بخش 11

193

ميقات حج - سال سيزدهم - شماره پنجاه و دوم - تابستان 1384

از نگاهي ديگر

194

حج گزاري در كشور تركيه

اسرا دوغان

كارگزاران حج

فكر و انديشه تأسيس سازمان ديانت ، كه مسؤول امور ديني در كشور تركيه است به حدود نيم قرن مي رسد . اين سازمان ، از سال 1973 تا كنون ؛ يعني 24 سال است كه ساماندهي و مديريت اعزام زائران خانه خدا و حاجيان را نيز بر عهده دارد .

پيش از آن كه تركيه جمهوري شود ، متقاضيان حج اندك بودند . در آن زمان بسياري از مسؤولان ، دليل استقبال نكردن مردم از اين سفر معنوي را ، اوضاع بدِ اقتصادي مي دانستند ، در حالي كه آنان ، خود نيز به جهت كم بها دادن به اين فريضه ديني ، بر بي رونقي و عدم استقبال از اين سفر ، دامن مي زدند .

ثبت نام و اعزام

همه ساله ، در تاريخ مشخصي ، ثبت نام زائران خانه خدا اعلام مي شود . در واقع مردم ابتدا به مفتي استان مراجعه مي كنند و از آنها ثبت نام به عمل مي آيد و در ضمن ثبت نام ، به آگاهي همه رسانده مي شود كه بعد از قرعه كشي مشخص مي گردد چه كساني توفيق سفر خواهند يافت . و از ثبت نام كنندگان تعهّد گرفته مي شود كه اگر نامشان در قرعه در نيامد ، اعتراضي نداشته باشند .

از ثبت نام كنندگان حج ، پول ثبت نام را در سه قسط دريافت مي كنند و هنگام واريزكردن اولين قسط ، گذرنامه ، فتوكپي شناسنامه و سند بانكي و همچنين برگه اي خاص ( از كساني كه بيش از 65 سال سن دارند ) گرفته مي شود .

195

قرعه كشي از سوي دفتر اسناد انجام مي شود و انتخاب شدگان كارت شناسايي حج را دريافت مي كنند . كساني كه مي خواهند با سازمان ديانت اعزام شوند ، به شعبه هاي اين سازمان رفته ، ثبت نام مي كنند . كساني كه با شركت هاي آزاد مي روند ، با كارتي كه در اختيارشان گذاشته شده ، به تورها مراجعه مي كنند .

ثبت نام حج ، در سي و دو استان تركيه برگزار مي شود . در سالي كه گذشت ( 2004 ) 000 210 زائر به دفاتر مراجعه كردند ، ولي از ميان آنها تنها 000 90 نفر توانستند به حج مشرف شوند .

آمار شركت كنندگان ترك در حج ، حدود 000 90 نفر است .

گفتني است سهميه مردم تركيه ، از هر 100 نفر ، 1 نفر است ، در حالي كه از هر 100 نفر 3 نفر به دفاتر ثبت نام مراجعه مي كنند و در واقع 145000 نفر در نوبت قرار مي گيرند و در سال بعد بار ديگر در فهرست قرعه كشي قرار داده مي شوند و به همين منوال هر سال بر تعداد متقاضيان افزوده مي شود . مسؤولان حج تركيه به دليل اقبال مردم به حج و تقاضاي زياد آنها ، در پذيرش زائر محدوديت قائل شده و در سال 2004 حج نيابتي را ممنوع كرده اند .

اولويت با كساني است كه به حج نرفته اند . تنها در شهر استانبول 25000 نفر به دليل اين كه متقاضي دومين سفر به حج بودند ، در قرعه كشي شركت داده نشدند .

همانگونه كه پيشتر اشاره شد ، درخواست كنندگان حج ، ابتدا به سازمان ديانت ، كه چندين شعبه دارد و مركز آن در استانبول است ، مراجعه و ثبت نام مي كنند و چند روز مانده به موسم حج ، واكسن مننژيت مي زنند و كارت واكسن را تا آخر موسم ، همراه خود دارند .

حمل و نقل و راه ها

در سال 1947م ، زماني كه تركيه جمهوري شد ، رفتن به سفر حج ، به صورت دسته جمعي ، آزاد گرديد . در آن زمان ، راه هاي حج ، منحصر در سه مسير بود : سوريه ، فلسطين و اردن و به صورت زميني ، دريايي و هوايي .

راه زميني ؛ به دليل تخريب راه آهن حجاز در جنگ جهاني اول و تعمير نشدن آن ، زائران با كاميون هاي صحرايي ، از راه فلسطين به اين سفر اعزام مي شدند و البته با سختي ها و دشواري هاي فراوان روبه رو بودند . تا اين كه با اشغال سرزمين فلسطين به دست صهيونيست ها و

196

به خطر افتادن امنيت اين راه ، استفاده از اين مسير براي زائران تركيه غير ممكن شد .

راه دريايي ؛ دومين راه براي زائران ترك بود ، از كانال سوئز مي گذشت و به جده مي رسيد . اين مسير در مقايسه با راه زميني هزينه كمتري را بر حاجيان تحميل مي كرد و براي آنان توجيه اقتصادي نيز داشت . طي اين مسير ده روز به طول مي انجاميد .

راه هوايي ؛ براي طي كردن اين مسير ، هواپيماي حامل زائران حرمين شريفين ، از تركيه به لبنان و از لبنان به اردن و سپس به جده مي رفتند . در اين دوران دولت تركيه هيچ دخالتي در امور حجاج نداشت و از اين بابت آنان با سختي هاي زيادي روبه رو مي شدند .

سفر حج و پرداختن به اين فريضه مهم ديني ، از سال 1947 تا 1979 براي مردم تركيه ، با فراز و فرودهاي بسياري روبه رو بود تا اين كه در سال 1979 تمام امور حج به سازمان ديانت واگذار گرديد و از مشكلات آن كاست .

آموزش حجاج و پاسخ به پرسش هاي آنان

كساني كه مشكل فقهي و سؤال در باره حج دارند ، از اداره حج و عمره ، كه مفتي هاي استان ها در آن مستقر هستند ، مي پرسند . در سال هاي اخير ، سازمان ديانت فعاليت هايي در آگاهي دادن به زائران انجام داده است . اين مؤسسه ، نوارهايي در باره حج توزيع مي كند و سمينارهاي گسترده تشكيل مي دهد .

مسؤولان حج تركيه ، به فكر زائران ترك در خارج از تركيه نيز هستند ، و براي آگاهي دادن به آنان ، از امكانات مناسبي برخوردارند و گام هاي خوبي بر مي دارند .

پيش از اعزام ، حاجيان در تاريخ هاي معيني به مساجد شهر يا ديگر اماكن ، فراخوانده مي شوند و در طي نشستي ، مسائل حج و آداب سفر برايشان شرح داده مي شود . البته اين برنامه هنوز به صورت گسترده اجرا نشده و فراگير نيست .

اين برنامه ، بيشتر در مسجد سليمانه استانبول برگزار مي شود و مفتي اين شهر سخنراني مهمي ايراد مي كند و به دنبال آن ، حاجيان با خدمه كاروان و مديران آشنا مي شوند .

در اين جلسه ماكت كعبه را در معرض ديد مردم قرار مي دهند ، و برنامه حج گزاري را به صورت عملي به زائران مي آموزند و در پايان اگر كسي پرسشي داشته باشد ، از مفتي و كارشناس حج مي پرسد .

197

تعداد هر كاروان 200 نفر هستند و آنها به چهار يا پنج گروه تقسيم مي شوند .

وسايل مورد نياز زائران :

به هر حاجي ، پيش از اعزام ، چند چيز داده مي شود :

1 . قرآن با ترجمه ( ترجمه سازمان ديانت ) .

2 . كتاب راهنماي حج .

3 . كتاب دعاي سعي و طواف .

4 . يك نقشه و بروشور مربوط به اماكن .

5 . دو عدد حوله احرام

6 . كيف مخصوص براي گذرنامه

7 . ماسك محافظ بهداشتي

8 . دستبند نام و مشخصات

9 . بالش و پتو

10 . كتاب هاي آموزشي .

11 . كارت شناسايي حج .

12 . چتـر .

فعاليت هاي سازمان ديانت :

1 . مديريت حج .

2 . فتوا و ارشاد .

3 . پذيرايي و بدرقه زائران .

4 . اجاره مسكن در مكه و مدينه .

5 . رسيدگي به امور مسؤولان اجرايي كشور ؛ مانند وزرا و خبرنگاران حاضر درحج .

6 . تأمين گذرنامه و اتوبوس

7 . مراقبت هاي بهداشتي و بيماري

8 . پيگيري امور گم شدگان و فوت شدگان

9 . تهيه وسيله نقليه ( براي رفتن به اماكن مقدس )

10 . خدمات رايانه اي .

11 . تأسيس مركزي براي مأموران سازمان ديانت .

12 . حفظ ونگهداري پول و صرافي آن به ريال سعودي .

هزينه و مدت اقامت :

مبلغ دريافتي از زائران تركيه يكسان نبوده و بر اساس نوع هتل و مدت اقامت در نوسان است :

1 ـ عادي ، 20 تا 35 روز ، با مبلغ 1790 دلار خوراك به عهده زائر

198

2 ـ عادي ـ با غذا ، 35 روز 2030 دلار صبحانه و . . . .

اين دو گروه ، از تمام نقاط كشور با هواپيما اعزام مي شوند .

3 ـ با اتاق مستقل در هتل ، كه دو نوع است :

الف : 22 روز تا 28 روز 2800 تا 3000 دلار اين گروه فقط از شهرهاي بزرگ اعزام مي شوند .

ب : 25 تا 28 روز 3550 تا 3350 دلار ، اين گروه فقط از استانبول و آنكارا پرواز دارند .

4 ـ لوكس و درجه يك ، 15 روز 6000 تا 6500 دلار از آنكارا به استانبول مي روند و از آنجا به مكه مشرّف مي شوند و در هتل هاي هيلتون و شرلتون اقامت مي كنند .

ارائه خدمات بهداشتي از سوي سازمان ديانت :

ـ استقرار بيمارستان 150 تختخوابي در مكه .

ـ راه اندازي بيمارستان 50 تختخوابي در مدينه .

ـ استقرار اورژانس هايي در مناطق خانه هاي حجاج .

ـ به پا كردن چندين درمانگاه ها در مناطق مختلف .

ـ فعاليت گروه هاي بهداشتي سيّار در خانه هاي مكه و مدينه .

ـ مستقر كردن بيمارستان صحرايي در عرفات .

ـ راه اندازي 20 دستگاه آمبولانس .

ـ تشكيل گروه هاي بهداشتي سيّار در منا .

حاجي بايد وضعيّت خود را ( اگر بيماري خاصي دارد ) ، به رييس كاروان اطلاع دهد .

كتابهاي مرتبط با حج و مناسك

كتاب هايي با عنوان هاي دليل ، دفاتر ، آداب حج و عمره ، نيت حج و دعا در اختيار زائران قرار مي گيرد . اين كتابها بيشتر كوچك ، دستي ، با زبان ساده و با تصوير و نقشه است و ارزش تاريخي و ادبي چنداني ندارد . تعداد آنها بسيار است و از سوي سازمان ديانت و شركت هاي آزاد در اختيار زائران قرار مي گيرد . قابل توجه است كه كتاب هاي پيش گفته ، در سال هاي اخير به حروف لاتين نيز منتشر مي شود . گفتني است ، از سوي مؤسسه هاي ديانت و آزاد ، D C و

199

كتابچه نيز توزيع و در اختيار زائران قرار مي گيرد .

كتابهايي كه از سوي سازمان ديانت توزيع مي شود :

ـ دعاها و دانستني هاي مفيد .

ـ راهنماي حج ( آگاهي هاي مختصر در باره حج ) .

ـ معلومات عمومي براي زائران .

ـ وزارت جهان گردي ( 1964 ) .

ـ راهنماي حج ( جيبي ) .

ـ دليل حج ، مسجد سليمانيه ، حاجي صادق ارزي ، آنكارا .

ـ رساله حج ، نوشته عبدالله توپراق .

ـ دعاهاي حج ديانت ( 2002 ) آنكارا .

ـ دعاهاي سعي و طواف ، ديانت ، ( 2001 ) .

ـ راهنماي حج عملي ، آنكارا ( 2001 ) .

ـ انجام حج و توجه به حكمت هاي آن ، آنكارا ( 2004 ) .

ـ راهنماي جديد و كامل ، حاجي منصور .

ـ دليل حجّ حاجي داود .

راه هاي تشرّف به حج

زائران ترك ، پس از گرفتن كارت شناسايي اصلي ، از دو طريق مي توانند به حج مشرّف شوند :

1 ـ سازمان ديانت

كساني كه به مسائل امنيتي و ديني بيشتر بها مي دهند ، براي سفر حج ، ديانت را انتخاب مي كنند و دليل ديگر اين است كه ديانت در هر گروه مالي ، زائران را مي پذيرد . و از شركت هاي آزاد استقبال زيادي نمي شود .

سازمان ديانت ، زائران را در شهر مكه ، به مسجد جن ، جنّة المعلاة ، منا ، مزدلفه ، عرفات و

200

خانه اي كه پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن متولّد شده ، مي برند .

در شهر مدينه نيز به جنّة البقيع ، مسجد قُبا ، مسجد هفتگانه ( مساجد سبع ) و شهداي اُحد مي برند .

2 ـ شركت هاي آزاد

از شركت هاي آزاد براي ثبت نام و اعزام به حج استقبال چنداني نمي شود و اين شايد ازآن رو است كه در آنها تقلّب و كلاه برداري بسيار رخ مي دهد . در سالي كه گذشت يكي از شركت ها ، از 280 حاجي ، كه براي حج ثبت نام كرده بود ، 79 هزار دلار خورد . 400 نفر در آن شركتِ آنكارايي به عنوان قصاب ، نام خود را نوشته بودند . بسياري از اين شركت ها به خاطر سنگيني شرايط ، كار خود را تعطيل كرده اند .

از سال 1999 تا كنون كه پنج سال مي گذرد ، از 156 دفتر ، 110 تاي آن فعال است و بقيه تعطيل شده اند .

در آمد دفاتر غير دولتي و آزادِ سياحت ، 400 ميليون دلار در سال بود كه اكنون كاهش يافته است .

در كشور تركيه ، شركت هايي اجازه فعاليت در امور حج را دارند كه زير نظر سازمان جهانگردي باشند و گذشته از اين ، بايد درجه يك بوده و در هر سال ، بيش از يك ميليون دلار ارز به داخل كشور بياورند . گفتني است تنها 125 شركت داراي اين شرايط هستند .

حد اقل وجه پرداختي براي حج در اين شركت ها ، 1790 دلار است . شركت ها ، بيشتر از اين ، هرچه بخواهند مي توانند به بهانه در اختيار گذاشتن امكانات بيشتر ، از حاجي بگيرند .

مديريت اين شركت ها ، بيشتر با كساني است كه مدتي را در مكه و مدينه مانده اند و با محيط آنجا آشنا هستند . مركز بسياري از اين شركت ها در استانبول است .

شركت هاي آزاد ، ( مانند سلامت تور ) كه پيشتر زائران را با اتوبوس مي بردند ، از دو مسير مي رفتند ؛ يكي ، از راه شام و ديگر از راه بغداد . ليكن اكنون حدود 10 سال است كه سفر از راه زميني ممنوع شده و با هواپيما مي روند . البته ده سال پيش ، از راه دريايي و با كشتي نيز مي رفتند .

201

معيارهاي انتخاب شركت براي ثبت نام

شركت هاي معروف و شناخته شده در تركيه عبارت اند از شركت هاي : امانتور ، اكرام تور ، اميرتور ، عمران تور ، برات تور و اقليم تور كه معمولاً شركت هاي ياد شده ، سهم بيشتري از زائران را به خود اختصاص مي دهند و مركز فعاليت آن ها شهرهاي استانبول و آنكارا است و از همه شهرهاي كشور مراجعه كننده دارند .

حجاج ترك ، در ثبت نام ، به چند چيز اهميت مي دهند :

از آن رو كه بيشتر آنان پير هستند ، خواسته اولشان اين است كه محل سكونتشان نزديك به اماكن مقدس باشد . البته در سال هاي اخير ، در صد زائران جوان به تدريج بيشتر مي شود .

برخي از شركت ها ، وسيله حمل و نقل 24 ساعته در اختيار حجاج قرار مي دهند و اين در انتخاب شركت براي ثبت نام از سوي زائران ، نقش زيادي دارد . همانگونه كه پيشتر اشاره شد ، اين شركت ها كتاب و CD در اختيار زائران مي گذارند .

شيوه تعليم و آموزش شركت ها از ديانت بهتر است ، البته پول بيشتري هم دريافت مي كنند .

آداب و رسوم

* برخي روزهاي خاص ، در نظر مردمِ تركيه داراي اهميت ويژه اند ؛ مانند تولّد پيغمبر ، شب قدر ، شب معراج ، ليلة الرغائب .

در ماه مبارك رمضان ، مردم براي رفتن به عمره رغبت بيشتري نشان مي دهند .

* زناني كه قصد رفتن به حج دارند ، اگر ازدواج كرده اند ، بايد شناسنامه يا سند ازدواج و اگر ازدواج نكرده اند ، از طرف پدرشان موافقت نامه و اگر پدر ندارند ، تعهدنامه اي از سوي خويشاوندانشان ارائه كنند و اگر كمتر از چهل سال دارند ، تنها با خويشاوندان درجه اول مي توانند به عمره و حج مشرّف شوند .

* آب زمزم ، بهترين هديه براي نزديكان و خويشاوندان است . زائران رو به قبله نشسته ، زانو به زمين مي زنند و سپس نام خدا را برده آن را مي نوشند و اصطلاح هايي براي آب زمزم هنوز هم به كار مي رود .

202

سايت هاي مهم مربوط به حج گزاري در تركيه

www . diyanet . gov . tr Diyanet hac rehberi

www . haccagidiyorum . 4t . com/hachaberleri . htm

www . hacrehberi . com

www . mekkemedineresimleri . 4 . com genis bir fotograf kolleksiyonu ve mutevazi bazi hac hatiralari

www . davetci . com

www . essemlam . net

www . hiratur . com turizim acentalari

www . islamisiteler . net

www . cicektur . com

www . gulentur . com

www . gulentur . com

www . berat . com

www . tursab . org turkiye seyahat acentelari birligi

www . dinibilgiler . org

www . diyanet . nl/tr/hac/hac2000 . htm istatistik bilgiler

www . sadakat . net

تفاوت ها و مشتركات در فرهنگ و دين مردم تركيه و عربستان سعودي

ميان تركان تركيه و عرب سعودي ، تفاوت زيادي از نظر مذهب و تفكّر اسلامي نيست . تنها در برخي موارد فرق هايي با هم دارند :

ـ مذهب مردم تركيه ، بيشتر حنفي و مذهب مردم عربستان وهّابي است . گاهي به سبب آثار باقي مانده از دولت عثماني ، تنش هايي ميان اين دو جمعيت به وجود مي آيد ؛ يكي از نمونه هاي آن ، تخريب قلعه اجياد عثماني ، در يك سال پيش است كه موجب بروز مشكل گرديد . اين قلعه حدود 400 سال قدمت داشت و داراي اهميت تاريخي بود .

محمد نوري يلماز ، به خاطر اين قضيه مي خواست سفر به حج از تركيه را تعطيل كند ، ليكن به جهت اين كه پول حج را داده بودند و از نظر فقهي نيز پايه و دليلي براي تعطيلي نداشت ، لذا از اين تصميم منصرف شد .

در زمان حج ، براي جلوگيري از تخريب قلعه اجياد ، از 000 110 زائر تركيه امضا جمع

203

كردند . در مكه دو قلعه نيز به نام « فلفل » و « هندي » وجود دارد و يك مركز توپخانه ميان قلعه اجياد و جبل عمر موجود است كه سرنوشت آن ها مبهم است .

چند نكته از حج سال 2004

* از حاجياني كه قصد حج دارند ، بيش از 40% آن ها خانم هستند .

در سالي كه گذشت ، دو ميليون حاجي از كشورهاي اسلامي و يكصد هزار مسلمان از تركيه حاجي شدند .

* در همين سال ، از زائران ترك ، در اثر ازدحام در منا 9 نفر مردند .

هفت تن از نمايندگان مجلس توفيق تشرّف به حج را يافتند .

* رييس سازمان ديانت ( علي بردك اوقلو ) همه ساله به حج مي رود . او ضمن گزاردن حج ، در اداره امور مركز حج براي مردم سخنراني مي كند . در حج سال جاري نيز در ضمن سخناني توصيه كرد :

حاجيان تركيه با يك چمدان بروند و با يك چمدان برگردند و چيزهاي بي ارزش نخرند . ولي به عكس ، زائران ترك علاقمند هستند از اين سرزمين براي اقوام و فاميل ، با خودشان سوغات ببرند ، هرچند چيز كوچكي باشد . البته اين سنت ، روز به روز كمرنگ مي شود ؛ زيرا زائران پيش از رفتن به حج ، از استانبول ، مراكز فروش لوازم ، سوغاتي هاي خود را مي خرند و زحمت حمل بار را به خود نمي دهند .

* حاجيان مسلمان ترك ، بيشتر پير هستند و آرزو دارند كه در سرزمين مكه و مدينه

204

فوت شوند . پيرترين حاجي در سال گذشته « جودت بوز طونا » بود كه در سال 1914م در روماني متولّد شده است . او بعد از انجام حج و زيارت قبر پيامبر ، آرزو داشت همانجا بميرد .

* در شهرهاي كوچك تركيه هنوز هم بدرقه زائران خانه خدا ، با جشن و شور و شوق انجام مي شود . هنگام بازگشت و استقبال از حجاج هم در شهرها ، خانواده هاي آنان جشن هاي گوناگون برپا مي كنند .

* حاجياني كه در سفر ، در يك كاروان همراه و رفيق اند ، بعد از برگشتن به كشور ، دوستي خود را ادامه مي دهند و حتي در مواردي ، هر هفته با هم ، يك جا جمع مي شوند و از خاطرات حج سخن مي گويند .

* جايگاه تركيه با گذشته ، از يك جهت تفاوت اساسي كرده است ؛ در سال هاي گذشته و در دوره عثماني ، ترك ها ميزبان بودند و حج گزاري با مديريت آنان انجام مي شد اما امروزه آنان نيز مانند زائران ديگر كشورها ميهمان هستند .

كتاب هاي راهنما

ـ راهنماي زيارت مسجد نبوي و حج عمره ، نوشته سليمان آتش 1993

ـ دفتر حج نوزاد بايرام ، انتشارات آدم ، استانبول .

ـ راهنماي حج ، انتشارات علم .

ـ حج و عمره ، م . قائتارجي ، انتشارات آيدين .

ـ نيت حج ، محمد پكر ، انتشارات بقاع .

ـ راهنماي عمره و كتاب دعا ، ابراهيم چتين ، انتشارات اكرام .

ـ راهنماي عمره و حج ، با شرح و كوشش مولود كارجا ، شركت سياحت برات .

ـ راهنماي حج مصوّر ، ايوب جوشقون ، استانبول 2002

ـ سفر به اقليم عصر سعادت ، اسماعيل حقي اوجا ، معلم دانشكده الهيات قونيه .

ـ حج و عمره ، علي رضا دميرجان ، سياحت امير .

ـ راهنماي حج و عمره و زيارت مدينه منوره ، رمضان آيواللي ، انتشارات بوغاز ايچي .

ـ پيغمبر خدا و حجة الوداع ، علي رضا دميرجان .

ـ حج محمد بيبر ، انتشارات دوغان .

205

ـ راهنماي مسافران مكه و مدينه در حج و عمره ، ايّوب صبري پاشا ، انتشارات نصر .

ـ راهنماي مكه و مدينه و حجاز ، يوسف ازبك رجب دوقرو ، انتشارات اوجاق 2004

ـ راهنماي حج ، علي سون موزن ، مدينه منوره .

ـ آداب حج و عمره ، برهان بزگيك ، انتشارات ارحان .

ـ حج و عمره ، امام نبوي ، ترجمه مدحاد آجار ، انتشارات قهرمان .

ـ راهي به سوي خدا ( راهنمايي حج ) ، نجمي انور ، استانبول 1967

ـ اسرار و فضايل حج ، اسعد جوشان ، انتشارات سحر .

ـ راهنماي حج ، ابراهيم بوغالي ، انتشارات سونمز .

ـ دعاهاي مخصوص و دانستني هاي ويژه براي حجاج ، عرفان يوجل ، آنكارا .

ـ راهنماي راه حج ، جمال الدين آق دره ، 1966

ـ سرود مكه ، مصطفي جان ، انتشارات جان .

ـ راهنماي حرمين ، احمد حلمي امره ، انتشارات جمال اوغلو .

ـ راهنماي حج در اسلام ، علي رضا تائر بوردي ، مطبعه روزگارلو .

ـ راهنماي حج با توضيحات ساده ، الهان آق چاي .

ـ راهنماي مصور ، يونس وهبي ياووز ، 1973

سي دي هاي راهنما

ـ فيلم مستند با موضوع « به حج مي روم » ، اليف ويدئو وي سي دي

ـ سفر مقدس حج لبّيك ، فيلم مستند سراي وي سي دي ( 2 نوار ) .

ـ حج و عمره ، وي سي دي صباح الدين قايش ، انتشارات نورا .

ـ خاطرات حج ، پنج نوار ، قونيه .

ـ سفر مقدس عبادت حج ، سياحت ايسپا .

ـ بهترين سرود حج ، « سلام برسانيد » ، محمد امين آي .

ـ حج 2005 ، سياحت امير .

ـ حج ، انتشارات آدم سي دي .

ـ سفر به دروازه بي نهايت ( حج ) سراي وي سي دي ، مسعود اوچك آن .

206

پژوهش هاي فرهنگي

بخشي از كارهاي فرهنگي حج را سازمان ديانت و بخشي ديگر را برخي دانشگاهها انجام مي دهند ؛ در قالب رساله فوق ليسانس ، رساله دكترا كه در مجله هاي دانشگاهي TTKوزارت فرهنگ ، مؤسسه زبان ترك و مجله هاي مشهور در تركيه چاپ مي شود . اين كارها جدّي ، سنگين و با ارزش هستند ، البته در دايرة المعارف اسلامي كه از طرف سازمان ديانت چاپ مي شود ، مقالات زيادي درباره حج منتشر مي گردد .

ادبيات حج در تركيه و كتاب هاي حج با حروف لاتين

امروزه به كتاب هاي نوشته شده با حروف لاتين هم زبان تركي اطلاق مي شود . البته اين كتاب ها را از كتاب هايي كه به زبان عثماني نوشته شده ، نمي توانيم جدا كنيم . بيشتر اين كتاب ها يا ترجمه و يا اقتباس از قديم است ؛ بعضي از آن ها فقط به تركي امروز نوشته شده ، بعضي ، هم عثماني و هم تركي چاپ شده است . از كتاب هاي مشهور دوره عثماني ، امروزه به زبان تركي با حروف لاتين برگردان شده است ؛ مانند مرآة الحرمين ايّوب صبري پاشا ، سياحت نامه جناب شهاب الدين .

كتاب هايي كه درباره حج نوشته شده و معرفي خواهيم كرد ، عموماً با موضوعات : راهنماها ، مناسك و آثار فقهي است ، كه با تلاش سازمان ديانت و مؤسسات ديني ديگر منتشر شده است . و گاهي نويسنده خود آن را به چاپ رسانده است .

چند اثر ديگر كه ارزش تاريخي دارد ، از سوي برخي دانشگاه ها تحقيق و منتشر شده است ؛ مانند دفاتر صرّه .

جديدترين كارهاي تحقيقي از محققاني است كه نام مي بريم :

اسماعيل حقي اوزون چارشلي ، منير آتالار ، سليمان آتش ، جوش گون مندرس ، زكريا قورشون ، گلدان ساري يلدوز ، ثريا فاروقي و . . .

مي توانيم بگوييم كه از دوره عثماني ، آثار و كتاب هاي بسياري به جاي مانده است ؛ كه بُعد ديني اين كتاب ها كمرنگ تر از بُعد تاريخي آن ها است .

207

آثار منتشر شده در موضوع حج

ـ آلاي صرّه و صرّه همايون در دولت عثماني ، پروفسور دكتر منير آتالار ، ديانت آنكارا .

ـ حج از نظر فرهنگي و اجتماعي در تركيه ، دكتر مصطفي باي يي گيت ، 2002 ، آنكارا .

ـ راه و منازل حج در دوره عثماني ، عبداللطيف ارمغان ، دانشگاه استانبول ، 1990

ـ سفر حج ، سفري مقدس است ، مصطفي ردنيان ، مجله اسلام ، سفرنامه هاي منظوم و منثور حج و تحفة الحرمين نابي ، مندرس جوش قون ، وزارت فرهنگ ، 2002

ـ مصاحبه درباره حج لطفي دوغان ، آنكارا ، 1963 ، مجله اسلام .

ـ اهميت جهان شمولي مؤسسات حج ، اديب اشرف ، مجله سبيل الرشاد ، 1949

ـ گذرگاه و خرج راه حج ، منير آتالار ، آنكارا ، 1993

ـ حج از نظر علوم اجتماعي ، ظفر چيگيل ، رساله فوق ليسانس ، استانبول ، 2003

ـ تاريخ حج ، ضياء شاكر ، مجله تاريخ مصوّر .

ـ تطبيق حج و عمره ، درس هاي ديني و فرهنگ اسلامي ، الهيات ، دانشگاه بورسه ، 2003

ـ خدمات تركها به كعبه ، مجله دانشگاهي آنكارا .

ـ كمك هاي اقتصادي تركها به كعبه ، مجله دانشگاه آنكارا .

ـ چگونه به حج رويم و چه چيز ببريم ؟ حاجي مراد ، استانبول ، مجله شكار .

ـ فرودگاه حج ، ملك عبدالعزيز ، آيلا گورسل ، مجله بنا .

ـ براي قبول حج ، ضياءالدين گموشوي ، مجله اسلام ، 1965

ـ كتابخانه هاي حجاز ، مصطفي فايدا ، مجله دانشگاه الهيات ، آنكارا .

ـ اهميت نوشته هاي عربي در سوريه و مصر و حجاز از نظر تاريخ عثماني ، مؤسسه تاريخ ترك ، آنكارا .

ـ مبارزه پر ستيز عثماني براي خليج بصره و حجاز ، جاهد بالتاژي ، مجله الهيات ، مرمره .

ـ راه آهن حجاز حميديه ، ابراهيم نومان ، مجله لاله .

ـ حج در جاهليت و اسلام ، جودت آق قايا ، ازمير ، الهيات ، فوق ليسانس ، 1966

ـ حجاز چگونه از دست ما رفت ؟ صلاح الدين گون گور ، مجله مصور ، 1954

ـ اوضاع حجاز امروز ، شريف آدنان پاشا ، مجله سبيل الرشاد ، 1924

ـ ارتباطات ميان تركيه و حجاز ، مجله اقتصاد ، استانبول ، 1966

208

ـ سفرنامه حجاز ، سيلمه اوق لو سليمان شفيق ، پايان نامه فوق ليسانس ، دانشگاه استانبول .

ـ علامت سؤال در حجاز و ترك هاي سوريه ، كوانچ قالب اور ، آنكارا ، مجله تركيه ، جديد 1997

ـ حج در اسلام ، محمد حميدالله ، ترجمه محمد عاكف آيدن ، 1964

ـ سخنراني درباره حج ، حج و معناي آن ، حج و هشدار به مقام هاي عالي عثماني ، مجله قارون جا .

ـ امراي حج و چند مسأله مربوط به آن ، محمد اركال ، مجله دانشگاه سكاريا ، 2001

ـ مناسك ، عبدالرحمان هيبري ، پايان نامه فوق ليسانس تاريخ ، دانشگاه استانبول ، سويم دينج .

ـ تاريخ كوتاه حج ، مجله اسلام .

ـ اسرار حج ، مجله اسلام .

ـ حج و رخ دادها ، مجله اسلام .

ـ راه هاي حج ، شام و اردن در قرن 16 و 17 در دوره امپراتوري عثماني ، خاقان بدوي ، فوق ليسانس در دانشگاه آنكارا .

ـ منازل حج ، احمد ال گول ، دانشگاه استانبول ، فوق ليسانس .

ـ مناسك مسالك ، عبدالرحمان هيبري سويم ايل گولر ، دانشگاه استانبول ، فوق ليسانس .

ـ حج ايلياز آتق ، پايان نامه ، دانشگاه الهيات ، مرمره .

ـ حج در ماه رمضان و مساجد در قرون وسطي ، علي مظاهري ، مجله الهيات .

ـ خاطرات پزشك كارانتينا ، خانيك و توسعه كلرا با راه حج در قرن 16 ، مؤسسه تاريخ ترك ، 1993

ـ خاطرات راه آهن حجاز ، مهندس ابوندرت نورجان سور تانيلي ، مجله تحقيقات تاريخ .

ـ اوقاف حرمين واهميتش در قرن 16 و17 ، مصطفي گولر ، دانشگاه الهيات مرمره ، 1998

ـ لايحه راه آهن حجاز ـ استانبول ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ راپورتي ساليانه ، مؤسسه صحيه حجاز ، قاسم عزت الدين ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ سالنامه الهيات حجاز ـ مكه 1305 ـ 1306 ـ 1309 هجري ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ بودجه راه آهن حجاز سال 1331 ، استانبول ، مؤسسه تاريخ تر .

209

ـ اوصاف حرمين و جغرافياي تاريخ خط الحجازيه ، حسن تحسين ، 1297هـ . استانبول .

ـ اشكالات فقهي در حج ، فوق ليسانس دانشگاه اولوداغ ، 1995

ـ تاريخ كامل كپجي ، ( قلم محاسبه حرمين ) ، آدنان بايكال ، فوق ليسانس دانشگاه استانبول .

ـ سالنامه حجاز ، مرسل آرسلان ، فوق ليسانس ، دانشگاه آنكارا .

ـ ترك ها و اوّلين مؤسسه هاي تعليم مدرن درحجاز ، فتح توت اوغلو ، مجله فرهنگ ترك 1986

ـ كمك هاي مادي انگليسي ها در شورش حجاز ، متين خولاقو ، مجله دانشگاه ارجي يس 1995

ـ راه آهن حجاز و نكات مهم در منابع مالي آن ، لطف الله قرمان ، مجله تاريخ عسكري 1991

ـ راه آهن حجاز براي آوردن فرهنگ ( مدنيت ) ، ارخان كوراوغلو ، استانبول ، مجله تاريخ .

ـ قصه راه آهن حجاز ، ويليوم كارتر ، ترجمه موريت عثمان ، مجله راه آهن .

ـ جبهه حجاز ترك در جنگ جهاني اول ، شكري اركال ، مجله تاريخ عسكري .

ـ راه آهن حجاز و نامه هاي آن ، احمد جمال ، مجله سبيل الرشاد .

ـ خدمات حرمين در دوره بحري مملوكيان ، فاتح اياز ، فوق ليسانس ، دانشگاه مرمره .

ـ تحقيق دفتر صرّه 688 هجري ، پريخان اكين ، فوق ليسانس ، دانشگاه استانبول .

ـ دفتر صرّه ، حسين آكجا قويون ، فوق ليسانس ، دانشگاه آنكارا .

ـ سيستم راه و تشكيلات منزل در امپراتوري عثماني ، يوسف خلج اوغلو ، رساله دكترا ، دانشگاه استانبول .

ـ مراحل توسعه مسجد نبوي از آغاز بنا تا امروز ، ابراهيم آتش ، مجله اوقاف .

ـ نوشته هاي روضه مطهره ، عبدالكريم عبدالقادر اوغلو ، مجله فرهنگ ترك .

ـ اوصاف مسجد شريف ، مجله زبان ترك ، آنكارا .

ـ كعبه در شعر قديم و زيارت آن ، مژگان جوبور ، دانشگاه مرمره .

ـ جشن هاي ارسال صرّه همايون ( كه هر سال عادت شده است ) ، ياوزارجان ، مجله تاريخ و مردم .

ـ حركت امين صرّه و آلاي صرّه در شهرهاي مقدس حجاز ، زينب من من جي اوق بلو ،

210

مجله تاريخ و مردم .

ـ حج در دوره عثماني ، عبدالقادر اوزجان ، دايرة المعارف اسلام ، جلد 14

ـ سياحت نامه هاي حج ، احمد اوزل دايرة المعارف اسلام ، جلد 14

ـ تشكيلات قرنطينه حجاز ، گلدن ساري يولدوز ، مؤسسه تاريخ ترك ، رساله دكترا .

ـ تهفة الحرمين ، سلامي توران ، فوق ليسانس ، الهيات ارجي يس .

ـ اوصاف حرمين شريفين ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ فضيلت مكه ، مدينه و قدس شريف ، محمد آي دن ، فوق ليسانس دانشگاه قاضي .

ـ كتاب فضائل مكه و مدينه و بيت المقدس ( از اول تا قسمت دوم ) ، عبدالله چولاك ، فوق ليسانس ، دانشگا استانبول .

ـ ( از باب ششم تا آخر ) عثمان كمال قايا ، فوق ليسانس ، دانشگاه استانبول .

ـ گفتگوهاي بين المللي در مسجد النبي ، محمد طالبي سمپوزيوم ، گفتگو ميان فرهنگ ها 1998 ، استانبول .

ـ منزل ها و گذرگاه هاي حج در قرن 18 ، عبداللطيف ارمغان ، مجله تحقيقات عثماني .

ـ جده در حكومت عثماني قرن 16 ، محمد نور ، فوق ليسانس ، دانشگاه استانبول .

ـ ابو نومي وتأسيس حاكميت عثماني درحجاز ، فريدون امجان ، مجله دانش پژوهي تاريخ .

ـ فرستادن صرّه به حرمين از دريا ، منير آتالار ، مجله دانشگاه آنكارا .

ـ ماجراي صرّه همايون در قرن 19 ، عبدالله اوجمان ، مجله تحقيق هاي علمي .

ـ راپورت حجاز 1885 ، عثمان نوري پاشا ، سلجوق اكسين سومل ، مجله تحقيقات تاريخ .

ـ فخرالدين پاشا مدافع مدينه در اسناد انگليسي ، دكتر صالحي سون يل ، مجله برلتن مؤسسه تاريخ ترك .

ـ حجاز در دولت عثماني ( 1919 ـ 1517 ) ، زكريا قوش اون ، مجله تركيه جديد .

ـ كمك هاي اقتصادي تركها به كعبه ، منير آتالار ، مجله دانشگاه آنكارا .

ـ هديه ها و پولهايي كه در دوره عثماني به مكه و مدينه فرستاده شد ، ابراهيم آتش ، مجله وقف ها .

ـ صرّه نامه 1335 هجري ، منير آتالار ، مجله دانشگاه الهيات .

ـ اسناد مجادله با پورتكيس ها در درياي سرخ و تأسيس حاكميت عثماني در حجاز ،

211

ياكوپ موكل ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ سياحت نامه سيّاحان عرب مكي ، كه در قرن 16 از وطنمان ديدن كردند ، اكرم كامل ، مجله سمينار تاريخ استانبول .

ـ دفاتر صرّه سال 1049 ، آنام محمد عثمان الخبشي ، فوق ليسانس ، دانشگاه استانبول .

ـ صرّه حج در دوره عثماني ، مجله خانواده و بانو .

ـ دولت عثماني و شريف مكه ، حسين سليمان ياتاك ، مجله فن و علم .

ـ تحفه عطاييه ، اسماعيل حقي بورسوي و يسل آق قايا ، فوق ليسانس ، دانشگاه الهيات مرمره .

ـ يك داستان دو نكته در قرن 19 صرّه همايون ، عبدالله اوچمان ، مجله تحقيقات علمي .

ـ آينده خاك هاي مقدس ، احمد سارباي .

ـ فخرالدين پاشا و مرگ او در پنجاه سالگي ، فاروق شريف اوغلو .

ـ ميهمان پذيرِ عبدالحميد دوم كه در مكه براي حجاج فقير بنا كرد ، گول دان ساري يولدوز ، مجله پژوهشكده تاريخ ( ويژه حج ) ، استانداردي استانبول ، 2001

ـ مناسك الحج ، مولانا سيان الخليفه الرومي ، فوق ليسانس ، دانشگاه آنكارا .

ـ حاجيان سابان ، گولو اوغلو ، مجله اولوداغ .

ـ پژوهش در اشتباهات ما در حج ، اكرام دوغان ، مجله اسلام .

212

ـ مسكن و فولك لور حجاز در دوران پيامبر ، در روايات پيامبر

ـ پيشگيري دولت عثماني از مرض هاي انتقالي در حجاز ، گولدان ساري يولدوز ، مجله تاريخ و مردم .

ـ تصويري از يك وكالت نامه حج ، زرن تانون ده ، مجله دنياي فن .

ـ حج و آلاي صرّه ، اكرم اوي كوجو ، مجموعه تاريخ حيات .

ـ ماهيت مناسك حج و حضرت ابراهيم ، تالات قوچ يي گيت ، مجله ديانت .

ـ بازي حجاج در بوسني و هرزگوين ، ژاركو ايليچ ، مجله تحقيق هاي فولك لوري ترك .

ـ احاديثي درباره عمره و حج ، محبوبي اربعين .

ـ حج ميان حقيقت و مجاز در دوره عثماني ، احسان فاضل اوغلو ، در سمپوزيوم حج سعودي .

ـ منازل حج ، احمد ال گول ، فوق ليسانس ، دانشگاه استانبول .

ـ حج در اديان ديگر ، علي ارباش ، مجله دانشگاه ساكاريا .

ـ صرّه در 5 سال اول تنظيمات خالد ارسلان ، فوق ليسانس ، دانشگاه آنكارا .

ـ منازل و راه هاي حج در دوره عثماني ، احمد اينجاكارا ، فوق ليسانس ، دانشگاه آنكارا .

ـ كعبه نامه عبدالرحمان غباري اوضاي قاراداخ ، رساله دكترا ، دانشگاه آنكارا .

ـ نمادين بودن كعبه ، صادق قيليچ ، مجله تحقيق هاي اسلام .

ـ پيرامون كعبه جمع مي شويم ، احسان ثريّا سرا ، مجله اسلام .

ـ تصاوير كعبه در نوشته هاي چيني ترك تبار ، صابيحا اركن ، مجله آسياي مركزي .

ـ سجاده مصوّر كعبه در موزه قونيه ، مولانا آي شن آلدوگان ، مجله تاريخ فن .

ـ زيارت كعبه و كعبه در شعرهاي قديم ، مژگان جومبور ، مجله تحقيق هاي تركي .

ـ قفل ها و كليد طلاي كعبه ، ابراهيم حقي قون يالي ، مجلّه هفت روز .

ـ بناي كعبه ، كورشات اكرم اويوكوجو ، مجله تاريخ حيات .

ـ تعميرات كعبه ، تحسين اوز ، مجله آركيتكت ، شورش شريف حسين امير مكه در جنگ جهاني اول ، هولياتوكر ، مجله سمينار ، تاريخ عسكري .

ـ حكومت مكه در دوره عثماني ، وهبي عجل ، مجله تاريخ دنياي ترك .

ـ مكان هاي مقدس زيارتي در مكه و مدينه ، ديانت .

213

ـ بيمارستان پرتونيال مادر سلطان در مدينه منوره ، نيل قارادنيز ، مجله بيمارستان بزم عالم مادر سلطان واقف قربا .

ـ تاريخ مدينه منوره ، ابن شبه و تاريخ هاي شهرهاي اول دنياي اسلام ، مصطفي فايدا ، مجله دانشگاه آنكارا .

ـ بازار يثرب در صدر اسلام و پيش از آن ، مايكل لچ كر ، ترجمه محفوظ سويلمز ، مجله دانشگاه الهيات چروم .

ـ خطاب اسلام در مدينه منوره به عالم ، احمد حمدي آك سكي لي ، مجله سبيل الرشاد .

ـ كعبه مكان مقدس اسلام ، زتاشاكر ، مجله مجموعه مصوّر تاريخ .

تاريخ

مطالبي چون صرّه همايون كاروان ها ، راه هاي حج ، اهميت راه آهن حجاز ، حاكميت عثماني در حجاز و وهابيان ، اوقاف حرمين ، دفاتر صرّه ، مؤسسه هاي بهداشتي در حج ، ميراث عثماني و از ميان رفتن آنها در حجاز ، تاريخ مكه و مدينه و عرب و . . . از مسائلي است كه نويسندگان ترك بدان ها پرداخته اند . و مؤسسه هايي مانند مؤسسه تاريخ ترك و وزارت فرهنگ بخشي از آن ها را منتشر كرده است ؛ مانند :

ـ تاريخ مكه ، ايوب صبري پاشا ، انتشارات فاتح .

ـ امراي مكه مكرمه ، اسماعيل حقي اوزون چارشولي ، مؤسسه تاريخ ترك ، 1972

ـ تاريخ كعبه ، احمد گلجان ، مطبعه عمل ، آنكارا .

ـ حج و تاريخ مكه و مدينه ، عبدالله اوز .

ـ حجاج و سلاطين ، ثريّا فاروقي/ ترجمه از انتشارات وقف تاريخ .

ـ معبدهاي مقدس اسلام ، دكتر ييلمازجان ، انتشارات سيدره .

ـ مهدي گرايي و حادثه كعبه ، ترجمه احمد فاروق ، انتشارات وحدت .

ـ حرمين از دوران جاهليت تا پايان امويان ، مصطفي كوچوك آق جو ircica

ـ كعبه و تاريخ آن ، الزرقايي ، ترجمه يونوز وهبي ياوز ، انتشارات فيضا .

ـ تاريخ اوقاف حرمين ، محمد كمال .

ـ سياحت نامه آش چي دده ، ابراهيم خليل افندي ، نشريات دائرة المعارف ، استانبول .

214

ـ راه آهن حجاز ، اوفوك گول سوي ، انتشارات ارن .

ـ مسأله مصر و يمن و حجاز ، سليمان قاري ايرتم ، انتشارات تمل .

ـ حاكميت عثماني در يمن براي كعبه و حرمين ، خلوصي ياوز .

ـ چرا حجاز از ما جدا شد و دفاع مدينه ، كاشف ناجي كي جي مان .

ـ تصفيه امپراتوري از حجاز تا بالكان ، حسين كاظم قدري استانبول .

ـ آلبوم فتوگرافي راه حجاز استانبول .

ـ كعبه و مسيحيت در منابع اسلامي ، ارول سرور ، انتشارات كايناك .

ـ جنگ ترك در خيبر ، كتابخانه استانبول .

ـ زوال امپراتور عثماني و خاطرات آخرين والي يمن و يك عمر در عربستان ، محمود نديم بك .

ـ خاطره ماندگار ، احد نجيب گيلاني ، انتشارات اركان .

ـ راه رسولان كعبه ، علي اونال ، انتشارات پنار .

ـ تاريخ كعبه ، احمد گول كان .

ـ تشكيلات كارانتي ناي حجاز 1865 تا 1914 ، گول دان ساري يولدوز ، انتشارات مؤسسه تاريخ ترك .

ـ حاكميت عثماني در نجد و احسا ، حركت وهّابي و تشكيل دولت سعودي ، زكريا قورشون ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ در مكه چه شد ، حج و حجاج ، فهمي قور ، انتشارات بيان .

ـ رساله عبرت درباره راه زنان ، حسن هيلمي ، استانبول .

ـ مادر دنيا ، محمد صادق شريف ، مطبعه جهان ، 1324 هجري .

ـ حاكميت عثماني در قطر از نظر اسناد بايگاني ، عثمان سوي يي گيت ، استانبول .

ـ ترجمه رساله وهابيه ، استانبول ، 1271 هجري .

ـ فاجعه تونل محمد سولاي ، استانبول .

سفرنامه ها

بسياري از كتب سفرنامه و خاطره نگاري ، به وسيله ناشران آزاد چاپ و منتشر گرديده

215

است . خاطرات سفر حج ، تجربه هاي شخصي افراد از حج است و ارزش ادبي و تاريخي دارد . تعداد اين بخش از كتاب ها زياد نيست ؛ چرا كه در دوران عثماني نوشتن سفرنامه و يادداشت خاطرات رايج نبود .

امروزه نيز به خاطر طولاني و مفصل نبودن اين نوع از كتاب ها ، بيشتر آنها را در مجله ها به چاپ مي رسانند . همچنين در اينترنت ، در سايت هاي شخصي مي آورند .

نمونه هايي از كتب منتشر شده در موضوع سفرنامه و خاطرات حج عبارت اند از :

ـ سياحت نامه اوليا چَلَبي ، ده جلد ، نهمين جلد آن در باره حج است . انتشارات اوچ دال ، استانبول .

ـ در راه حج ، جناب شهاب الدين ، به كوشش بالقيص گورسوي ، انتشارات كتاب اِوي .

ـ صداها و رنگ ها از حجاز ، نجيب فاضل كساكورك ، انتشارات بيوك دوغو .

ـ لبيك خاطرات حج ، امل اسين ، استانبول ، 1968

ـ تحفة الحرمين ، نابي ، به كوشش سيف الدين اون لو ، انتشارات تيماش .

ـ گلزار مدينه ، علي رضا قاشق چي ، انتشارات غدير .

ـ راهنماي حج ، راهي به خدا ، انتشارات توكر ، 1967

ـ روز مره حج ، احمد توران آل كان ، انتشارات تيماش .

ـ خاطرات حج ، مصطفي يازگان ، انتشارات سبيل .

ـ خاطرات حج حاجي حسن حميدالله ، مؤسسه تاريخ ترك .

ـ لبيك ، به سوي حج ابراهيمي ، معمر ياكوشير ، انتشارات چاق لايان .

ـ خاطرات حجّ من ، طلعت وصفي اوز ، مجله نور اسلام .

ـ پيغمبر محبوب حجازي ، وهبي قاراتاش ، انتشارات تيماش .

ـ سياحت در سرزمين مقدس ، حج محمد بيبر ، روزنامه حرّيت .

ـ راه حج ، انتشارات يني سباح .

ـ نوشته هايي كه از شهر مدينه منوره ، علي اولوي قوروجو .

ـ آلبوم شهر مدينه منوره ، علي سليمان مهر ، انتشارات نيل .

ـ مكه قبل از اسلام ، ياشار چليك قول ، انتشارات مدرسه آنكارا .

ـ نوشته هاي مدينه ، خيرالدين بولوت .

216

ـ از حج بر مي گردم ، عمر كمال آغار ، انتشارات پست كارمندها .

ـ راهنماي حجاز ( سياحت نامه و راهنماي راه هاي حجاز ) مجموعه نور اسلام .

ـ سياحت نامه راهنماي حج در اسلاميت ، علي تانر ووردي .

ـ راه حج ، ( كامل و مفصل براي مسلمان ها ) انتشارات يني سباح .

ـ شكران و نوشته هاي حجاز ، ماجراي پياده رفتن او به حج از مانيسا تا مكه 1969

ـ سفر به كعبه ، ابراهيم باكي ، انتشارات ابرار .

ـ از حجاز به آندلس ، ارسين گور دوغان .

ـ سياحت هاي حجاز ، آليسوآت انتشارات كتاب اوي .

ـ خاطرات مدينه ، احمد پيشكاري انتشارات بدر .

ـ راه و مكه ، محمد اسد ، انتشارات ياقمور و انتشارات انسان .

ـ خاطرات حج و قدم زدن در دنياي دروغ ، احسان ثريا سرما ، انتشارات بيان .

ـ خاطرات حج رضا توفيق حج ، علي شريعتي ، انتشارات اوزگون سرزمين مقدس دكتر تولّي اوغلو در راه مدينه ابوالحسن انندوي ، انتشارات هلال .

ـ سياحت عربستان ، محمد صعاد ، ترجمه از زبان فرانسوي .

ـ كوه زيتون ، فاله رفقي آتاي .

ـ خانه حبيب ، انتشارات يدي گه جه .

ـ صفحات ، محمدعاكف ارسوي ، انتشارات ايز .

ـ شرط اول مكه ، مجله سياحت اطلس .

ـ كعبه و انسان از تحفة العطاعيه ، اسماعيل حقي بورسوي .

ـ سياحت نامه حجاز ، سيف الدين اون لو ، انتشارات تيماش .

ـ سياحت حجاز ، بربر بدري ، در سال 1741ـ 1761 ، انتشارات آك چا .

ـ اسلام در هندوستان و چين ( در اواخر قرن بيست يكم ) كه بخشي از آن ، سفر حج است . اين كتاب هم عثماني و هم تركي چاپ گرديده . عبدالرشيد ابراهيم ، به كوشش محمد پاكسو .

ـ راهنماي سفر حج ، حاجي منصور ، انتشارات انقلاب .

ـ يك سفر مقدس ( نوشته هاي عمره ) ، دورموش عالي يلدوز ، قونيه ، 2003