بخش 7

139

ميقات حج - سال سيزدهم - شماره چهل و نهم - پاييز 1383

نقد و معرفي كتاب

140

دو كتاب درباره حجّة الوداع

* حجة الوداع كما رواها اهل البيت ( عليهم السلام )

* همگام با پيامبر درحجة الوداع

حسين كمالي

حجة الوداع كما رواها اهل البيت ( عليهم السلام )

حسين واثقي ، مركزفقهي ائمه اطهار ( عليهم السلام ) چاپ اول ، 1383 ، عربي ، 600 صفحه

همگام با پيامبر در حجة الوداع

حسين واثقي ، نشر دانش حوزه ، قم ، چاپ اول ، 1383 ، فارسي ، 360صفحه .

زيارت كعبه از دير باز در ميان مردمان عرب مرسوم بود و آنان از دور و نزديك بدان سو بار سفر مي بستند و در زماني خاص در مكه حاضر مي شدند و در سرزمين هاي اطراف آن و قوف مي كردند .

رواياتي پراكنده ، از حجّ پيامبران پيشين در دست است ، اما آنچه قرآن و روايات به صراحت بر آن دلالت دارند ، اين است كه زيارت كعبه از زمان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) رسميت يافت و از آن پس ، به صورت آييني مذهبي درآمد كه مردم بدان حاضر مي شدند . اين مراسم عبادي ، در طول اعصار و قرون ، با فراز و فرودها و رونق ها و

141

كسادي ها پيوسته ادامه يافت تا آن هنگام كه اسلام طلوع كرد .

در بيست ساله نخست دعوت اسلامي ، حج به همان شيوه پيشين ادامه يافت ؛ زيرا زمام كار به دست قريش بود . در سال نهم هجري ، كه مكه تحت فرمان پيامبر بود ، تغييراتي در مقررات حج داده شد ، اما حجّي كه بتوان آن را اسلامي دانست و معيار و قانون براي مسلمانان نسل هاي بعد به حساب آورد ، همان است كه در سال دهم هجرت با حضور پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) انجام شد ؛ زيرا آن حضرت مصمّم بود مناسك حج را خالص و ناب به مردم بياموزد و آنچه را كه در طول تاريخ ، مشركان بر آن افزوده يا از آن كاسته بودند ، هويدا كند .

گرچه هر گوشه حيات پيامبر براي ما داراي ارزش است ؛ چراكه او مشعل هدايت و پيشواي راهيان كوي خداست ، ليكن يكي از نقاط برجسته و ممتاز دوره پيامبري حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) واپسين سفر حج آن جناب است كه دو ـ سه ماه مانده به پايان عمر خود انجام داد .

شخص پيامبر به آن حج اهميت بسيار داد و مسلمانان را به حضور در آن تشويق و ترغيب كرد . مسلمانان نيز بدان بهاي بسيار دادند و همديگر را به حضور در آن فرا خواندند ؛ زيرا پس از سپري كردن فراز و فرودها ، گذر از موانع و مشكلات ، پشت سر نهادن رنج ها و جنگ ها ، تحمّل قطحي ها وگرسنگي ها ، ديدن تنهايي ها وناامني ها و . . . اكنون شاهد دوره بلوغ دين و رونق اسلام و گسترش دعوت محمدي و روي آوردن سيل آساي مردم به آيين توحيدي بودند . به همين سبب اين سفر را موقعيتي استثنايي و گرانبها تلقّي مي كردند و با شور وشوق فزون از حد ، براي حضور در آن كمر همّت بستند . نشاط عمومي ، چنان جمعيت انبوهي گرد آورد كه تا آن روز نه مكه به خود ديده بود و نه افراد مسلمان در چنان درياي متلاطم انساني خود را شناور يافته بودند .

حجّة الوداع ، به واقع اردويي زيارتي ، آموزشي و سياسي بود . وجهه زيارتيِ آن روشن است و نياز به بيان ندارد . اما بُعد آموزشي و تعليميِ آن ، بدان سبب است كه پيامبر در اين سفر از هر فرصتي براي تبليغ دينِ خدا و آموختن شيوه زندگي انساني و راه بندگي الهي به مردم بهره برد و امور سرنوشت ساز و مهم را بار ديگر به مسلمانان يادآوري كرد و اين افزون بر آموزش مناسك حج بود كه وجهه نظر آن بزرگوار در

142

اين سفر بود .

آن سفر بُعد سياسي نيز يافت ؛ زيرا بودند كساني كه شكست نهضت نوپاي اسلام و بازگشت به آيين جاهلي را آرزو مي كردند . دشمنان گرچه ضعيف شده بودند اما زمينه فتنه ها از ميان نرفته بود . در چنين فضاي سياسي ، حركت داوطلبانه و عاشقانه انبوه مسلمانان از مدينه تا مكه و تا مشاعر مقدسه و به عكس ، در حقيقت يك نمايش قدرت و شكوه مسلمانان به حساب مي آمد و به تعبير امروزين ، يك تظاهرات عمومي و يك رژه غيرنظامي تلقي مي شد كه دل نومسلمانان را محكم مي ساخت وبر يأس منافقان و مشركان مي افزود .

اهميت موضوع سبب شد كه نويسنده كتابهاي :

« حجّة الوداع كما رواها اهل البيت » ( عربي ، در 600 صفحه )

و « همگام با پيامبر در حجّة الوداع » ( فارسي ، در 360 صفحه )

كمر همت ببندد و دو كتاب پيشگفته را در موضوع حجّة الوداع بنگارد .

لازم به گفتن است كتاب نخست كه به عربي نگاشته شده ، مفصّل تر و نيز تخصّصي است و مباحثي را در بر دارد كه در كتاب دوم ، كه به فارسي نوشته شده ، نيامده است .

بديهي است ، با توجه به اينكه زبان مادري نويسنده فارسي است ، در مباحث كتاب ، تحليل هاي مناسب تري ارائه كرده و مكان ها ، زمان ها و صحنه ها را بهتر توصيف كرده است .

وي كتاب فارسي را به گونه اي نگاشته است كه هم به كار علاقمندان تاريخ و سيره بيايد و هم عموم مردم بتوانند از آن بهره مند شوند .

با توجه به آنكه متن عربي هم از خودش بوده مجبور نبوده آنچه را به عربي نگاشته ، لفظ به لفظ به خواننده فارسي منتقل كند ، بلكه دستش براي رعايت حال مخاطب و گزينش و افزودن و جابه جا كردن مباحث باز بوده ، لذا كتاب فارسي را به گونه اي ارائه كرده است كه هم به كار اهل تاريخ وسيره بيايد وهم عموم مردم بتوانند از آن سود ببرند ، به همين منظور تعدادي تصوير و نقشه نيز بر آن افزوده است . پس هر يك ويژگي هاي خاص خود را دارد .

نگاهي بر هر دو كتاب :

در مقدمه هر دو كتاب ، از آيين حج ، از عهد كهن تا عصر پيامبر ، فلسفه وچرايي وجوب حج و اهميت حجّة الوداع سخن رفته

143

است . ( عربي 16 ـ 5 ، فارسي 20 ـ13 )

در فصل نخست هر دو كتاب ، اين مباحث آمده است : اعلام عمومي حج در ميان مسلمانان ، حج آن سال در چه فصلي ازسال شمسي بود ؟ حاكم موقّت مدينه در غياب پيامبر كه بود ؟ آيا در آن سال بيماري عمومي در مدينه شيوع داشت ؟ ( عربي 25ـ17 ، فارسي 27 ـ21 )

مطالب دومين فصل عبارت اند از : زمان خروج رسول الله از مدينه ، تعيين پنج ميقات ، آيا فقط مسجد شجره ميقات است يا تمام منطقه ذوالحُليفه ؟ آداب احرام شامل : غسل احرام پيامبر ، جامه احرام پيامبر ، پيامبر و نظافت مو ، احرام بعد از نماز ظهر ، لبيك پيامبر ، پيامبر چه نوع حج به جا آورد ؟ احرام پيامبر با تلبيه و اشعار و تقليد ، آموزش احكام احرام به مسلمانان ، آيا پيامبر شب را در ذوالحليفه ماند ؟ ( عربي 74 ـ 25 ، فارسي 55 ـ 25 )

در سومين فصل هردوكتاب آمده است : رسول خدا پياده به حج رفت ، مسلمانان پياده و سواره به سوي مكه ، خط سير و استراحتگاه هاي بين راه ، چند روز پيامبر در راه بود ؟ خاطره هايي ازپيامبر در مسير مدينه تا مكه . ( عربي 95 ـ56 ، فارسي 74 ـ55 )

144

در چهارمين فصل اين مباحث آمده است : ورود پيامبر به مكه ، ورود پيامبر به مسجدالحرام ، بوسيدن ولمس حجرالأسود ، چرا حجرالأسود را دست مي كشيم ؟ پيامبر چند بار طواف كعبه كرد ؟ آيا پيامبر در احرام حجة الوداع شانه راستش را برهنه كرد و در طواف هَرْوله كرد ؟ آيا پيامبر سواره طواف كرد يا پياده ؟ طواف زنان و مردان دركنار هم ، نماز طواف پيامبر ، مقام ابراهيم چيست ؟ جابه جايي مقام ابراهيم ، به سوي زمزم ، سعي صفا و مروه ، آيا پيامبر پياده سعي كرد يا سواره ؟ ابلاغ حج تمّتع روي مروه به مردم ، شگفتي اصحاب پيامبر از تشريع حج تمتّع ، چرا حج تمتّع تشريع شد ؟ مخالفت خليفه دوم با حج تمتّع ، مخالفت بزرگان اصحاب با خليفه ، رسول الله و پوشش كعبه ، پوشش كعبه در دوره خلافت اميرالمؤمنين ، توصيه پيامبر به احترام زائران ، اطعام حجّاج ، حضور زنان در حجة الوداع ، حضور كودكان در حجة الوداع ، پيوستن اميرالمؤمنين در مكه به رسول خدا ، آيا رسول خدا در حجة الوداع به كعبه داخل شد ؟ آيا همسران پيامبر داخل كعبه رفتند ؟ محل اقامت رسول خدا درمكه ، خطابه روز هفتم . ( عربي 168 ـ 96 ، فارسي 138 ـ75 )

مباحث پنجمين فصل عبارت اند از :

به سوي عرفات ، خطابه مهم پيامبر در روز عرفه ، مروري دوباره بر موضوعات مهم خطبه ، دعاهاي رسول خدا در عرفات ، پيامبر در كجا تلبيه را قطع كرد ؟ در حجة الوداع ، روز عرفه و روز عيد مقارن با چه روزي از ايام هفته بود ؟ كوچ از عرفات به سوي مشعر الحرام ، ورود به مشعر ، ذكر الهي در حج ، معنا و اهميت ذكر ، آيا خواندن دعاي خاصي لازم است ؟ « ايام معلومات » و « ايام معدودات » كدام است ؟ به سوي منا ، لُكّه رفتن در وادي محسّر ، منزل كردن در منا ، به سوي قربانگاه ، قرباني هاي رسول خدا و اميرالمؤمنين ، چرا حاجي موي سر مي تراشد ؟ رسول الله موي سرش را تراشيد ، طواف كعبه در روز عيد قربان ، سخنراني هاي رسول خدا در منا ، خطابه معروف پيامبر در مسجد خَيف ، سخنراني پيامبر درباره آخرالزمان ، روزهاي دهم تا سيزدهم در منا ، از منا به مكه ، آيا قسمتي از حجراسماعيل جزء كعبه است ؟ خاطرات و سخناني از پيامبر در حجة الوداع . ( عربي 317 ـ169 ، فارسي 238 ـ139 )

در فصل ششم اين مباحث به چشم مي خورد : بازگشت به مدينه و حادثه

145

غديرخم ، خطبه پيامبر در غديرخم ، اكمال دين ، آيا توطئه كشتن رسول خدا در حجة الوداع بوده است ؟ كاروان به مدينه نزديك مي شود ، سفر رسول خدا چند روز به درازا كشيد ؟ عدد حجّاج در حجة الوداع . ( عربي 342 ـ318 ، فارسي 260 ـ239 )

هر دوكتاب داراي پيوست هايي است :

دركتاب فارسي چهار پيوست آمده است ؛ به اين ترتيب :

پيوست اول : ده تفاوت حج جاهلي با حج اسلامي به اين شرح : 1 . طواف برهنگان 2 . لبّيك مشركان 3 . نرفتن قريش به عرفات 4 . كوچ از عرفات پيش از غروب 5 . كوچ از مشعر پس از بر آمدن آفتاب 6 . ياد افتخارات نياكان 7 . ممنوعيت عمره در موسم حج 8 . حرمت ورود مُحْرِم به خانه از در 9 . پيمودن سريع فاصله عرفات تا مشعر 10 . جا به جا كردن ماه هاي حرام .

در پايان اين پيوست درباه دو موضوع توضيح داده شده است : الف : جايز بودن خريد و فروش در موسم حج ب : سعي ميان صفا ومروه از شعائر الهي است نه از سنن جاهلي . ( فارسي 279 ـ264 )

پيوست دوم : به حج هاي پيامبر پيش از هجرت پرداخته است . ( فارسي 284 ـ281 )

پيوست سوم : به عمره هاي پيامبر پس از هجرت اختصاص يافته است . ( فارسي 299 ـ 285 )

پيوست چهارم : داراي 63 خاطره و دعا از معصومين در مكه است . ( فارسي 344 ـ 299 )

اما پيوست هاي كتاب عربي بيشتر و به ترتيب زير است :

پيوست نخست : بررسي سند دو روايت بلند جابر انصاري و حضرت امام صادق ( عليه السلام ) كه سفرنامه فشرده حج پيامبر است و سپس مقايسه متن آن دو . ( عربي 372 ـ343 )

دومين پيوست : تفاوت هاي دهگانه حجّ جاهلي با حجّ اسلامي است كه شرح آن گذشت . در بحث تلبيه مشركان ، 24 نوع لبّيك از 24 قبيله ذكر شده كه هر قبيله اي به هنگام احرام ، لبّيك ويژه خود را مي گفت . ( عربي 430 ـ 373 )

سومين پيوست : مطالبي از حج هاي پيامبر پيش از هجرت را در بر دارد . ( عربي 436 ـ 431 )

چهارمين پيوست ، سه عمره حديبيّه ، عمرة القضا ، و عمره پس از جنگ حنين است . ( عربي 462 ـ437 )

پنجمين پيوست : به خاطرات معصومين

146

و دعاهاي آن بزرگواران در مكه اختصاص يافته است . ( عربي 528 ـ 463 )

ششمين پيوست : چهار دستورالعمل از آيت الله حسن زاده آملي است . ( عربي 531 ـ 529 )

هفتمين پيوست : ( كتاب عربي ) ، اجزائي از طرح بزرگ ( شيعيان و تشيّع و حرمين شريفين ) را آورده است . ( عربي 547 ـ 533 )

هشتمين پيوست : مقاله اي است درباره مزرعه عُرَيض كه تفريحگاه امام باقر وامام صادق و امام كاظم و امام رضا ( عليهم السلام ) بوده و كوچكترين فرزند امام ششم ، به نام علي بن جعفر آنجا زندگي مي كرده و در همان جا دفن شده است . ( عربي 568 ـ 549 )

بخش پاياني هر دو كتاب ، صدها مصدر و منبع مؤلف را فهرست كرده است .