نسخه های خطی فارسی در
کتابخانه عارف حکمت مدینه

81

ميقات حج - سال چهاردهم - شماره پنجاه و چهارم - زمستان 1384

تاريخ و رجال

82

نسخه هاي خطي فارسي

در كتابخانه عارف حكمت مدينه

سيّد محمد باقر نجفي

( شهريور 1357 )

احمد عارف حكمت ، فرزند ابراهيم بن عصمت بن اسماعيل رائف پاشا است كه به تصريح « خير الدين زركلي » در كتاب « اعلام ، قاموس التراجم » سلسله نسبش به امام حسين بن علي ( عليه السلام ) و خاندان نبوّت منتهي مي شود . ^{( 1 )}

احمد عارف حكمت در سال 1200هـ . ق . به دنيا آمد و در دامان خانواه اي بزرگ و اهل علم و ديانت ، رشد يافت .

پدر وي ، ابراهيم عصمت ، به تأييد مؤلفان « دائره المعارف الاسلاميه » ^{( 2 )} « قاضي عسكر » سلطان « سليم ثالث » ^{( 3 )} بود .

احمد عارف حكمت پس از طي مدارج علمي و اهتمام وافر به تحصيل و تحقيق . در سال 1231هـ . ق . = 1816 ^{( 4 )} به مقام استادي و قضاوت « بيت المقدس » منصوب گرديد .

پس از پنج سال ، در سال 1236هـ . ق . = 1820 م . صاحب منصب قضاوت قاهره شد و آنگاه در سال 1239هـ . ق . = 1823 م . عازم مدينه منوره گرديد تا عهده دار پست قاضي القضاتي شهر شود .

احمد عارف حكمت پس از 10 سال و بدان خاطر كه از سادات حسيني به شمار مي آمد : « نقيب الاشراف » شرفاي مدينه گرديد . سپس در سال 1249هـ . ق . = 1823 م . قاضي عسكر « آناطولي » . ^{( 5 )} و در سال 1254هـ . ق . = 1838 م . قاضي عسكر « ماملي » ^{( 6 )} و آنگاه در سال 1262هـ . ق . به بالاترين منصب قضاوت و ديانت ؛ يعني شيخ الاسلامي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الاعلام ، ج1 ، ص138 ، چاپ سوم ، بيروت 1969 م .

2 . ج15 ، ترجمه محمد ثابت الافندي ، احمد الشنتناوي و . . . ص479 ، افست ، تهران ، انتشارات جهان .

3 . بيست و هشتمين سلطان عثماني 1807ـ 1789 م .

4 . همان مأخذ ص479

5 . Anatolie

6 . بين بالكان و درياي سياه .

83

ارتقا يافت .

شيخ الاسلام احمد عارف حكمت ، بعد از هفت سال شيخ الاسلامي ، در سال 1270هـ . ق . از تمامي مناصب و مسؤوليت هاي رسمي خود استعفا كرد و به عبادت و تحقيق دل سپرد . تا در سال 1275هـ . ق . = 1858 م . جهان را در « الآستانه » ^{( 1 )} وداع گفت و به منزلگاه ابدي ره سپرد . متأسفانه تراجم و تذكره هايي كه مورد مطالعه راقم اين سطور بوده است ، بيش از اين ، از چگونگي احوالات و زندگاني شيخ الاسلام اطلاعي به دست نمي دهند .

اين عدم دسترسي حقير ، دليل قلّت منابع تحقيق در شرح حال شيخ الاسلام نيست ؛ زيرا شخصيت علمي و موقعيت والايي كه شيخ الاسلام در قلمروي حكومت عثماني دارا بود ، مجال زيادي به نويسندگان و محقّقان هم عصر خود داده بود كه در اطراف حيات و موت وي قلمفرسايي كنند .

به استثناي كتاب هاي مطبوع تاريخ و تراجم تركي و عربي مربوط به نيمه دوم قرن 13هـ . ق . = 19 ميلادي مي توان به اين كتاب ها مراجعه كرد :

* Fatima ¨Aliyye : Djewdet pash we Eamani استانبول 1322هـ . ق .

* Gibb : ottoman poetry, ص350 ، ج4

* Mahmud kemol : Sonarirturk shairleri استانبول 1937 م . ج4 ، ص620

* مقدمه ديوان شعري عارف حكمت ، به قلم محمد زيور ، استانبول 1283هـ . ق .

مضافاً اين كه بنا به نوشته « اسماعيل پاشا بن محمد بغدادي » ^{( 2 )} در كتاب : « ايضاح المكنون في الذيل علي كشف الظنون عن اسامي الكتب و الفنون » و كتاني در كتاب « فهرس الفهارس » ، ^{( 3 )} مرحوم « شهاب الدين محمود آلوسي » ^{( 4 )} صاحب « تفسير روح المعاني » ^{( 5 )} رساله مستقل و مفصلي در شرح حال شيخ الاسلام ، به نام « شهي النغم في ترجمة شيخ الاسلام و وليّ النعم » ^{( 6 )} تأليف كرده است كه با كوشش هاي زيادي در كتابخانه هاي مدينه و مكه و قاهره و بررسي فهارس موجود از آثار مطبوع و مخطوط مصر ^{( 7 )} توفيق دستيابي به آن را پيدا نكردم .

باشد كه ان شاء الله محقّقاني ديگر در تكميل اين ترجمه ناقص ، هادي راقم شوند .

آنچه كه در تمامي تذكره هاي مسلم اهل وثوق است ، شيخ الاسلام عارف حكمت ، نه تنها در منصب قضاوت و ديانت مردي هوشيار و قوي دل بود ، بلكه در ميدان ادب و شعر ، يكه تازي برجسته و به تصريح « نامق كمال پاشا » ^{( 8 )} او و « طاهر سلام » نامورترين شاعران دوران

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . Istanbul = استانبول .

2 . اسماعيل پاشا بن محمد امين بن مير سليم الباباني ( از خانواده هاي كردستان عراق ) متولد و ساكن بغداد 1920

3 . فهرس الفهارس والاثبات ومعجم المعاجم والمشيخات والمسلسلات لعبد الحي الكتاني . 2 جزء ، چاپ رباط 1346 ـ 1347هـ . ق .

4 . 1854 ـ 1802 ، مدرس ، متفكر ، ومفتي بغداد .

5 . در 9 مجلد به سال 1301 ـ 1310هـ . ق . در بولاق مصر چاپ شده است .

6 . « ايضاح المكنون . . . » ج2 ، ص61 چاپ افست ايران ، تهران مكتبة الاسلامية والجعفري التبريزي . چاپ 3 ، 1378هـ . ق .

7 . مانند : فهرس الخزانه التيموريه . فهرس مكتبه مكرم . فهرس طلعت الخزانه المزكّيه . فهرست مكتبه قوله در دار الكتب مصر . و نشريات و فهارس آثار چاپي مصر در دار الكتب وكتابشناسي هاي ساليانه جمهوري عربي مصر .

8 . اديب بزرگ ترك : مراجعه شود به كتاب : « تاريخ الشعوب الاسلاميه » كارل بروكلمان ، ترجمه منيز البعلبكي . ص 609 بيروت چاپ 6 ، 1974 م تصريح نامق كمال در جلد 15 ، « دائره المعارف الاسلاميه » ص480 ، مندرج است .

84

« محمود عثماني ثاني » به شمار مي رفته است .

از مرحوم شيخ الاسلام عارف حكمت ، آثار متعددي به يادگار مانده است كه هريك از آن ها به اعتباري مأخد آثار برجسته مورّخان و ادباي نيمه دوم قرن 13هـ . ق . گرديد . كه در ذيل با توجه به مصادر مختلف و متعدد ، فهرستي از مؤلفات عارف حكمت را جهت استحضار پژوهندگان معروض مي داريم :

1 . « الاحكام المرعيه في الأراضي الأميريه » ، كه با جمله : « الحمد لله حمداً يوافي نعمه . . . » آغاز مي شود .

2 ـ « مجموعة التراجم في تراجم علماء القرن الثالث عشر » كه متأسفانه عمر شيخ الاسلام به اتمام و اكمال آن مجال نداد و از جمله مأخذ مورد استفاده اسماعيل پاشا بن محمد بغدادي در تأليف « ايضاح المكنون في الذيل علي كشف الظنون » و « هداية العارفين » مي باشد .

3 ـ « خلاصة المقالات في مجالس المكالمات » ، كه يك نسخه خطي از آن ، به شماره 3791 در كتابخانه دانشگاه استانبول نگهداري مي شود .

4 ـ « تذكرة الشعراي تركي » ، كه مرحوم شيخ آن را تا شعراي سال 1250هـ . ق . = 1834م . تأليف كرده است .

5 ـ « ديوان شعر عارف حكمت » ، در اين ديوان مرحوم شيخ الاسلام اشعاري به زبان هاي فارسي ، تركي و عربي سراييده است ، كه از نظر محقّقان ادبيات تركي ، از اهم آثار ادبي ترك در قرن 13هـ . ق . بشمار مي آيد .

ابيات فارسي مندرج در اين ديوان ، به خوبي از تسلّط و علايق شيخ الاسلام به تاريخ و ادبيات فارسي ، حكايت مي كند .

ديوان عارف حكمت ، با مقدمه اي در شرح حال شيخ الاسلام و سبك و مميزات شعري وي به قلم « محمد زيور » به سال 1283هـ . ق . در استانبول به چاپ رسيد .

نسخه اي از اين كتاب به شماره 110 ـ 1/810 در كتابخانه عارف حكمت مدينه و نسخه ديگري در « دارالكتب والوثائق القوميه » قاهره موجود است كه در اين تحقيق مورد مطالعه و مراجعه راقم بود .

شيخ الاسلام ، در خلال ايام عهده داريِ منصب قضاي مدينه به خاطر تحقيق ، اهتمام زيادي نسبت به جمع آوري آثار و نسخه هاي نفيس مبذول داشت .

85

اين كوشش مداوم تا آخرين روزهاي حياتش متوقف نبود ، مقدمات اسبابي گرديد . تا كتابخانه اي به نام وي تأسيس شود .

در آن زمان ، شهر مدينه ، داراي يك كتابخانه منظم و مجهّز به نسخه هاي مهم در رشته هاي مختلف علوم اسلامي نبود .

بدين لحاظ شيخ الاسلام از يك سوي و « سلطان محمود عثماني » از سوي ديگر ، مصمّم به ايجاد كتابخانه عارف حكمت و « محموديه » ^{( 1 )} شدند .

شيخ الاسلام طبق تصريح تمامي مصادر تحقيقي موجود ، كتابخانه خود را در سال 1270هـ . ق . افتتاح و تأسيس كرد و بنا به مكتوبات كتيبه تركي سر درب ^{( 2 )} فعلي كتابخانه ، بناي آن در سال 1271هـ . ق . به صورتي كه اكنون وجود دارد ، تكميل شد و شيخ الاسلام كتابخانه را وقف مسجد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كرد و اموال منقول و غير منقولي را براي اداره آن وقف نمود .

متن وقف نامه كتابخانه با ذكر تعداد نسخه هاي خطي موجود و ساختمان كتابخانه و ديگر اموال و موقوفات ، در « محكمه شرعي » مدينه و استانبول به ثبت رسيد و هم اكنون بنا به تصريح « علي حافظ » ^{( 3 )} در كتاب « فصول من تاريخ المدينة المنورّه » ^{( 4 )} در محكمه شرعي مدينه كه تابع وزارت حج و اوقاف عربستان سعودي است ، نگهداري مي شود .

شيخ الاسلام براي احداث كتابخانه ، خانه اي را در قسمت جنوب ، ركن جنوب شرقي مسجد ، از اولاد حيّ حسن بن زيد بن حسن بن علي بن ابي طالب ( عليهم السلام ) ^{( 5 )} در نيمه نخست قرن 13هـ . ق . در مدينه خريداري كرد .

بررسي چندين ساله حقير ، در باره تاريخ و بافت اصلي مدينه در قرن نخست اسلامي و با توجه به منابع و مصادر موثقي كه در اين خصوص ، در دسترس است . جاي شك و ترديد باقي نمي گذارد كه در جنوب ركن جنوب شرقي مسجد ، ابتداي خانه « ابي ايوب انصاري » ^{( 6 )} و سپس در امتداد جنوبي آن ، خانه « جعفربن محمد الباقر بن علي زين العابدين بن الحسين بن علي بن ابي طالب ( عليهم السلام ) » است .

كتابخانه عارف حكمت ، در قسمت غربي اين خانه مبارك قرار دارد ، كه اكنون بعد از عثماني ها و به خاطر عدم اعتقاد علماي وهابي نسبت به حفظ اماكن اهل بيت و صحابه كبار پيامبر ، به صورت خانه و دكان هاي مخروبه شخصي در آمده است و در حال حاضر كوچه اي باريك از شمال به جنوب ، حد فاصل كتابخانه با دو خانه ابي ايّوب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سلطان محمود عثماني اين كتابخانه را در سال 1272هـ . ق . تأسيس كرد و بناي آن ، در قسمت غربيِ مسجد پيامبر ، جنب باب الصديق قرار داشت و هم اكنون پس از توسعه مسجد در زمان ملك عبدالعزيز ، آثاري از آن به جاي نمانده است و تمامي كتاب هاي آن به كتابخانه « عامه » منتقل گرديد و هم اكنون در آنجا نگهداري مي شود . در اين كتابخانه حدود 7790 جلد كتاب وجود دارد كه 3072 مجلد آن چاپي و 4718 نسخه ديگر خطي مي باشد .

2 . لوحي است سنگي كه بر آن ، پنج بيت تركي حك شده است . اول آن « جناب احمد عارف بك سپهرك ـ مشيخت صدري بدري ايدل اول . » و آخر آن « ختاميه دعا لطفي تام تاريخ ـ يا يلدي بو كتابخانه مكمل 1271 » .

3 . متولد 1327هـ . ق . از علماي عربستان و مؤسس روزنامه « المدينه » ، چاپ مدينه ، در سال 1356هـ . ق .

4 . چاپ « شركة المدينة المنورة للطباعة والنشر » ص241

5 . با زيد بن علي بن الحسين اشتباه نشود .

6 . صحابي بزرگوار پيامبر اسلام . پيامبر اسلام پس از هجرت ، و در بدو ورود به مدينه حدود 7 الي 12 ماه در خانه وي اقامت فرمود .

86

امام جعفر صادق ( عليه السلام )  است .

مرحوم نور الدين علي بن احمد سمهودي ( متوفاي 911هـ . ق . ) در كتاب « وفاء الوفا بأخبار دار المصطفي » ^{( 1 )} صريحاً پس از شرح خانه امام جعفر صادق ( عليه السلام ) ، در سمت قِبْلي خانه ابي ايوب مي نويسد : خانه حسن بن زيد بن حسن بن علي بن ابي طالب ( عليهم السلام ) ، مقابل خانه امام جعفر صادق ( عليه السلام ) در قسمت غربي آن است ^{( 2 )} البته مساحت هاي فعلي جاي خانه ابي ايوب انصاري و امام صادق ( عليه السلام ) و كتابخانه عارف حكمت با مقياسي كه از موقعيت اين خانه ها در قرن اول و دهم و اوايل قرن 13هـ . ق . در دست داريم . كاملاً تطبيق نمي كند . با اين همه انتخاب و خريداري چنين محلّي براي احداث كتابخانه از طرف مرحوم شيخ الاسلام مدينه ، آن هم از اولاد حيّ و صحيح النسب حسن بن زيد ، به خوبي مي تواند مبيّن آن باشد كه قسمت غربي و جنوبي محل كتابخانه در زمين خانه حسن بن زيد و از قسمت شرقي در قسمتي از زمين هاي منسوب به خانه ابي ايوب انصاري و امام جعفر صادق ( عليه السلام ) واقع شده است .

كتابخانه عارف حكمت پس از تأسيس و تا قبل از جنگ جهاني اول ، براي استفاده همه پژوهندگان و زائران ارض مقدسه ، داير و فعال بوده است .

محل نقشه صفحه 11 ؟ ؟ ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تصحيح محمد محي الدين عبد الحميد ، 4 جزء در 2 مجلد ، چاپ دار احياء التراث العربي ـ بيروت .

2 . مأخذ مذكور ، ص732 ، ج2

87

غالب نسخه هاي خطي وكتاب هاي چاپي سفرنامه هاي حج زائران وپژوهشگران مصري ، سوري ، حجازي و . . . در نيمه دوم قرن 13هـ . ق . و دهه اول و دوم قرن 14 به پويايي و موقعيت ممتاز كتابخانه عارف حكمت در جوار مسجد نبوي به تفصيل اشاره كرده اند .

علي بن موسي كه خاطرات سفر حج خود را به سال 1303هـ . ق . در رساله اي با عنوان وصف المدينة المنوره ^{( 1 )} نگاشته است ، مي نويسد : « . . . و بجوار المبارك بيت نائب الحرم كائناً من كان و تجاه بيت حضرت النائب كتبخانة عظيمة للمرحوم عارف حكمت بك شيخ الإسلام بالآستانة سابقاً فيها من الكتب النفيسة ما لا يوجد في غيرها و لها خدمة بمعاشات شهرية تأتيهم من وقفه الموقوف عليها بالآستانة . . . » . ^{( 2 )}

ايضا : « . . . يوصل إلي ديار العشرة و إلي بيت شيخ الحرم و النائب وكتبخانة المرحوم شيخ الاسلام ـ أسبق ـ عارف حكمت بك الّتي لا نظيرها في أرض الحجاز لكثرة ما فيها من الكتب النفيسة و الخدمة والمجلّدين الموظّفين دائماً . . . » . ^{( 3 )}

در اثناي جنگ جهاني اول ، « فخري پاشا » فرمانده نظامي مدينه به خاطر حفاظت و مراقبت از اين گنجينه نفيس ، تمامي نسخه هاي خطي كتابخانه عارف حكمت را به دمشق منتقل كرد و در تكيه سلطان سليم ، از دستبرد وقايع و حوادث ناشي از جنگ عالم گير پنهان ساخت .

پس از جنگ جهاني ، كتابخانه را به مدينه بازگرداندند و بار ديگر كتابخانه رونق خود را از سر گرفت .

قديمي ترين مأخذي كه در كتابشناسي و معرفي نسخه هاي خطي كتابخانه عارف حكمت نگاشته شد ، مقالاتي است كه O . Spies = شپس ، به سال 1936م . در شماره هاي 10 ، 94 ، 112 ، 120 . . . مجله « الجمعية الألمانية للدراسات الشرقية » = Zeitsehrift der Deutschen Movqenlandischen Geselschaftتأليف و منتشر ساخته است .

اين مقالات بعدها مورد استناد « كارل بروكلمان » در تأليف كتاب « تاريخ الأدب العربي » . ^{( 4 )} و فؤاد سرگين ، در تأليف كتاب « تاريخ التراث العربي » ^{( 5 )} . . . گرديد .

سپس مقالات تحليلي متعددي در نشريات و مجلدات عربي مانند « مجلة المعارف » « تذكرة النوادر للندوي » منتشر گرديد كه مي توان اهم آن ها را مقاله « شكيب ارسلان » ^{( 6 )} تحت عنوان « مكتبات المدينة المنوره » در شماره 25 ، سال 1950م . مجلّه « المجمع العلمي العربي » ^{( 7 )} و مقالات « محمد كرد علي » در شماره 18 ( 181 ـ 183 ) سال 1953م . به شمار آورد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نسخه خطي به شماره 31690/1644 تاريخ ، در دار الكتب مصر نگهداري مي شود و مورد مراجعه مؤلف قرار گرفت . ايضاً حمد الجاسر ، مورخ مشهور عربستان ، ضمن پنج رساله ديگر ، در يك مجلد و با عنوان « رسائل في تاريخ المدينه » منتشر كرده است . چاپ اول ، رياض دار اليمامه للبحث و الترجمه و النشر 1392 هـ . ـ 1972م .

2 . همان مدرك ، ص14

3 . همان مدرك ، ص47

4 . ترجمه دكتر عبد الحليم النجار ، جزء 3 ، ص217 ، چاپ 2 ، دار المعارف مصر .

5 . جلد اول ، ترجمه عربي دكتر فهمي ابوالفضل . « الهيئة المصرية العامة للتأليف والنشر » ، قاهره 1971

6 . 1869 ـ 1946 م متفكر و نويسنده بزرگ عالم عرب .

7 . كه بعدها تحت عنوان « مجله مجمع اللغة العربية » در دمشق منتشر گرديد .

88

به استثناي آنچه كه به طور پراكنده و ناقص از گذشته به دستمان رسيده ، در كتابخانه دانشگاه ملك عبد العزيز جده ـ عربستان سعودي ، به يك رساله دكتري برخوردم كه درباره منابع خطي علوم اسلامي است ، در كتابخانه عارف حكمت ، توسط دكتر عباس طاشكندي ^{( 1 )} براي دانشگاه پطرز بورگ ، نوشته شده است .

A . Descriptive colloque of the historical collection of the SGentipic Monuscrpets at the library » Arif Hikmat « in Madina ¨ Saudi Arabic .

دانشگاه پطرزبورگ 1974م .

ايضاً ، رساله اي پلي كپي شده در نگارش فهرستي از ميكروفيلم هاي گرفته شده و موجود در دانشگاه الامام محمد بن سعود رياض ـ از بعضي نسخه هاي خطي كتابخانه هاي مدينه عموماً و عارف حكمت خصوصاً ، راهنماي ديگري بود كه مؤلف توفيق بررسي آن را در كتابخانه ملك عبد العزيز پيدا كرد . ^{( 2 )}

در جريان اين بررسي هاست كه محقق به تناقض فاحش در خصوص تعداد نسخه هاي خطي كتابخانه شيخ الاسلام عارف حكمت بر مي خورد .

در بعضي منابع 4718 نسخه خطي ، بعضي ديگر 5404 و به تصريحي ديگر 17000 و . . .

اما آنچه كه اكنون در تحقيقات عيني ، مكشوف مؤلف شده است ، به هيچوجه تعداد نسخه هاي خطي فارسي ـ عربي و تركي موجود در كتابخانه از 5000 و اندي تجاوز نمي كند و اين قولي است كه مسؤولان كتابخانه نيز برآنند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عنوان وي ، عميد شؤون المكتبات ، جامعة الملك عبد العزيز ، از ديگر تأليفات وي « فهرس المخطوطات » كتابخاته مركزي دانشگاه ملك عبد العزيز مي باشد .

2 . رساله « مخطوطات جامعة الرياض . نشرة خاصه بمصوّرات المدينة المنوره » . اعداد يحيي ساعاتي و 2000 جزء 1393 هـ . = 1973م . ترجمه آثار فارسي كه ميكروفيلم آن ها در رياض تهيه شده و هم اكنون اصل نسخه ها در كتابخانه عارف حكمت نگهداري مي شود . عبارت اند از كتاب هاي :

« تراجم علماء ماوراء النهر » ، « تراجم المشائخ الاحراريه » ، « رباعيات الخيّام » ، « سياحت نامه » ، « ظفرنامه شرف الدين يزدي » ، « قافيه نامه جامي » ، « معيار الجمال » ، « مكتوبات النقشبنديه » ، « منظومه ابن فرشته » .

89

متأسفانه تا آنجاكه مؤلف مطّلع است ، تاكنون ( سال 1398هـ . ق . = 1978 م . ) به هيچ نوع فهرست جامعي از نسخه هاي خطي كتابخانه منتشر نشده است و شايد همين امر موجب عدم توجه پژوهندگان مسلمان ، نسبت به كتابخانه عارف حكمت شده است . ^{( 1 )}

از اين روي و با توجه به تحقيقات مقدماتي و نظري و ملاحظه عيني كتابخانه عارف حكمت در سال هاي 1396هـ . ق . و 1397هـ . ق . مصمّم و در پي فرصت و فراغتي مناسب بودم كه تحقيقاتي در شناخت نسخه هاي خطي كتابخانه عارف حكمت انجام دهم .

پس از تخريب ساختمان هاي شرق مسجد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، به عنوان اولين اجراي طرح توسعه مسجد در سال 1396 ـ 1397هـ . ق . معلوم شد كه در طرح توسعه مسجد ، تمامي ساختمان هاي جنوبي و شمال و شرق مجاور مسجد نيز خراب خواهند شد .

لذا در رجب سال 1398هـ . ق . با مساعدت و لطف بعضي از دست اندركاران سياست فرهنگي كشور ، موظّف شدم به مدينه مشرّف شوم و لااقل فهرستي از نسخ هاي خطيِ فارسيِ موجود در كتابخانه عارف حكمت را تهيه و تنظيم كنم .

خوشبختانه اين كار با توجه به همكاري هاي صميمانه سفارت ايران در جدّه شروع و به خاطر موانعي كه بر سر راه افتاد . بيش از مرحله نخست تحقيق كه آن تهيه فهرستي توصيفي از نسخه هاي خطي فارسي بود ، كاري مهم پيش نرفت .

نسخه هاي خطي فارسي در كتابخانه عارف حكمت ، نه تنها در زمينه هاي ادب ، عرفان ، تاريخ و . . . ايران از اهميت بسياري برخوردارند ، بلكه به لحاظ فنون كتابت و تذهيب ، مي توان آن ها را مجموعه اي گرانبها و نفيس از آثار برجسته خطاطان بزرگ و تذهيب كاران و نقاشان چيره دست ايراني در 8 قرن اخير تمدّن اسلامي ـ ايراني دانست .

از اين روي و با توجه به چنين مجموعه اي و كيفيت انتخاب نسخه هاي موجود ، از لحاظ فن يا موضوع مي توانيم شيخ الاسلام را عالمي شيفته و آگاه به فرهنگ پر بار اسلامي ايراني بدانيم كه مي خواست از طريق شناخت و شناساندن گوشه هايي از آن ، به باروري هرچه بيشتر فرهنگ اسلامي خدمت كند .

در اين راه ، آنچه كه از دست مؤلف صورت پذيرفته ، توصيفي مجمل از آثار فارسي كتابخانه شيخ الاسلام است و بي شك در اين راه و تحقيق ، مؤلف را بيش از اين ادعايي نيست و اميدوار است كه جزء دوم اين كتاب را نيز هر چه زودتر تقديم پژوهندگان كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به استثناي دو تحقيق مجمل ؛ يكي رساله « ره آورد » آقاي قوچاني و ديگري رساله اي مختصر از آقاي دانش پژوه ، مندرج در جلد پنجم نسخه هاي خطي » چاپ دانشگاه تهران .

90

نسخه هاي خطّي كتابخانه عارف حكمت

الف : قرن ششم هجري قمري

ديوان تبريزي

شيخ حسن تبريزي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 516 هـ . ق به خط نستعليق بسيار زيبا ، با صفحات و حواشي مذهب .

195 صفحه ، 22×13 سانتيمتر . شماره ثبت : 60 ـ 4 / 809

لطائف الامثال

محمد رشد كاتب ، تاريخ پايان نگارش نسخه 583 هـ . ق به خط نستعليق ، با صفحات مذهب .

196 صفحه ، 19×11 سانتيمتر . شماره ثبت : 25 ـ 4 / 890

ب : نسخه هاي خطي فارسي قرن 7 هـ . ق

مقامات فارسي

قاضي عميدالدين بلخي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 668 هـ . ق به خط نسخ ، با صفحات مذهب .

110 صفحه ، 17×11 سانتيمتر . شماره ثبت : 24 ـ 4 / 890

مقامات فارسي

شيخ حميدالدين حمزه بلخي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 668 هـ . ق به خط معتاد ، به قلم محمد بن محمد سمرقندي معروف به عبدي .

223 صفحه ، 15 س ، 21×16 سانتيمتر . شماره ثبت : 549 / 80 ضمن مجموعه ، رساله

پ : نسخه هاي خطي فارسي قرن 8 هـ . ق

1/پ : تصوف

شرح تائيه ابن فارس

سعيد فرغاني ، تاريخ پايان نگارش نسخه 740 هـ . ق به خط فارسي ، با صفحات مذهب ،

91

در تصوف .

749 صفحه ، 22×12 سانتيمتر . شماره ثبت 28 ـ 2 / 260

2/پ : تاريخ و آثار

تاريخ جهانگشاي جويني

علاءالدين عطاملك جويني ، تاريخ پايان نگارش نگارش نسخه 701 هـ . ق به خط نستعليق ، با صفحات مذهب . در تاريخ حكومت

376 صفحه ، 25×17 سانتيمتر . شماره ثبت : 523 ـ 2 / 900

3/پ : ادب

ترجيع بند عطار

شيخ فريدالدين عطار نيشابوري ، تاريخ پايان نگارش نسخه 782 هـ . ق به خط نستعليق بسيار زيبا ، به قلم عبدالرحمن عبدالحميد . با صفحات مذهب .

302 صفحه ، 20×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 84 ـ 4 / 890

مهري و مشتري

محمد حصاري . پايان تاريخ نگارش نسخه 784 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم مؤلف .

256 صفحه ، 21×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 599 ـ 2 / 900

4/پ : منطق

رساله در منطق

فخرالدين رازي . تاريخ پايان نگارش نسخه 744 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم عبدالله بن حسن اسماعيل عارضي .

1 صفحه ، 21 سطري ، 12×13 سانتيمتر شماره ثبت : 150 / 80 ضمن مجموعه ، رساله13

ت : نسخه هاي خطي فارسي قرن 9 هـ . ق

1/ت : عرفان

مثنوي معنوي

مولانا جلال الدين مولوي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 808 هـ . ق به خط نستعليق مذهب .

92

624 صفحه ، 23×15 سانتيمتر . شماره ثبت : 48 ـ 2 / 260

مواطن

شرف الدين علي يزدي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 868 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم سالار كل ، مذهب .

240 صفحه . 17×11 سانتيمتر . شماره ثبت : 59 ـ 2 / 260

2/ت : رياضيات

اشكال التأسيس ( رساله در هندسه )

موسي محمد قاضي زاده . تاريخ پايان نگارش نسخه 859 هـ . ق به خط نستعليق .

66 صفحه ، 20×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 15 / 2 / 513

مفتاح كنوز القلم ( رساله در حساب )

خليل ابراهيم ، تاريخ پايان نگارش نسخه 894 هـ . ق به خط نستعليق .

176 صفحه ، 17×10 سانتيمتر . شماره ثبت : 26 ـ 2 / 511

3/ت : تاريخ و آثار

بساتين الانس

محمد صدر علاء احمد حسن . تاريخ پايان نگارش نسخه 874 هـ . ق به خط نستعليق ، مذهب .

318 صفحه ، 17×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 506 ـ 2 / 900

رساله في بيان الواقعه الكبري في تبريز

نام مؤلف مجهول . تاريخ پايان نگارش نسخه 789 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم غيب الله .

40 صفحه ، 17×13 سانتيمتر . شماره ثبت : 549 ـ 2 / 900

روضة النواظر ملوك الهند

بليغ ، تاريخ پايان نگارش نسخه 877 هـ . ق به خط نستعليق ، مذهب .

688 صفحه ، ×16 24 سانتيمتر . شماره ثبت : 558 ـ 2 / 900

مطلع السعدين

كمال الدين عبدالرزاق . تاريخ پايان نگارش نسخه 884 هـ . ق به خط نسخ زيبا ، به قلم حاج حسين ، مذهب .

93

470 صفحه ، 33×23 سانتيمتر . شماره ثبت : 584 ـ 2 / 900

4/ت : ادب

الهي نامه و منظومه منطق الطير

فريدالدين عطار نيشابوري ، تاريخ پايان نگارش نسخه 859 هـ . ق . به خط نستعليق ، به قلم عبدالله شاه همايون . مذهب و منقش به نقوش بسيار زيبا . 0

68 صفحه ، 34×24 سانتيمتر . شماره ثبت : 30 ـ 4 / 890

حلل مطرّزه

علي يزدي ، پايان تاريخ نگارش نسخه 880 هـ . ق مذهب .

320 صفحه ، 20×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 7 ـ 3 / 890

خسرو شيرين

نظامي گنجوي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 853 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم ابن مراد فخار .

60 صفحه ، 24×17 سانتيمتر . شماره ثبت : 555 / 80 ضمن مجموعه ، رساله 2

ديوان درويش صفاتي

تاريخ پايان نگارش نسخه 896 هـ . ق به خط نستعليق ، مذهب .

200 صفحه ، 17×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 77 ـ 4 / 890

ديوان شاه نعمت الله ولي

تاريخ پايان نگارش نسخه 878 هـ . ق به خط نستعليق .

222 صفحه ، 21×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 186 ـ 4 / 890

ديوان دهلوي

اميرخسرو دهلوي . تاريخ پايان نگارش نسخه 895 هـ . ق به خط نستعليق ، مذهب .

1038 صفحه ، 22×12 سانتيمتر . شماره ثبت : 74 ـ 4 / 890

شرفنامه اسكندري

نظامي گنجوي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 853 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم ابن مراد فخار .

94

71 صفحه ، 24×17 سانتيمتر . شماره ثبت : 555 / 80 ضمن مجموعه ، رساله 3

كليات جمال الدين

تاريخ پايان نگارش نسخه 856 هـ . ق ، به خط نستعليق ، مذهب .

100 صفحه ، 17×11 سانتيمتر . شماره ثبت : 132 ـ 4 / 890

كليات عطار

فريدالدين عطار نيشابوري ، تاريخ پايان نگارش نسخه 844 هـ . ق به خط نستعليق ، مذهب و منقش به نقوش بسيار زيبا .

1346 صفحه ، 26×16 سانتيمتر . شماره ثبت : 143 ـ 4 / 890

مثنويات

شاعر زلالي . تاريخ پايان نگارش نسخه 867 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم محمدطاهر . مذهب

396 صفحه ، 21×11 سانتيمتر . شماره ثبت : 171 ـ 4 / 890

مخزن الاسرار

نظامي گنجوي ، تاريخ پايان نگارش نسخه 853 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم ابن مراد فخار .

52 صفحه . 24×17 سانتيمتر . شماره ثبت : 555 / 80 ضمن مجموعه ، رساله 1

منطق الطير

عطار نيشابوري ، تاريخ پايان نگارش نسخه 898 هـ . ق به خط نستعليق ، به قلم محمد فخرالدين ، مذهب .

296 صفحه ، 21×12 سانتيمتر .

شماره ثبت : 166 ـ 4 / 890

95

پي نوشت ها