سيزدهم - شماره چهل و نهم - پاييز 1383

اماكن و آثار

108

ساختمان سازمان حج و زيارت

عبدالحسين سيف اللهي

پس از پيروزي انقلاب اسلامي ، ارزش هاي ديني و الهي به خصوص فريضه حج و به تبع آن ، زيارت اولياي خدا ، در ميان امّت اسلامي جايگاه واقعي خود را يافت و مردم مشتاقانه و خالصانه براي ثبت نام در اين امر معنوي ، از يكديگر سبقت مي گرفتند ؛ به طوري كه همواره مسؤولان امر ، در پي يافتن راه حلّي بودند تا بتوانند جهت حفظ حيثيت مذهبي و ملّي هم ميهنان عزيز ، در برنامه ريزي و تمشيت امور حجاج بيت الله الحرام و زائران ، با سيل تقاضاي مردمي ، به بهترين نحو ، برخورد كنند و نهايت سعي و كوشش خود را در ارائه بهترين خدمات ممكن ، به زائران گرامي به كار گيرند .

بديهي است اعزام زائران ؛ اعم از حج تمتّع ، عمره ، زيارت عتبات عاليات و مراقد اهل بيت ( عليهم السلام ) در عراق و شام مستلزم هماهنگي چندين سازمان و نهاد دولتي است . به غير از سازمان حج و زيارت و ادارات تابعه آن ، كه نقش اصلي و اجرايي را دارند ، وجود ديگر سازمان ها و مؤسسات ذي ربط ؛ مانند اداره گذرنامه ، بانك ، نهاد رياست جمهوري ، شركت هاي هواپيمايي ، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي و ديگر ارگان هاي مربوط و تجمّع آنها در يك مكان ، مطلوب و ضروري به نظر مي رسيد . ازاين رو ، اين فكر به وجود آمد كه اگر تمام مؤسسات و

109

سازمان هاي ذي ربط در امر حج و زيارت در يك محل مجتمع شود ، از مشكلات عديده و اتلاف وقت زياد جلوگيري گرديده ، براي رفاه و آسايش زائران گام استواري برداشته مي شود ؛ به طوري كه اگر شخص زائر به سازمان مراجعه كند ، در ظرف اندك زماني بتواند با چندين سازمان و مؤسسه مربوط ارتباط برقرار نموده و با رضايت از اينكه كارش در اسرع وقت انجام گرفته ، سازمان را ترك كند ؛ چنانكه مشهود است ، سياست هاي فعلي كشور نيز همين هدف را مدنظر دارد كه كاربري ساختمان هاي اداري ، بگونه اي طراحي شود كه مراجعه كنندگان با حضور در يك مكان بتوانند در حداقل زمان ممكن ، همه كارهاي خود را به انجام رسانند . از اين رو ، به دليل اهميت عملكرديِ اين سازمان در نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران ، ضرورت احداث بنايي درخور ، كه شكل و ساختار آن با چند و چونِ كارِ سازمان هماهنگ باشد ، كاملاً محسوس بود . چنين بنايي مي بايست هم از قابليت لازم براي مجموعه نيروهاي سازمان و چندين ارگان و مؤسسه ذي ربط برخوردار باشد و هم داراي امكانات و تأسيسات كافي براي پاسخگويي به نيازهاي اداري حال و آينده درنظر گرفته شود . ضمن اينكه طرح و نماي بيروني اين بنا مي بايست نمايانگر وظايف و سياست هاي سازمان ، در نظام جمهوري اسلامي ايران باشد .

با الهام از اين واقعيت كه « بناي اداري اين سازمان فرهنگي و اعتقادي بايد به مثابه نمادي از فرهنگ ، بينش ، هنر و تمدّن ايران اسلامي در گذشته و حال باشد » طراحي چنين بنايي با اهميت و حساسيت زيادي در سال 1362 آغاز گرديد .

در آغاز با تمسك به آيه شريفه { . . . وَأَمْرُهُمْ شُورَي بَيْنَهُمْ . . . } و با عنايت به اين مطلب كه « همه چيز را همگان دانند » مقرر گرديد براي دستيابي به كامل ترين و بهترين طرح ، از همه كارشناسان و متخصصان در اين زمينه نظرخواهي گردد . از اين رو ، اهداف سازمان و ويژگي مورد نظر در طراحي ساختمان به شرحي كه ذيلاً مي آيد ، طي اطلاعيه اي كه از طريق جرايد كشور چاپ و منتشر گرديد ، به آگاهي همگان رسيد تا در يك فضاي معنوي ، با رقابت سالم ، از طريق مسابقه ، جامع ترين و مناسب ترين طرح ، انتخاب و به مرحله اجرا گذاشته شود .

110

ويژگي هاي طرح

1 . طراحي بنا بايد نشان دهنده معماري ناب اسلامي ـ ايراني و معماريِ دوران پس از اسلام در ايران باشد .

2 . طراحي بنا بايد نمايانگر معماري جديد در عصر مقدس جمهوري اسلامي ايران باشد و در معماري اين دوران الگو شود .

3 . طراحي و اجراي ( حجم هاي ) بنا بايد القا كننده فضاهاي مقدس ، به خصوص فضاي شهرهاي مكه و مدينه و ساير اماكن مذهبيِ مهم باشد .

4 . الگوهاي اجرايي و جزئيات نمادين بايد به گونه اي انتخاب شوند كه بتوانند با مصالح سنتي ؛ مانند آجر ، كاشي ، سنگ و گچ و تركيبي از آنها قابل اجرا باشد .

5 . اصول كليِ بنا بايد به گونه اي باشد كه براي مهندسان ، معماران ودست اندركاران بناهاي مذهبي كشور الگو شود و از نمونه هاي مختلف معماري سنتي ، به تناسب فضاهاي مورد نظر استفاده شود .

6 . شكل كلي بنا بايد براي عامه مردم ، توحيد ، اسلام راستين محمدي ( صلّي الله عليه وآله ) و تداوم راه امامان معصوم ( عليهم السلام ) را تداعي كند .

7 . بنا بايد به گونه اي طراحي و اجرا شود كه كليه نيازهاي حجاج كشور را تأمين نمايد و مواردي مانند ، مراجعه به بانك ، صدور گذرنامه ، تحويل بليط هواپيما و . . . بايد در درون ساختمان انجام گيرد و نيازي به مراجعه به محل هاي خارج از ساختمان نباشد .

8 . فضاي مربوط به پرسنل اداري و ستادي و مراجعه كنندگان بايد با مديريت نوين اداري هماهنگ باشد . پس از اعلام ويژگي هاي مورد نظر ، 18 گروه حقيقي و حقوقي از مهندسان و شركت هاي مهندسي مشاور در مسابقه شركت كردند . از ميان طرح هاي ارائه شده ، هيأت داوران سه طرح را برگزيدند و طرّاحان طرح هاي منتخب جوايز خود را دريافت كردند .

پس از انتخاب و تصويب طرح هاي پيشگفته و تأييد نهايي آن توسط شوراي عالي حج و انجام بررسي هاي كارشناسي درخصوص انتخاب و نحوه واگذاري قسمت هاي مختلف طرح به پيمانكاران ، سرانجام در سال 1364 نخستين مراحل اجرايي ساختمان آغاز شد .

در سال 1365 شركت عمران بنياد مستضعفان ، مسؤوليت جمع بندي سه طرح منتخب را باتوجه به وضعيت جديد ، برعهده

111

گرفت و سرانجام براساس نظريات پيشين و جديد و ادغام طرح هاي مذكور ، جناب آقاي مهندس مظلوم زاده يزدي ، طرحي ارائه كردند كه شامل بناي اداري چهار طبقه اي بود با 30 هزار متر مربع زيربنا ، كه در پنج پلان ، دو نما ، يك برش و يك پرسپكتيو طراحي شده بود . به اين ترتيب مرحله نهايي طراحي ، در اواسط سال 1365 به پايان رسيد .

همزمان با پايان مرحله طراحي ، مسؤوليت اجراي اين پروژه عظيم ، به اين جانب ( مهندس عبدالحسين سيف اللهي معاون فني و عمراني سازمان ) واگذار گرديد و از آن زمان به بعد ، مراحل اجرايي طرح به صورت جدي آغاز شد .

از پايان آخرين مرحله طراحي تا آغاز ساختن بنا 9 ماه گذشت . در ظرف اين زمان ، اقدامات زير انجام شد :

تهيه نقشه هاي 100/1 معماري از طرح ها ، براي حدود 42 هزار متر مربع زيربنا . اين نقشه ها با همكاري سه گروه مشاوران و متخصصان باتجربه و خوش نام براي كليه عمليات معماري ، محاسباتي و تأسيساتي تهيه شد و با اضافه شدن قسمت هاي پناهگاه ، پاركينگ ها ، اماكن مسكوني سازماني و ساير مكان هاي مورد نياز زيربناي ساختمان ، به حدود 52000 متر مربع بالغ گرديد .

ساختمان مدينة الحجاج ، اين بناي عظيم ، در وضعيتي آغاز شد كه ميهن ما درگير جنگ تحميلي بود و شهر تهران زير بمباران و موشك باران شديد دشمن قرار داشت و اين امر وضعيت روحي نامساعدي را براي دست اندركاران اجراي بنا بهوجود آورده بود . همچنين اين پروژه در وضعيتي ادامه يافت و به پايان رسيد كه كشور با عدم ثبات نرخ ارز و تغيير و تحوّلات سياسي و اقتصادي روبه رو بود و نرخ خدمات و كالاهاي مورد نياز پيوسته نوسان و سير صعودي داشت .

بديهي است در چنين وضعيتي ، قبول مسؤوليت اجراي پروژه هاي درازمدت و برآورد هزينه هاي جاري براي پيمانكار و كارفرما غيرممكن و با خطرات بسياري همراه بود . افزون بر اين ، به دليل حساس بودن پروژه بايد از بهترين مصالح استفاده مي شد و كار به استادكاران ، متخصصان و هنرمندان با تجربه سپرده مي شد ـ به خصوص در قسمت هاي نازك كاري و تزيينات سنتي ـ لذا واگذاري طرح از طريق مناقصه صلاح به نظر نمي رسيد و اين امر ما را با مشكلات حقوقي و مالي و

112

اداري فراواني روبه رو كرد .

در حين عمليات احداث ساختمان ، براساس فرمان مهرماه 1370 مقام معظم رهبري و مصوّبه شوراي عالي اداري ، « سازمان حج و اوقاف و امور خيريه » از يكديگر تفكيك گرديد و « سازمان حج و زيارت » به عنوان سازماني مستقل ، زيرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سامان يافت . در دستور معظم له ، به جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي محمدي ري شهري ، مبني بر ايجاد تشكيلات جديدي در امر سياستگذاري و آموزش حجاج بيت الله الحرام و همچنين تأكيد بر مسائل فرهنگي و سياسي حج ، موجب گرديد كه ساختار تشكيلاتي بعثه مقام معظم رهبري در امور حج و زيارت گسترش و توسعه يابد كه طبعاً نيازمند فضاي قابل ملاحظه اي بود .

سرانجام با وجود همه مشكلات ، با توكل به خداوند و تلاش شبانه روزي همه دست اندركاران ، در سال 1371 علي رغم اينكه فقط يك سوم بنا ساخته شده بود ، سازمان حج و زيارت به ساختمان جديد منتقل گرديد و به مرور كه احداث ساختمان رو به تكميل بود ، بعثه مقام معظم رهبري و ساير واحدها و سازمان هاي ذي ربط ، نقل مكان كردند و سرانجام در اواخر سال 72 همه قسمت هاي ساختمان به بهره برداري كامل رسيد . بدين ترتيب ، از ميان زمين مخروبه و از لابه لاي انبوهي كاغذ و طرح و نقشه ، بنايي زيبا و پرشكوه برافراشته شد ؛ بنايي كه از آن همه رنج و تلاش شبانه روزي طراحان و سازندگان آن اثري نمانده و آنچه به جا مانده همه زيبايي است و صلابت و شكوه هنر و معماري اسلامي كه با استفاده از شيوه هاي عصر حاضر رخ مي نمايد . بنايي كه نمونه اي عالي از معماري اسلامي ايراني است . مكاني كه كاملاً در خور پذيرايي از مشتاقان زيارت خانه خدا و محلّ كار خادمان حجاج است و مي تواند سند افتخاري در ميان كشورهاي اسلامي براي نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران در اهميت به حج و زيارت و رعايت رفاه و آسايش زائران بيت الله الحرام باشد .

چگونگي اجراي طرح

مركز اداري و فرهنگي مدينة الحجاج در طي 5 سال ، از سال 1366 تا 1371 ساخته شد . ساختمان اين بنا از نظر فني ، معماري و تأسيساتي ، براي همه دست اندركاران ؛ از

113

پيمانكاران گرفته تا مشاوران ، گروه اماني و مديريت دولتي و سازمان برنامه و بودجه تجربه اي ارزشمند بود كه نشان داد چگونه مي توان در زماني اندك و با صرف بودجه اي مناسب ، كار ساختمان چنين بنايي را ، در وضعيت حساس مملكت ، طبق برنامه به انجام رسانيد . همچنين با اتمام بنا ، عدم اعتمادي كه تا آن زمان به كار پيمانكاري ، پيمانكاري جزء و شيوه اماني كار كردن وجود داشت ، از ميان رخت بربست كه اين خود دستاوردي مهم بود .

در شروع كار مي بايست با دقت تمام ، مسائل معماري عصر حاضر را رعايت مي كردم و در عين حال مراقب مي بودم كه از منابع سنتي و معماري اسلامي نيز استفاده كنم . افزون بر اين ، بايد نيازهاي اداري ، فرهنگي ، خدماتي ، مسكوني و رفاهي كاركنان و مراجعه كنندگان را ، كه ده هزار نفر از حجاج بيت الله الحرام را شامل مي شد ، در نظر مي گرفتم ؛ به گونه اي كه هر فرد واجب الحجي كه به اين ساختمان وارد مي شود ، بايد تمام كارهايش را ؛ از واريز كردن وجه براي مشرّف شدن به حج گرفته تا اخذ رواديد و بليت هواپيما ، در همين ساختمان انجام دهد . كارهاي ديگرِ اداري و

تصوير 1

114

هماهنگي كليه ارگان ها و نهادها و سازمان هايي كه با امر حج در ارتباط هستند نيز مي بايست در همين محل انجام مي گرفت و نبايد براي حاجيان ، در خارج از اين مكان ، كاري باقي مي ماند .

حاصل كار پيمانكاران و گروه مشاوران ، مديران اجرايي ، دستگاه نظارت ، گروه مالي و ذيحسابي ، گروه تداركات و پشتيباني ، كاركنان و كارگران و استادكاران و هنرمندان ، بنايي است كه با 30 هزار متر مربع در طراحي اوليه آغاز شد و در طي 5 سال تلاش ، با بودجه اي معادل 750 ميليون تومان ( حدود 5 ميليون دلار ) ساخته شد . ( براي مقايسه بد نيست بدانيد كه مركز تجاري ـ فرهنگي پمپيدو در فرانسه 200 ميليون دلار هزينه داشت و مساحت آن 92 هزار متر مربع زيربناست . )

اكنون اين ساختمان ، كه بيش از 52000 مترمربع زيربنا دارد در قلب تهران ، در كنار خيابان آزادي واقع است ، اگرچه از نظر ارتفاع ، چندان بلند و مرتفع نيست ، تنها طبقه همكف آن با 17000 مترمربع يكي از بزرگ ترين و زيباترين بناهايي است كه با تركيب مناسبي از معماري عصر بتن و فولاد با مصالح سنتي و با رعايت اصول ايمني و معماري اصيل ايراني ، هماهنگ با فضاي معماري اسلامي ساخته شده است . طول اين طبقه 136 متر ، عرض آن 100 متر و ارتفاعش ، حداكثر 26 متر است .

اين بنا تشكيل شده است از : ورودي اصلي ساختمان ، مسجد ، سالن اجتماعات ، رستوران ، موزه ، كتابخانه ، دبيرخانه مركزي ، مركز كامپيوتري ، بانك ملي ، اداره گذرنامه ، شعبه هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران ، اتاق هاي اداري ، مركز تفريحي ، مسكوني ، فضاهاي استراحت دروني و بيروني ، مكان هايي براي ارائه خدمات عمومي ، اتاق هاي جلسات اداري ، مقر بعثه مقام معظم رهبري و فضاي سبز و پاركينگ مناسب و لازم .

به جرأت مي توان گفت كه اين بنا ، يكي از جالب ترين ساختمان هاي اداري ، فرهنگي و خدماتي است كه در طول تاريخ اداري كشور در اين سرزمين مقدس ، براي امور ديني شكل گرفته است . اين بنا نمايانگر انديشه و فكر طراحان ، معماران ، مهندسان ، هنرمندان نقاش و استادكاران و كارگران اصيل ايراني است كه همه اجزاي آن در عين حال كه نشان دهنده پيشرفت و تمدن در حال رشد بشري است ، عطر و بوي اسلامي و

115

تصوير 2

تصوير 3

116

معماري و ذوق ايراني از آن به مشام مي رسد .

موقعيت و شكل بنا

الف ) ورودي ها

ساختمان مدينة الحجاج در منطقه دو شهرداري تهران ، كنار خيابان آزادي واقع شده است . محوطه ساختمان از طرف شرق به خيابان رودكي و از شمال به خيابان نيايش محدود مي شود . مساحت آن چهل هزار متر مربع با ابعادي حدود 200 در 200 متر است كه ساختمان اصلي در وسط آن قرار دارد . ساختمان چهار ورودي داردكه عبارت انداز :

1 . ورودي اصلي مراجعه كنندگان در جنوب شرقي ، نبش خيابان آزادي و رودكي .

2 . ورودي جنوبي براي ورود كاركنان .

3 . ورودي شمالي براي ماشين آلات و خودروها .

4 . ورودي غربي براي ورود به منازل مسكوني در خيابان خوش .

ب ) نماي ساختمان

نماي اصلي ساختمان ، آجر 4سانتي توپر قمي است كه گِل آن ، بنا به سفارش با آب شيرين ساخته شده است . آجرها پس از حمل به كارگاه ، كشو و آب ساب شده اند . نماي ساختمان در هر بدنه چهار بار تكرار شده است ؛ به اين معنا كه در نمايش شمالي ( از طرف خيابان آزادي ) يك سري ستون ديده مي شود و ايوان كشابي و قدي به ارتفاع سه طبقه و طبقه فوقاني و همكف با پنجره هاي توكار كار شده است . اگر اين ستون ها نبودند ، نماي ساختمان همان نماي ساده و زيباي آجر و هره اطراف پنجره ها در ايوان بود . دور ستون ها نيز به اندازه كلّ نما ، نماكاري شده است . بنابراين در هر طرف ساختمان همين حالت وجود دارد . در داخل رينگ هم ستون ها بر همين قرارند . بنابراين ، ساختمان به جاي 4 نما ، 8 نما دارد . نماي اصلي در بدنه هاي طولاني و صاف آجركاري شده است . ستون ها نيز با آجركاري ساده كشو شده اند . دور پنجره ها ( كف ، سقف و بدنه ) هره آجر شده است كه تا زير ايوان ها و كنسول ها ادامه پيدا كرده است .

در گوشه شمال غربي ، بر دو بدنه كه يكي با آجر سـاده و ديگـري با كاشي و آجر مشهدي كار شده ، شكل مكه مكرمه و مدينه منوره را برادر استاد صمد ترابي ، به طرز زيبايي كار كرده است . عرض كار 8 متر و

117

ارتفاع آن 22 متر است . حاشيه كار با چند ضلعي هاي كعبه تزيين شده و بر بالاي آن گنبد و مقبره پيغمبر گرامي اسلام كاشيكاري شده است . ايده و طراحي اين طرح بسيار زيبا از مجري و رسامي آن ، كار استاد ترابي است .

در گوشه جنوب غربي ، دو بدنه اصلي ، در كنج ساختمان ، پنجره هاي آلومينيومي كار شده كه بالاي آنها با آجركاريهاي حصيري و خفته پوشانده شده است . راسته كارها در كنج خفت افتاده و به كار كيفيت بالايي داده است .

بدنه اصلي نماي شرقي ( در قسمت تصوير 4

118

غربي بنا ) و شمالي با كاشي معرق كار شده است . در وسط هر بدنه ، در سه دايره بزرگ طراحي مسجدالحرام ، مسجدالنبي ، كربلا ، نجف اشرف ، سامرا و مشهد مقدس در ميان دوايري با ابعاد بسيار بزرگ به صورت رنگي و با معرق ريز كار شده است . به جرأت مي توان گفت چنين طرحي با اين ابعاد عظيم و حركتي كه كاشي كاري اسلامي و ترنج و دايره ايجاد كرده اند ، در هيچ جاي ايران طراحي و اجرا نشده است . در اطراف اين بدنه قاب سازي ها و معرّق كاري هايي با نقش ها و قاب هاي دوّار بسيار زيبا ، همچون تابلويي نفيس قرار گرفته اند . اين طرح را استاد احمد و استاد جلال براساس طراحي اوليه مجري كار كرده اند كه نمونه اي گويا از كاشيكاري ، اين هنر اصيل ايراني است .

بر دست انداز لبه رينگ و سنگ ورودي اصلي بنا هم با كاشي باريك ، الوان طلايي ، با خط بنايي نقش « الله اكبر » و « لااله الاَّالله » ديده مي شود كه از كنار پله شمالي تا كنار پله غربي ، در دو طرف ورودي امتداد يافته اند و در نور شب و روز ، به شكلي سه بعدي و زيبا چشم را به خود جلب مي كند .

بر تابلوي بالاي ايوان شرقي ، در شمال بدنه اين ايوان ، آرم جمهوري اسلامي نصب شده است . طراحي و نحوه پرداخت اين آرم از مجري و اجراي آن كار استاد صمد است .

در طرف مقابل ـ در ضلع جنوبي و نماي غربي ـ نيز آرم سازمان آمده است . نام سازمان با كاشي طلايي نوشته شده و كار استاد احمد است . تابلو آرم جمهوري اسلامي ايران و سازمان به عرض 4 و ارتفاع 6 متر است .

نماي داخل محوطه نيز آجري است . آجركاري زيباي ساده اي سراسر بدنه و ستون ها را پوشانده است . ورودي هاي اين قسمت كه به مسجد باز مي شوند ، با درهاي سكوريت ساخته شده اند . در دو طرف هر چهار در ورودي ، ستوني توكار شده از خط بنايي وجود دارد كه از كاشي و نره است و اسامي ائمه اطهار زينت بخش قاب هاي آن مي باشد . عرض متوسط قاب ها 4/2 متر و بلندي آن 12 متر است كه در بالاي آن آرم جمهوري اسلامي رسامي شده است .

بر پيشاني ساختمان ، بالاي ايوانها و كنسول ها ، كلمات « الله اكبر » و « لا اله الاَّ الله » ، دور تا دور دست انداز بام چنان زيبا كار شده است كه چشم هر بيننده اي را به خود جلب مي كند . بيننده بي اختيار كار زيباي سنتي كاران و نماهاي سنتي را تحسين مي كند .

119

بر تارك ساختمان ، ساعتي قرار دارد كه به جاي عدد ، نام هاي 12 امام در آن نقش بسته است . بدنه و صفحه ساعت ، كاشي معرق است و عقربه شمار در ساعت 1 بر نام مقدس حضرت علي ( عليه السلام ) ، ساعت 2 بر نام امام حسن و همين طور پيش مي رود تا در ساعت 12 ظهر بر نام مقدس حضرت مهدي ( عج ) قرار مي گيرد . طراحي اين ساعت ابتكار مجري و اجراي آن كار استادكاران چيره دست بوده است . در طرفين ساعت ، شعار اصلي اسلام ؛ يعني « لا إلهَ إلاَّ الله » و « مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله » با خطي زيبا و اسليمي بسيار ظريف بر كاشي معرق نقش بسته است . در زير ساعت ، شعار شيعه اثني عشري ؛ يعني تصوير 5

120

تصوير 6

« عليّ ولي الله » و « فاطمة الزهراء ( عليها السلام ) » نقش بسته كه خلاقيت و ابتكاري ديگر را به نمايش مي گذارد .

ج ) مسجد

دو در شيشه اي در دو طرف ساختمان ما را به محوطه بازي مي رساند كه در آن مسجد قرار گرفته است . مسجد در طرف غرب و شرق دو در دارد . طبقه اول مسجد مخصوص بانوان است كه از در شمالي و در جهت قبله وارد مسجد مي شوند .

پله سرپوشيده ديگري در كنار ايوان ورودي قرار دارد كه ما را از طبقه اول به همكف مي رساند و در آن وضوخانه بانوان قرار گرفته است . همچنين خانم هايي كه در همكف وضو گرفته اند مي توانند از اين پله به نمازخانه مخصوص به خود در طبقه اول برگردند . بر سر در ورودي زنان با آجركاري ريز شعار « اَللهُ اَكْبَر » و « لا إلهَ إلاَّ الله » به شكل زيبايي نقش بسته است . در ورودي ، چوبي

121

است و از جنس چنار و گردو كه بر آن گره كاري شده است . درهاي ورودي مسجد ، هم در شرق و هم در غرب ـ هر دو ـ از چوب گره كاري و شمسه توپر و از جنس چنار و گردو ساخته شده اند و حاصل كار استادان به نام نجاري و گره كاري است كه عمري را بر سر اين كار گذاشته اند و هنر آنها به يادگار خواهد ماند .

ديوار اصلي مسجد در بخش زيرين به شكل قدس و در قسمت فوقاني مانند كعبه ، از سنگ گرانيت با ابعاد بزرگ و صيقل يافته ساخته شده است . سنگ گرانيت همدان در اين ابعاد ابزاري بس ارزنده است و بدنه بيروني مسجد از آن ساخته شده است . در زير سنگ گرانيت صيقل يافته سنگ چيني تيشه اي شده است كه با دو ابزار خور تحتاني و خاقاني فوقاني به طرز زيبا و بديعي زيركار بدنه اصلي ، چهارسو و اطراف مسجد را پوشانده است . تركيب سنگ گرانيت فوقاني و تحتاني و قاب خور وسط و لب پخ كردن سنگ و قاشقي شدن سنگ ها حاجي هاي مراجعه كننده را به ياد شاذروان خانه خداي بزرگ در مكه مي اندازد . در چهار زاويه مسجد از بيرون چهار پنجره گره كاري تو خالي كه با شيشه هاي رنگي بسيار زيبايي تصوير 7

122

تصوير 8 و 9 و 10

پوشيده شده ، بيننده را به ياد هنرنمايي هاي هنرمندان عصر صفويه مي اندازد ـ هرچند كاري است كه در نظام جمهوري اسلامي و در زمان زعامت حضرت آيت الله خامنه اي انجام گرفته است . زيبايي هنرمندانه اين پنجره ها و ساير اجزاي مسجد ، ما را به خلاقيت و خلاق اصلي ، كه همانا خداي متعال است ، رهنمون مي شود .

شايد يادآوري اين نكته بد نباشد كه بگوييم نخستين جايي كه پي ساختمان ريخته شد ، بعد از شمع هاي 15 متري ، ديوارهاي سه گوش اصلي ، پي محور جنوبي مسجد بود . به علت استقرار جرثقيل مركزي ، آخرين جايي هم كه سقف آن بتن ريزي شد ، سقف مسجد بود كه پس از بتن ريزي نهايي رنگ اطراف مسجد از ورودي اصلي خارج شد .

اين مسجد را مي توان موزه اي از هنرهاي مختلف دانست . انواع سنگ كاري ، آجركاري ، گچ بري ، كشته بري ، نقاشي ، مقرنس كاري ، خطاطي و گچ بري خطي ، معرّق كاري ، سنگ تراشي ، گره كاري چوبي ، شيشه هاي الوان و ساير كارهاي هنري كه در اين مسجد انجام گرفته در نوع خود بي نظير است .

123

د ) چهار بخش اصلي و مركزيت اطراف مسجد

1 ـ سالن پذيرايي و غذاخوري و آشپزخانه

در آشپزخانه ، تا يك هزار و دويست نفر را مي توان به راحتي پذيرايي كرد . بديهي است كه آشپزخانه مجهّز به تجهيزات پخت ، كباب پزي ، سبزي پاك كني ، انبار برنج و بنشن ، آبدارخانه ، ظرفشوي خانه و ساير فضاهاي لازم همراه با دستگاه هاي سلف سرويس زنانه و مردانه ، جداگانه است .

2 ـ كتابخانه و موزه

كتابخانه و موزه در زاويه شمال غربي مسجد ، در درون رينگ ساختمان مركزي قرار دارد . فضاي كتابخانه و موزه ، نزديك به 4/1 يا 25% حياط مركزي است ـ معادل با فضاي كلّ رستوران و غذاخوري هاي زنانه و مردانه . اين قسمت ، در طبقه همكف است و در شمال و غرب از طريق نورگيرها با بدنه اصلي ساختمان تماس دارد . نورگيرهاي هشتگانه ، نور مورد نياز اين قسمت را به صورتي زيبا تأمين مي كنند .

3 ـ ساختمان بايگاني و دبيرخانه مركزي اين بخش مانند موزه و كتابخانه ، درست روبه روي رستوران و غذاخوري ها ، در ضلع جنوب غربي رينگ دور مسجد و قسمت مركزي قرار گرفته است . وسعت آن برابر با 4/1 مساحت كلّ رينگ است . منهاي كريدورها و راهروهايي كه به مسجد منتهي مي شوند ، ساختمان هاي موزه و كتابخانه ، بايگاني و دبيرخانه ، رستوران و غذاخوري ها به صورت چهاربلوك مستقل ، در چهار گوشه رينگ و در چهار زاويه ساختمان مسجد ، قرار گرفته اند . اين قسمت ها ضمن سرويس دهي مناسب به بدنه و پيكر اصلي بنا ، بيشترين مراجعه كننده را به خود جذب مي كنند و تردد مراجعه كنندگان را در طبقات ديگر محدود و كم مي نمايند .

هـ ) ساير قسمت هاي طبقه همكف

1 ـ بانك ملي ايران

در قسمت جنوبي ساختمان ، پس از ورودي اصلي و يك ايوان در طبقه همكف ، با دو در شيشه اي به بانك مي رسيم . بانك به دو قسمت ريالي و ارزي تقسيم مي شود .

2 ـ مركز كامپيوتري ( رايانه )

كريدور و راهرو اصلي وسط ساختمان كه طرفين آن ، با سنگ هاي سفيد مرمريت

124

هرسين كاري شده است . كف آن با سنگ مرمر ايرانشهر و يزد و هرسين گردويي ، به شكل لانه زنبوري ، با طول مستطيل فرش شده است ، ما را به طرف مركز كامپيوتري مي برد .

3 ـ تعاوني كاركنان ـ مركز تلفن

پس از سرسراي ورودي اصلي در كريدوري كه روبه روي كريدور قبلي قرار گرفته طول ساختمان را ادامه مي دهيم . در طرفين اتاق هاي كاركنان و سرويس دهندگان قرار دارد . كريدور به پاسيوي محوري شمال غربي ساختمان مي رسد . در اطراف اين پاسيو ، در شمال و غرب ، تعاوني مصرف و فروشگاه مركزي و انبار تعاوني قرار دارد . تعاوني با قفسه ها ، سنگ كف ، سنگ بدنه و سقف و تأسيسات مربوط ، يكي از بهترين تعاوني هاي كارمندي است ، كه طراحي آن بسيار زيبا و مناسب است .

در ضلع ديگر ، مركز تلفن و اپراتورهاي تلفن مركزي قرار دارد . اين مركز در حال حاضر يكصد ورودي و يكهزار خروجي دارد كه تا دويست ورودي و دوهزار خروجي مي تواند افزايش يابد . اين مركز و مركز پيچ ساختمان و مجموعه فاكس و تلكس ها در كنار هم قرار گرفته اند . كليه دستگاه ها از زيمنس آلمان تهيه و نصب شده اند .

و ) ساير طبقات

طبقه همكف با پله هاي چهارگانه اصلي ، سه آسانسور سرسراهاي چهارسو ( جمعاً 16 آسانسور ) به طبقات بالاتر راه دارد . كليه طبقات از هارموني يكنواختي برخوردارند ، مگر در محور جنوبي و شرقي ، كه هر طبقه در حد يك دهانه تيپ 40/4 متري عقب نشسته و تراس بندي پلكاني شده است . همه اتاق ها با سنگ هرسين و گردويي نجف آبادي مفروش شده است .

بدنه كريدورها از سنگ مرمر ايرانشهر و يزد است و ديگر احتياج به رنگ و تعميرات هرساله ندارد . همچنين به علت سنگي بودن بدنه ، اثر چسب اطلاعيه ها و اعلاميه ها بر ديوار نمي ماند . كف با سنگ هاي صيقلي مربع و شش ضلعي نامنظم پوشانده شده و شكل طولي آن كف فرش زيبا و مطلوبي ايجاد كرده است . سرسراهاي ورودي آسانسورها و پله اصلي با سنگ هاي لوزي به شكل فرفره و با رگه زني مثلثي شكل

125

با سنگ هاي مرمر ، هرسين سفيد چيني اليگودرز و خرم آباد فرش شده است . اين سنگفرش ها اگر خوب نگهداري شوند سال هاي سال ، لطافت و زيبايي خيره كننده خود را حفظ مي كنند . زيبايي درخشاني كه از تركيب كف با سنگ هاي پله هاي اصلي ، گرانيت صراحي هاي گردويي ، برش هاي گردويي و سنگ بدنه پله كه از مرمر يزد هستند ، ايجاد شده است . نور چراغ هاي فلورسنت درخشش خاصي را به كف و بدنه مي دهد ؛ درخششي كه چشم را خيره مي كند .

ز ) طبقه پنجم

ورودي اين طبقه هم ، از سه آسانسور شمالي و سه آسانسور غربي و دو پله اصلي غربي و شمالي است . ورودي پله ها و آسانسورها مانند ساير طبقات است ـ همين طور كف و بدنه راهروها . امّا درون اتاق ها اندكي با اتاق هاي ساير طبقات تفاوت دارد . در كف ، بدنه اتاق ها به جاي سنگ گردويي ، از چوب گردو استفاده شده است . سقف كاذب دامپا جاي خود را به سقف چوبي قاب بندي شده داده است . سنگ هاي كف به صورت 40 × 20 و 60 × 30 خفته و راسته با استفاده از سنگ قرنيز 15 سانتيمتري سفيد ، سنگ گردويي 15 سانتيمتري و سنگ سفيد 15 سانتيمتري سفيد قاب بندي شده است .

ح ) ديگر بخش ها

1 ـ پناهگاه اصلي و زيرزمين جنوبي

اين قسمتِ بنا ، در نقشه هاي نخستين وجود نداشت و به دليل حملات هواييِ زمان جنگ و بنا به دستور نخستوزير ، وقت ، آقاي مهندس ميرحسين موسوي ساخته شد . پناهگاه با محاسبات خاصي طراحي گرديد . با توجه به زلزله خيز بودنِ تهران و با درنظر گرفتن وزن و شدت اصابت موشك و بمب ، اين قسمت با اسكلت بتني بر پي هاي بسيار قوي و با بتن اكسپوز ساخته شد . مدت ساخت آن 3 ماه طول كشيد و وسعت آن 3000 مترمربع است .

2 ـ موتورخانه و زيرزمين

در زير زمين ، بخش خدمات اساسي قرار دارد . جدا از رامپ شمالي ، كه از طرف پاركينگ صفا و مروه به درِ ورودي زير زمين يك مي رسيم ، با پله اصلي و آسان برهاي سه گانه شرقي هم مي توان به زير زمين و موتورخانه مركزي راه يافت .

126

تصوير 11

پس از رسيدن بر سرسراي ورودي و وارد شدن به كريدور ، به ترتيب قسمت هاي زير قرار دارد :

3 ـ چاپخانه مركزي

اين تشكيلات ، در زيرزمينِ يك واقع شده است . در نيم طبقه اين قسمت دستگاه هواسازي وجود دارد . اسكلت آن بتن آرمه است و براي چاپخانه مدرن و صحافي و ديگر امور مربوط ساخته شده است .

4 ـ دفاتر اداري

دفاتر اداريِ موتورخانه ، چاپخانه ، پست برق و اتاق اصلي تابلوهاي برق نيز در اين زيرزمين قرار گرفته اند كه بالغ بر 9 اتاق بزرگ و كوچك مي شوند و صرفاً براي اداره موتورخانه مركزي ساخته شده اند .

5 ـ اتاق تابلوي برق اصلي

اين اتاق در زاويه اصلي ساختمان ، جنب موتورخانه مركزي واقع شده و اسكلت آن بتن آرمه است .

6 ـ موتورخانه مركزي

در انتهاي كريدور زيرزمينِ يك ، با

127

رامپ ملايمي ، موتورخانه قرار دارد . اين موتورخانه نسبت به ساير ساختمان هاي دولتيِ تهران ، بنا به اقرار شركت هاي تأسيساتي داخلي و خارجي بي نظير است .

7 ـ پاركينگ شمالي ( صفا و مروه )

پاركينگ شمالي ، دوطبقه است و در دل خاكبرداري هاي محوطه اصلي ساخته شده تا شيب هاي تند خاكبرداري خنثي شوند و ساختمان اصلي با خيابان هاي اطراف ارتباط پيدا كند . طبقه همكف پاركينگ ، در شمال شرقي 10 متر از كف خيابان رودكي و نيايش پايين تر است .

8 ـ ساختمان مسكوني ( الف و ب )

در اين قسمت ، چنانكه پيشتر نيز به اشاره گفتيم ، يك مجموعه 7 واحدي آپارتمان ، در قطعه زميني به مساحت 450 مترمربع ، با پاركينگ و تأسيسات ، در سال 56 ـ 1355 ساخته شده بود . اين مجموعه به قيمت 173 ميليون ريال ، خريداري و تخريب شد . 4/1 طول آن در خيابان شمالي و جنوبي ساختمان قرار داشت و كوچه اي كه از خيابان خوش به خيابان رودكي امتداد داشت و از اين قسمت مي گذشت ، با مجوّز شهرداري تصوير 12 در صفحه 139

128

تهران و وزير كشور ، قائم مقام انجمن شهر ، اين كوچه خريداري و به زمين اضافه شد .

با توجه به موشك باران سال 1368 و دور بودن خانواده كاركنان از محل كار ، مديران شوراي عالي حج تصميم گرفتند كه اين واحد مسكوني ، براي معاونان و مديران كل سازمان ، با حداقل 15 واحد آپارتماني ، ساخته شود . قرار بر اين شد كه به علت منازل آپارتماني خيابان خوش ، اين واحد مسكوني با ارتفاع بلند و يكنواختي طراحي و ساخته شود تا منظر غربي ساختمان ديدي خوب و در خور داشته باشد .

16 واحد آپارتماني ، يك تا چهارخوابه طراحي شد ، به دليل كمبود پاركينگ در ساختمان اصلي ، قرار شد براي ماشين هاي تشريفات و اداري يك طبقه پاركينگ همسطح با خيابان آزادي ، و براي استفاده ساكنان منازل مسكوني نيز يك طبقه پاركينگ درنظر گرفته شود .