بخش 9

163

ميقات حج - سال سيزدهم - شماره پنجاه و يكم - بهار 1384

نقد و بررسي كتاب

164

تازه هاي كتاب

رحلة المكناسي و چند سفرنامه حج و حجاز

محمد المكناسي/ مصحّح : محمد بوكبوط

ابو جعفر اصفهاني

ادبيات حج در زبان هاي مختلف ، در دنياي اسلام ، جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است . در يكي از كهن ترين متون فارسي ؛ يعني سفرنامه ناصر خسرو ، شاهد گزارش خواندني سفر وي به حج هستيم . علاوه بر اين ، در ديوان او و ديگر شاعران پارسي زبان ، از دير باز اشعاري را كه به نوعي به حج ، كعبه ، مكه و مدينه مربوط است مي يابيم . بخشي از اين ادبيات ، مربوط به سفرنامه هاي حج است كه مسلمانان طي قرون مختلف به نگارش آنها دست زده اند . اين متون در زبان هاي عربي ، فارسي و تركي به وفور يافت مي شود و حاوي نكات ارجمندي در ارتباط با حج ، جغرافياي مكه و مدينه ، شرح مسير كاروان هاي حج و آگاهي هاي ديگري در اين زمينه است . در فارسي به جز آنچه در متون جغرافيايي قديم يا سفرنامه هاي كهن در باره حج آمده ، از عصر جديد ، اطلاعات چندي از دوره صفوي و بيش از آن ، از دوره قاجاريه داريم . تعداد سفرنامه هايي كه در دوره قاجار در باره حج نوشته شده ، بيش از چهل سفرنامه است كه به صورت نثر و نظم نگارش يافته است . در زبان عربي ، سفرنامه هاي بيشتري و در زبان تركي تعداد كمتري در عثماني نوشته شده ، اما به هر روي ، در همه اين زبان ها ، اين ادبيات وجود داشته است . سفرنامه نويسي در بيشتر اين زبان ها تا به امروز ادامه يافته و مي توان گفت كه هر سال ده ها سفرنامه به زبان هاي مختلف در ارتباط با حج نوشته مي شود .

165

در روزگار ما برخي از اين سفرنامه ها به زبان هاي فرنگي هم منتشر مي شود . شماري از آن ها شامل گزارش هاي روزنامه نگارانه است كه در مطبوعات چاپ مي شود برخي هم به صورت كتاب در دسترس اهل مطالعه قرار مي گيرد . آنچه جالب است ، چاپ سفرنامه هاي روزگاران پيش است كه به صورت خطي در كتابخانه ها مانده و اكنون با تصحيح و تنقيح به چاپ مي رسد . حسن اين آثار در آن است كه بخشي از تاريخ دوران هاي گذشته را نيز براي ما روشن مي كند و ما را در آن فضاها به گردش در مي آورد . يكي از آخرين اين نمونه سفرنامه هاي عربي ، كه به تازگي انتشار يافته و مربوط به قرن هيجدهم ميلادي و حوزه مغرب اسلامي است ، سفرنامه مكناسي است . وي كه سفير مغرب در آستانه ؛ يعني استانبول بود ، از راه مصر به شام آمد و از آنجا به حج رفت . نامش محمد بن عبدالوهاب المكناسي ( م 1785م / 1200 هجري ) است و كتابش به تازگي به وسيله محمد بوكبوط در دارالسويدي ابوظبي و المؤسسة العربيه در بيروت ، ضمن 420 صفحه به سال 2003 منتشر شده است . ادبيات حج حوزه مغرب اسلامي نسبتاً غني است . آنان راهي طولاني را براي انجام حج طي مي كردند و تمام عرض آفريقا را براي رسيدن به درياي سرخ با كشتي مي پيمودند . بسا از طريق مصر به سمت شام رفته و از آنجا عازم مدينه منوره و سپس مكه مكرمه مي شدند . سفير مغرب كه حامل پيامي از سلطان مغرب هم بوده ، به سمت استانبول رفته و در آنجا مورد استقبال رسمي قرار گرفته است . طبيعي است كه وي به عنوان يك حاجي ، با موقعيت سياسي ، دسترسي به اطلاعات دست اول و درستي در زمينه هاي مختلف داشته است . وي در دمشق نيز به زيارت اماكن مهم تاريخي ؛ از جمله جامع اموي و قبور منسوب به صحابه ، مانند قبر بلال حبشي رفته و از آنجا همراه كاروان دولتي عثماني ، راهي مدينه شده است . مشكلات طول راه كه مهم ترين آن ها اعراب بدوي بودند ، سبب شده است تا وي شرحي از آنها به دست دهد . زيارت قبر حبيب ( صلّي الله عليه وآله ) در مدينه و نيز قبور صحابه و اهل بيت در بقيع و سپس عزيمت به مكه در دنباله آن آمده است . وصف مسجدالحرام و ارائه قصيده اي از خودش در باره مناسك حج ( 268 279 ) مطالبي است كه در اين بخش عرضه شده است .

بخشي از اين اشعار در باره پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) و توسل به ايشان و اهل بيت آن حضرت است :

« بجاه جبرئيل و ما به نزل عليه نحن عاكفون لم نزل و الآل و الأولاد و الأزواج فاطمة ذات السناء الوهّاج و بابن عمّك أبي الغصنين سيّدنا الحسن و الحسين »

166

وي پس از حج ، همراه با كاروان شام به دمشق بازگشته ، در حالي كه در غياب آنان ، مرض وبا در اين شهر فراگير شده بود . در اين هنگام عازم زيارت قدس شريف مي شود . زيارت قدس براي زائران ترك ، مغربي و مصري بسيار اهميت داشته ، برخلاف زائران عراقي و ايراني كه علاقه اي به زيارت قدس نداشتند ؛ چرا كه در مسيرشان هم قرار نداشت . وي در بازگشت ، شرحي از جزيره قبرس به دست داده و سپس در باره مسير بازگشت ، كه از تونس و الجزاير بوده ، اطلاعات ديگري را ارائه كرده است .

اكنون كه اين كتاب را شناسانديم ، بهتر است چندين اثر تازه چاپِ ديگر را در همين زمينه معرفي كنيم :

رحلة الي مكه ، مراد هوفمان ، چاپ شده در المدينة المنوره ، مكتبة العبيكان 1421

نويسنده وقتي مسلمان شد و كتاب الاسلام كبديل را نوشت و در آلمان به چاپ رسانيد ، گزارش سفر و زندگي خود را در آن آورد . در اين نوشته از محمد اسد كه او نيز يك يهودي مسلمان شده بود و كتاب « الطريق الي مكه » را نوشت ، ياد كرده و مطالبي از آن آورده است .

رحلة في الجزيرة العربية الوسطي ، الحماد ، الشمر ، القصيم ، الحجاز ، 1882 ـ 1878 شارل هوبير ، ترجمه به عربي : اليسار سعاده ، بيروت ، 2003

اين كتاب يك سفرنامه فرنگي است كه در سال 1885 ميلادي در پاريس چاپ شده و اين نخستين ترجمه عربي آن است كه به بازار عرضه مي شود . نويسنده از حجاز گذشته اما از مكه و مدينه ديداري نداشته است . او در باره بسياري از راه ها ، شهرها و كوه ها و بيابان ها آگاهي هايي را به دست داده و علاوه بر آن ، شرحي هم در باره برخي از تحوّلات سياسي آن روزگار در عربستان ارائه كرده است .

الرحلة اليابانيه إلي الجزيرة العربية ، ايجيرو ناكانو ، ترجمه به عربي از ساره تاكاهاشي ، دارة الملك عبدالعزيز ، 1419

اين اثر گزارش سفر نويسنده به بخش هايي از جزيرة العرب در سال 1939 است . به زبان ژاپني چاپ شده و چاپ عربيِ آن ، در ضمن سلسله منشوراتي كه به مناسبت يكصدمين سالگرد دولت سعودي ، شامل يك صد جلد كتاب مهم تاريخي انتشار يافته ، به مطالعه كنندگان عرضه شده است .

167

يوميات رحله في الحجاز ( 1384/ 1930 ) غلام رسول مهر ، ترجمه سمير عبدالحميد ابراهيم ، رياض ، دارة الملك عبدالعزيز ، 1417

اين اثر ، سفرنامه حج است كه به اردو نگارش يافته و به عربي ترجمه شده است . نويسنده ، روزنامه نگاري پاكستاني بوده و گزارش روزانه سفر خويش به اماكن مقدس را نوشته است . اصل آن گزارش هايي بوده كه وي براي چاپ در نشريه صحيفه انقلاب به كشورش مي فرستاده است .

الارتسامات اللطاف في خاطر الحاج إلي اقدس مطاف ، ( 1929 ) شكيب ارسلان ، تقديم : ايمن حجازي ، ابوظبي ، دار السويدي ، بيروت ، المؤسسة العربيه للدراسات و النشر ، 2004 اشاره كنم كه اين دو ناشر ، طي سال هاي اخير ده ها از اين دست سفرنامه ها را ، كه مربوط به كشورهاي مختلف مي شود ، چاپ كرده اند . در باره شكيب ارسلان هم نياز به گفتن نيست كه از نويسندگان و اديبان مشهور دوره اخير بوده و برخي از آثارش به فارسي هم درآمده است . اين سفر در سال 3481 / 1929 ق . انجام شده و مسير آن از محل اقامت آن زمانِ وي ، يعني لوزان سويس آغاز شده ، از آنجا به ايتاليا ، سپس از دريا به سمت پورت سعيد و از آنجا به درياي سرخ و سپس مكه انجام شده است . وي در ايام حج بيمار شده و براي بهبودي به طائف رفته است . به همين دليل بخش عمده اي از كتابش به شرح وضعيت طائف مربوط مي شود . حجم كتاب 376 صفحه و گزارش آن ، از شهر مكه ، طائف و طوايف ميان راه و ديگر مسائل جاري ، كه مربوط به آغاز دولت سعودي بوده خواندني است .

وي به برخي از اماكني كه به تازگي به دست وهابي ها تخريب شد ، اشاراتي دارد كه از آن جمله بناي روي قبر عبد الله بن عباس و عكاشة بن محصن در طائف است . اين اثر در شناساندن تاريخ و به خصوص جغرافيا و قبايل و مسائل حاشيه اي ديگر ، حاوي اطلاعات بسيار عالي و تازه است . مؤلف در جاي جاي كتاب از اطلاعات حديثي و تاريخي و جغرافيايي ساير كتاب ها بهره برده و كتاب را خواندني كرده است .

الرحلهة الحجازيه ، اوليا چلبي ، ترجمه از تركي به عربي : دكتر الصفصافي احمد المرسي ، قاهره ، دار الآفاق العربيه ، 1999

كمتر عالم و عاميِ تركيه اي را مي شناسيم كه با سفرنامه مفصل اوليا چلبي آشنا نباشد ؛ سفرنامه اي كه در ده جلد است و شامل بخش مهمي از جغرافياي عالم متمدن در قرن يازدهم

168

هجري مي شود . به قدري در باره اين كتاب گفته و نوشته شده كه نياز به معرفي آن نيست . بخشي از اين سفرنامه شيرين و خواندني مربوط به مكه و مدينه است . عامي نويسي مؤلف و تلاش او براي ارائه باورها و عقايد عاميانه در باره اين اماكن ، كه گاه بسيار خنده دار و غير صحيح است ، آن را به صورت يك اثر ارزشمند در آورده است . لازم است تا در جاي ديگري به تفصيل در باره اين سفرنامه سخن بگوييم و خواندني هاي آن را نقل كنيم .

الحجاز في نظر الأندلسيين و المغاربه في العصور الوسطي ، ابراهيم احمد سعيد ، دمشق ، الاوائل للنشر و التوزيع ، 2004

اين كتاب مروري است بر تعدادي از سفرنامه هاي حج مغربي ها ، كه ضمن كتابشان شرحي از حجاز به دست داده اند . سفرنامه ها و كتاب هايي كه مبناي كار اين مؤلف بوده ، عبارت اند از سفرنامه ابن جبير ، العبدري ، ابن بطوطه ، البلوي ، القلصادي . وي در هر بخش ، گزيده اي از مهم ترين مطالب آنان را در باره شهر مكه و مدينه و ديگر مسائل مربوط ارائه كرده و در واقع ، تلخيص و تهذيب مطالب آن ها در باره حجاز است .

موسوعه مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب ، ( 5 جلد ) ، ايوب صبري پاشا ، اشراف بر ترجمه : احمد حرب ، قاهره ، دار الآفاق العربيه ، 2004

يك مجموعه پنج جلديِ بسيار مفصل كه از همان زمان چاپ متن تركي آن در سال 1302ق . در مطبعة البحريه ، استانبول اثري شناخته شده و قابل استفاده بوده است . در همان دوران قاجار ، مجلدي از آن ، با عنوان « مرآة الحرمين » كه قسمت مكه آن بود ، به وسيله عبدالرسول منشي به فارسي برگردان و چاپ شد كه اخيراً به وسيله آقاي جمشيد كيانفر تصحيح و ضمن منشورات ميراث مكتوب ، در تهران ( 1383 ) به چاپ رسيده است . اكنون متن كامل آن ، به عربي برگردان شده و در پنج مجلد به چاپ رسيده است . به دليل آن كه نويسنده يكي از شخصيت هاي دولت عثماني بوده و آنها با وهابيان بسيار تند برخورد مي كردند ، توزيع كتاب در حال حاضر در كشور سعودي ممنوع است . اين علاوه بر اختلاف مشرب مذهبي آنها است . بي شك ، اين مفصل ترين اثر تاريخي ، جغرافيايي و سفرنامه اي است كه در پايان دوره عثماني تأليف شده و از هر جهت قابل اعتنا است . تأليف آن در اين مقطع ، سبب شده است تا مؤلف ضمن آشنايي با تاريخ نويسيِ جديد ، به تحقيق و تتبّع ميداني پرداخته و در عين حال از متون در دسترس نيز در تأليف آن استفاده كند .