موقعیت جغرافیایی مکه و
مسجدالحرام

126

ميقات حج - سال چهاردهم - شماره پنجاه و چهارم - زمستان 1384

موقعيت جغرافيايي مكه و مسجدالحرام

سيد علي قاضي عسكر

خداوند تعالي مقدس ترين و پاك ترين مكان در روي كره خاكي را براي بناي خانه خويش برگزيد و كعبه ، نخسين خانه ساخته شده در روي زمين را ، در آن مكان به پا ساخت و آنجا را سرزميني امن و مورد توجه مسلمانان جهان قرار داد .

{  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً } . ^{( 1 )}

و كعبه را قبله مسلمانان و كانون عشق و علاقه آنان قرار داد ؛ تا ميليون ها مسلمان ، در هر شبانه روز ، چندين نوبت به سوي آن نماز گزارند و با جسم و جان ، به آن سو رو كنند ؛ {  فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها } . ^{( 2 )} { وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْناً } . ^{( 3 )}

از سوي ديگر ، خداوند مكه را زادگاه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و محلّ رشد و سكونت آن حضرت قرار داد و اگر مشركان ايشان را از مكه اخراج نمي كردند ، همان گونه كه خود فرموده است مكه را براي سكونت انتخاب مي كرد ؛ « اگر قوم من ، مرا از مكه بيرون نمي كردند ، در جاي ديگري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 96 و 97

2 . بقره : 144

3 . بقره : 125

127

سكونت نمي گزيدم . » ^{( 1 )}

در اين نوشتار بر آنيم تا برخي آگاهي هاي سودمند مربوط به اين شهر مقدس را به خوانندگان عرضه كنيم تا شايد از آن بهره مند گردند :

موقعيت جغرافيايي مسجدالحرام

مسجدالحرام ، در شهر مكه مكرّمه ، درون درّه اي ميان كوه هاي : ابوقبيس ، اجياد ، هندي و عمر واقع شده ، و در نقطه تقاطع خط طولي 39 درجه و 49 و 30 ثانيه [ ث30 ، د49 ، 39 ] و خط عرضي 21 درجه و 25 دقيقه و 0 ثانيه [ ث0 ، د25 ، 21 ] قرار گرفته است .

حدود كنوني مسجدالحرام

مسجدالحرام از طرف شرق ، به كوه ابوقبيس ، از سمت غرب به جبل عمر و خيابان شبيكه ، از شمال به خيابان شاميه و كوه هندي و از سمت جنوب به خيابان اجياد و مسفله محدود است .

فاصله محدوده حرم تا مسجدالحرام

حدود حرم تا مسجدالحرام در نقاط مختلف ، متفاوت است و فاصله ها يكسان نيست :

از تنعيم تا مسجدالحرام 6150 متر .

از جِعرانه تا مسجد الحرام 18000 متر .

از مسير طائف در نقطه هُدي تا مسجدالحرام 15500 متر .

از مسير ليث تا مسجدالحرام 17000 متر .

و از راه جده تا مسجدالحرام 11000 متر . ^{( 2 )}

اقامه نماز جماعت در مسجد الحرام

پيش از سلطه آل سعود بر عربستان ، مذاهب چهارگانه اهل سنت ، هريك در مسجدالحرام مقامي ويژه داشتند و امام آنان در آنجا اقامه جماعت مي كرد و پيروان هر مذهب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سنن ترمذي ، ج2 ، ص723 ؛ مستدرك حاكم ، ج1 ، ص325

2 . دكتور عبدالملك بن دهيش ، الحرم المكّي الشريف والأعلام المحيطة به ، صص84 و 85

128

به امام خود اقتدا مي كردند . ليكن از سال 1343 هـ . ق . عبدالعزيز جماعت هاي مختلف را در مسجدالحرام تعطيل و اجازه اقامه تنها يك نماز جماعت را صادر كرد .

تغييرات

در سال 1343هـ . ق . اداره اي مخصوص امور مربوط به مسجدالحرام تأسيس گرديد .

در سال 1345هـ . ق . با سنگي به نام « العوان » كه شبيه سنگ مرمر است محل مسعي ميان صفا و مروه فرش گرديد .

در سال 1346هـ . ق . براي نخستين بار مسجدالحرام برق كشي و در آن چراغ روشن شد و در سال 1347هـ . ق . چراغ ها و لوسترهاي زيبا در مسجدالحرام نصب گرديد .

در سال 1352هـ . ق . براي اولين بار ساعتي بزرگ به ارتفاع 25 متر در مسجدالحرام نصب گرديد و اين اولين ساعت بزرگي بود كه در سرزمين حجاز نصب مي شد . ^{( 1 )}

در سال 1354هـ . ق . عمليات اجرايي ساخت و ترميم بناي مسجدالحرام شروع شد و در سال 1363هـ . ق . دستور ساخت در جديد كعبه صادر گرديد .

در سال 1366هـ . ق . طوقي نقره اي براي حجرالأسود ساخته و اين سنگ بهشتي را در درون آن قرار دادند .

در سال 1373هـ . ق . براي اولين بار پنكه هاي سقفي در مسجدالحرام نصب شد ^{( 2 )} و در همين سال ، اولين دستگاه واترپمپ برقي در چاه زمزم براي بيرون كشيدن آب زمزم نصب گرديد .

شمعدان هاي شش گانه اي كه روي حجر اسماعيل قرار داشت در سال 1375هـ . ق . به چراغ هاي برقي با پايه هاي مسي تبديل گرديد .

در سال 1375هـ . ق . محل سعي ، كه به صورت بازار بود ، آسفالت شد .

در سال 1376هـ . ق . طوقي جديد از نقره خالص براي حجرالأسود تهيه و ساخته شد .

در سال 1376هـ . ق . نخستين پلكان سيّار براي ورود به خانه كعبه ، از چوب ساختند و بار ديگر كعبه را ترميم كردند .

در سال 1377هـ . ق . محل مقام هاي چهارگانه مذاهب اسلامي واقع در مسجدالحرام تخريب و محل طواف توسعه يافت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الملك عبدالعزيز والعمل الخيري تأليف عمر صالح العمري ، ص178

2 . الجامع الثمين لأعمال ملوك آل سعود تأليف محمد بن ساعد الحسني صص20 ـ 14

129

در سال 1382هـ . ق . كارخانه ساخت پرده كعبه بار ديگر فعال گرديد .

در سال 1383هـ . ق . ساختمان قديمي چاه زمزم تخريب و به جاي آن گنبد و بناي جديدي بر روي آن ساخته شد .

در سال 1387هـ . ق . پوشش بلوري براي مقام ابراهيم طراحي و ساخته شد و در سال 1389هـ . ق . ساختمان هاي جديد به رواق هاي عثماني متصل گرديد .

در سال 1390هـ . ق . ساختماني مخصوص براي مؤذنان در مسجدالحرام بنا شد .

مرحله دوّم توسعه مسجدالحرام در سال 1393هـ . ق . آغاز گرديد و در سال 1396هـ . ق . پروژه توسعه به پايان رسيد .

ساختمان جديد بافت پرده كعبه در سال 1397هـ . ق . در منطقه « امّ الجود » مكه مكرّمه افتتاح شد .

در سال 1398هـ . ق . درِ جديدي براي كعبه ساختند .

در سال 1399هـ . ق . باب بني شيبه و منبري كه از سنگ مرمر ساخته شده بود ، از محل مطاف برداشته شد و در همين سال راه ورود به زمزم ، كه در قسمت شرقي آن قرار داشت ، به منظور توسعه محدود مطاف ، به محلّي ديگر در گوشه مسجد منتقل گشت .

در سال 1399هـ . ق . محدوده مطاف و فضاي پيرامون كعبه به طور كامل با سنگ مرمر سفيدرنگ و ضدّ حرارت مفروش گرديد . در همين سال عمليّات اكتشافي و پاك سازي زمزم آغاز و در سال 1400هـ . ق . به طور كامل به پايان رسيد . ^{( 1 )}

در روز سه شنبه 2/2/1409هـ . ق . سنگ بناي توسعه دوّم سعودي ها براي مسجدالحرام آغاز گرديد و چهار سال بعد نيز كار توسعه مسجد نبوي در مدينه منوّره شروع شد .

طرح جديد توسعه مسجدالحرام ، براي سه طبقه ؛ يعني زيرزمين ، همكف و طبقه اوّل در نظر گرفته شده بود ، براي پشت بام نيز به گونه اي برنامه ريزي شده بود كه پس از تكميل بتواند به گنجايش نمازگزاران بيفزايد . به همين منظور گام نخست برداشته شد و در اطراف زيرزمين ديوارهاي بلندي با چوب كشيده شد تا منطقه عملياتي را از مسجدالحرام جدا كند سپس گودبرداري آغاز و خاك آن به منطقه ديگري منتقل گرديد . آنگاه پي كني ها شروع و با ميلگردهاي ضخيم آهني ، پايه ها بتون ريزي و به تدريج برداشته شد . تأسيسات مورد نياز و خطوط مربوط به آب و فاضلاب و شبكه هاي تهويه و خنك كننده و نيز كابل كشي هاي برق و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الحرمان الشريفان التوسعة والخدمات ، تأليف يحيي كوشك ، ص131

132

آتش نشاني و ديگر سيستم هاي مورد نياز به اجرا درآمد و تأسيسات آن تكميل گرديد .

مساحت كلي زيرزمين در اين بخش از توسعه 18000 مترمربع و ارتفاع آن چهار متر و 30 سانتيمتر در نظر گرفته شده بود . پس از تكميل طرح در بخش زيرزمين مسجدالحرام ، عمليات اجرايي طبقه هم كف آغاز گرديد . مساحت مورد نظر در طبقه اوّل 20000 متر بود . پس از اتمام كار در طبقه همكف ، كار ساخت طبقه دوّم ، همانند طبقه پايين آغاز گرديد و قسمت پشت بام نيز با سنگ هاي سفيد ضدّ حرارت مفروش شد . پس از عمليات سفت كاري و اتمام كار تأسيسات ، ديوارها و ستون ها با سنگ هاي مرمر و نيز سنگ هاي مصنوعي با شكل هاي هندسي زيبا تزيين گرديد .

مساحت كلي توسعه جديد 68000 مترمربع بود كه با محاسبه پشت بام كه 19000 مترمربع است ، مجموع كل توسعه جديد به 87000 مترمربع رسيد و در نتيجه مساحت كلّ مسجدالحرام و ميدان ها و فضاهاي پيرامون آن ، به 366168 مترمربع بالغ گرديد .

مساحت پيشين مسجدالحرام قبل از اين توسعه 160168 مترمربع بود و گنجايش 313000 نمازگزار را داشت ، ليكن با توسعه جديد ، اين ظرفيت به 460000 نفر رسيد .

با محاسبه مساحت پشت بام و فضاهاي پيرامون مسجد ، ظرفيت نمازگزاران در مواقع عادي 820000 نفر و در شرايط ويژه به حدود يك ميليون نفر رسيده است .

در توسعه اخير ، دو مناره با ارتفاع 96 متر ، سه عدد گنبد سنگي ، 1453 ستون با پوشش سنگ مرمر و 1120 ستون تاج دار كه پايه هاي آن با سنگ مرمر ساخته شده و در آن روزنه هايي براي دستگاه هاي تهويه مسجد در نظر گرفته شده ، احداث گرديد ، يك درِ ورودي بزرگ و 18 در ورودي به قسمت پله هاي برقي و 6 پله عادي نيز ساخته شد .

در طرح توسعه جديد ، مسجدالحرام به وسيله هشدار حريق مجهز گرديد كه حدود 60 منطقه را در بر مي گيرد و 284 نقطه مجهز به تأسيسات كشف دود ، 15 نقطه سيستم هشداردهنده ، و 6 واحد خودكار براي خاموش كردن آتش و 60 نقطه كشف حرارت و گرما در آن تعبيه شده است .

وسايل صوتي پيشرفته اي نيز شامل اتاق كنترل و دستگاه هاي تقويت و تنظيم و حدود 1645 بلندگو براي همه نقاط مسجد تهيه و نصب گرديد .

مناره هاي مسجدالحرام پيش از توسعه اوّل 7 عدد بود كه در توسعه اخير 2 عدد ديگر به

133

آن افزوده شد .

ارتفاع مناره ها نيز پيش از توسعه اوّل 36 متر بود كه به 90 متر افزايش يافت .

مسجدالحرام در توسعه اوّل 7 مورد پله هاي ثابت داشت كه در توسعه دوّم تعداد 6 عدد به آن افزوده شد و در مجموع به 13 مورد رسيد .

تعداد 7 دستگاه پله برقي نيز در مسجدالحرام نصب شده است . در مجموع در برنامه چهارم پنج ساله مبلغ چهار ميليارد دلار براي توسعه حرمين شريفين در فاصله سال هاي 1405 ق . تا 1410هـ . ق . هزينه شده است .

مجموع هزينه ها تا سال 1414هـ . ق . به حدود 55 ميليارد ريال سعودي بالغ گرديد .

ترميم كعبه

در دوره ملك سعود ، در سقف كعبه شكافي رخ داد كه بيم آن مي رفت سقف ريزش كند ، از اين رو پس از مذاكره با علما و متخصّصان و صدور فتوا مبني بر جواز ترميم ، در بامداد روز جمعه 18 رجب سال 1388هـ . ق . كار اصلاحات آغاز گرديد . ^{( 1 )} و پس از مدتي كار ترميم پايان يافت .

ليكن در اواخر سال 1401هـ . ق . در دوره ملك خالد ، بار ديگر سنگفرش هاي مرمري داخل كعبه شكاف برداشت و هنگام شستن بام كعبه ، آب به سمت حجرالأسود نفوذ مي كرد . ازاين رو ، سنگفرش هاي كعبه را تعويض كردند و قاب آهني حجرالأسود نيز به قاب نقره اي ضدّ زنگ تبديل گرديد .

از سال 1400هـ . ق . به بعد ، سنگ هاي ديوارهاي كعبه به تدريج فرسوده و ريزش پيدا كرد و شكاف هايي در ديواره خارجي آن پديدار شد . از اين رو ، در ذي حجه سال 1414هـ . ق . فرمان تعمير و ترميم صادر شد ، در اوّلين اقدام ، گچ هاي ميان سنگ ها و نيز خاك ها و مواد ديگر موجود در آن برداشته شد ، سپس سنگ هاي پودر شده را با مواد چسبنده مخلوط و شكاف هاي اطراف سنگ ها را با آن پوشاندند .

همچنين پشت بام كعبه را با سنگ هاي مناسب پوشانده و راه هاي نفوذ آب را با خميرهاي چسبنده و بهوسيله دستگاه هاي فشار پر كردند .

البته تعمير اساسي در 10 محرم سال 1417هـ . ق . آغاز گرديد . به اين صورت كه در ابتدا با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . التاريخ القويم 7314ـ88

134

چوب ، ديواري در اطراف كعبه جز در قسمت حجرالأسود درست كردند ؛ به شكلي كه كعبه ديده نمي شد ، سپس لوح ها و سنگ هاي تاريخي را با نشان كردن مكان دقيق آن ، از كعبه جدا نمودند تا پس از ترميم در مكان اصلي نصب شود .

آنگاه اقدام به برداشتن سقف و ستون ها و سنگ هاي فرسوده كعبه كرده و براي هريك از آن ها شماره اي در نظر گرفتند تا پس از تعمير بتوانند آن ها را به جاي دقيق خود بازگردانند .

سپس سنگ هاي جداشده را شستشو داده آنها را صاف و تميز نمودند و شكاف هاي ايجاد شده در داخل سنگ ها را نيز با مواد سنگي و همراه با چسب هاي قوي پر كردند .

در ميان سنگ هاي داخلي و خارجي كعبه نيز ميلگردهاي آهني قرار دادند تا بهوسيله آن پيوند سنگ هاي داخلي و خارجي كعبه پس از تزريق مواد سنگي چسبنده قوي و مستحكم شود ، همچنين مواد ضد حشرات كه تأثير درازمدت داشته باشد ، در درون سنگ ها كار گذاشته شد . از سوي ديگر ، زمين كف كعبه را نيز خاك برداري نمودند تا به سنگ هاي محكمي رسيدند كه از زمان حضرت ابراهيم خليل ( عليه السلام ) كعبه را بر روي آن بنا نهاده بودند و با گذر زمان هيچ گونه خللي بر آن ها وارد نشده بود . لذا پس از اطمينان از استحكام سنگ ها با مواد ذكر شده قبلي ، كف را پوشانده و كار ترميم سقف كعبه را آغاز كردند .

سقف كعبه از چوب ساخته شده و چون چوب هاي قبلي فرسوده شده بود ، تصميم گرفتند

135

در بازسازي كعبه از بهترين نوع چوب ، با ويژگي هاي زير استفاده كنند :

1 ـ مقاومت در برابر باروي بام كعبه در درازمدت .

2 ـ كاهش درجه انقباض چوب در حدّ نزديك به صفر .

3 ـ مقاومت در برابر تغييرات ناشي از هواي گرم و خشك .

4 ـ مقاومت در برابر موريانه و ديگر حشرات و نيز رطوبت .

5 ـ و اينكه چوب ها داراي طول حدود ده متر و قطر آن پس از تراشيده شدن ، كمتر از يك متر نباشد .

طبيعي است كه يافتن چوب با شرايط فوق ، كار آساني نيست ، از اين رو ، با مراكز تحقيقات و پژوهش بين المللي چوب در اروپا ، استراليا و زلاند نو ارتباط برقرار گرديد و در نتيجه چوبي موسوم به نام « التيك » از جنگل هاي بزرگ ، كه به طول عمر و قوّت معروف بود ، انتخاب شد . اين چوب داراي قطري حدود 5/1 متر و ضدّ حشرات بود و اين امتياز را هم داشت كه رطوبت آن بسيار زود خشك مي شد و با مقداري روغن كاري ، درخشندگي خاصي پيدا مي كرد . استفاده از اين نوع چوب قبلاً نيز در حرمين شريفين تجربه شده بود .

شركت بن لادن پس از هماهنگي با وزارت جنگل باني كشور برمه ، نمايندگاني را به آنجا فرستاد تا از زمان بريدن درختان در جنگل ها و سپس انتقال آن ها به كارخانه و بهره گيري از بهترين و باكيفيت ترين قسمت هاي آن و باربندي و انتقال آن به عربستان نظارت كامل داشته باشند .

شمار درختان انتخاب شده به 137 عدد رسيد ، از اين تعداد 49 قسمت آن براي سقف كعبه و ستون هاي آن انتخاب گرديد ، سپس چوب ها به جده منتقل شد و حدود شش ماه در آنجا باقي ماند تا در فضايي كاملاً طبيعي خشك شود . پس از آن چوب ها به كوره هاي خشك كن چوب منتقل و ميزان رطوبت را به 15% رساندند و آنگاه با موادّ حفاظتي بي رنگ و بي بو ملمع كاري كردند .

براي حفظ اصالت تاريخي سقف كعبه ، چوب ها با همان حجم و اندازه چوب هاي سابق خرّاطي و آماده سازي شد . ستون هاي داخل كعبه را نيز با فاصله هاي مساوي برافراشتند تا فشار سقف به صورت يكسان ميان ديوارها و ستون ها توزيع گردد .

پس از آن ، سقف كاذبي بر بالاي چوب هاي سقف زده شد و بر روي آن لايه باريكي از

136

سيمان كشيده و آنگاه روي پشت بام را با سنگ مرمر فرش كردند .

ناودان جديد نيز به جاي ناودان قديمي نصب گرديد .

تعمير و ترميم مقام ابراهيم

در تاريخ 25/9/1417هـ . ق . كار تعمير و بازسازي مقام ابراهيم آغاز شد ، ابتدا سنگ هاي گرانيتي و مرمر سياه رنگ قبلي مربوط به وادي فاطمه ، با سنگ هاي مرمر سفيد با پوششي از گرانيت سبزرنگ مشابه سنگ هاي به كار رفته در حجراسماعيل تعويض گرديد ، سپس مقصوره زيبايي كه از مس عالي و طلايي رنگ ساخته بودند را بالاي سنگ ها قرار دادند كه قبه اي كوچك نيز روي آن قرار داشت .

و آنگاه مقام در درون اين مقصوره قرار گرفت كه هنگام نگاه از شبكه هاي زيباي آن بتوانند سنگ مقام را به خوبي ببينند .

پرده كعبه

پرده كعبه نيز تا پيش از سال 1343هـ . ق . در مصر بافته مي شد كه از همين سال بافت پرده كعبه در منطقه « احساء » آغاز گرديد . با احداث نخستين كارخانه بافت پرده كعبه در سال 1346هـ . ق ، در خيابان اجياد ، واقع در مكه مكرمه ، اولين كارخانه پرده بافي كعبه رسماً تأسيس شد .

پرده كعبه از ابريشم خالص بافته مي شود و وزن آن حدود 170 كيلوگرم است كه از 48 دسته ابريشم با طول هريك 14 متر بافته شده است .

در قسمت بالاي پرده كعبه ، كمربندي به طول 45 متر و عرض 95 سانتيمتر آيات قرآني با تارهاي نقره اي و رنگ آميزي شده با آب طلا نوشته و بافته شده است .

در گذشته ابريشم هاي پرده كعبه با دست رنگ مي شد ليكن در سال 1410هـ . ق . كميسيون مربوط ، اقدام به تعويض دستگاه هاي رنگرزي كرد و در نتيجه دو ماشين بزرگ و پيش رفته به مبلغ 212 هزار دلار خريداري شد .

همچنين يك دستگاه ماشين توليد بخار و يك دستگاه نيز ماشين خشك كن ابريشم خريداري گرديد كه با استفاده از آن ها حدود 15 تا 20% در مصرف ابريشم صرفه جويي

137

و از خرابي و ضايع شدن آن جلوگيري به عمل آمد . در همين سال يك دستگاه بافندگي با تمام لوازم جانبي ، از يك كمپاني بين المللي سوئيسي به مبلغ 975833 فرانك سوئيس خريداري شد . و بالأخره كليّه دستگاه ها و تجهيزات مورد نياز ، مبلغ يك ميليون و چهارصد هزار فرانك سوئيس هزينه برداشت ، تا پرده به شكل كنوني بافته و همه ساله مورد استفاده قرار گيرد . ^{( 1 )}

آمارهاي مربوط به توسعه مسجدالحرام

مساحت مسجدالحرام :

قبل از توسعه اول : 29127 مترمربع

پس از نخستين توسعه : 131041 مترمربع

پس از توسعه دوّم : 366168 مترمربع

گنجايش مسجدالحرام :

قبل از توسعه اوّل : 47000 نمازگزار

پس از توسعه اوّل : 313000 نمازگزار

پس از توسعه دوّم : 460000 نمازگزار

و پشت بام ها و ميدان هاي اطراف : 820000 نمازگزار

تعداد مناره ها

قبل از توسعه اوّل : 7 مناره

پس از توسعه اوّل : 7 مناره

در توسعه دوّم : 2 مناره

جمع كلّ مناره ها : 16

ارتفاع مناره ها :

پيش از توسعه اوّل : 36 متر

پس از توسعه اخير : 90 متر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصنع كسوة الكعبة المشرفه .

138

پي نوشت ها