بخش 5

81

ميقات حج - سال چهاردهم - شماره پنجاه و پنچم - بهار 1385

تاريخ و رجال

82

حرمين شريفين و سلاطين عثماني

بهاءالدين قهرماني نژاد شائق

چكيده و خلاصه مقاله

همزمان با عصر سلطان مماليك شامات و مصر ( 624 ـ 923هـ . ق 1250 ـ 1517م ) ، ^{( 1 )} حاكميت بزرگ و همه جانبه اي ـ كه بعدها به نام امپراتوري عثماني شهره گشت ـ به ظهور رسيد . اين حاكميت كه از شمال و شمال غربي تا قلب اروپا ، از شرق مجاور با صفويان و سلسله هاي پس از آن ، از غرب با مديترانه و بالكان و از جنوب و جنوب غربي شامل شامات ، مصر و سرزمين حجاز و همچنين ، بيشتر مناطق عربي بود ؛ از قبيل تركي قاپي و به نام بنيانگذارشان ، عثمان بن ارطغرل ( 687هـ . ق 1288م ) ^{( 2 )} ، به عثماني معروف شده و حاكميتشان از همين سال ، تا سال 1923م برابر 1342هـ . ق ^{( 3 )} طول كشيد و در حدّ فاصل اين چند قرن ، اهميت حرمين شريفين به عنوان نقطه ثقل اين حاكميت ، باعث توجه جدّي به حجاز بود و در اين نوشتار ، سعي و اهتمام به رؤوس مطالب مربوط به سلاطين عثماني معطوف شده است .

واژگان كليدي : حرمين شريفين ، حجاز ، مكه معظمه ، مدينه منوره ، عثماني .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابراهيم ، حسن ، تاريخ سياسي اسلام ، ترجمه عبدالحسين بينش ، نشر آرايه ، تهران ، چ2 137 ، ج4 ، ص125

2 . الشناوي ، عبدالعزيز ، الدولة العثمانيه ، چاپ قاهره ، 1980م ، ص33

3 . فاضل ، حسين ، مؤتمر لوزان و آثاره في البلاد العربية ، چ بغداد ، 1967م ، ص22

83

اهميت حرمين

نگاه ويژه مسلمانان به حرمين كه دو مركز اصلي ثقل سياست هاي اسلامي و عهده دار تقدّس و تلبّس به اين آرايه ، حاكميت ها را بر آن مي داشت كه سر فصل اساسي براي اين دو شهر در كتاب و منشور حاكميت خويش بگشايند .

مجموعه اتفاقات و رويدادهايي كه در روزگار حاكميت بني عباس ، كه حدود پنج قرن طول كشيد ، زعامت ديني شرفا بر حرمين شريفين را ، كه از انتساب به خاندان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بهره مي بردند ، بديهي مي نمود .

روي كار آمدن مماليك ، اين وضعيت را عوض نكرد و ايشان نيز سعي و اهتمام فراوان در توقير خاندان شريف در حجاز داشتند و از آن سو نيز ، توجه تمام به حفظ روابط خود با عثمانيان مي نمودند و حتي پس از فتح قسطنطنيه در ( 857هـ . ق / 1453م ) به دست سلطان محمد فاتح جشن بزرگي را در قاهره ( پايتخت مماليك ) برگزار كردند . ^{( 1 )}

اما اختلافات مرزي در حدود شام يا عثمانيان از يك سو و پناه دادن مماليك و ايجاد رابطه با صفويان در دوره اسماعيل صفوي و جنگ با سلطان سليم اول از سوي ديگر ، زمينه را براي برخورد عثمانيان با مماليك فراهم كرد . ^{( 2 )} سرانجام در نبردي كه ميان سپاهيان سليم با قانصوه الغوري مملوكي در مرج دابق در 922هـ . ق . 1516م . پيش آمد ، مملوكيان حلب و شام شكست خوردند ^{( 3 )} و سپس بر مماليك مصر به فرماندهي طومان باي نيز در ريدانيه ظفر يافتند . ^{( 4 )}

در اثر اين پيروزي ، شريف مكه خود به استقبال سليم ، كه به سمت حجاز شتافته بود ، رفت و تسليم بي قيد و شرط خود را اعلام كرد . سليم نيز كه در اين زمان به خادم الحرمين الشريفين شهرت داشت ، ^{( 5 )} حاكيمت شرفا را بر مكه و مدينه به رسميت شناخت . ^{( 6 )}

سياست عثماني در قبال حرمين

توجه مسلمانان به كعبه و حرمين شريفين ، عثمانيان را كه خود را خليفه عالم اسلام مي شمردند ، بر آن داشته بود كه سعي و اهتمام وافري به عمران و آباداني اين دو شهر ، بهويژه مكه معظمه داشته باشند . باز گذاشتن دست شرفا و اختيار كامل و آزادي عمل دادن به ايشان ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . السيد رجب حرار ، العالم العربي في التاريخ ، ص14

2 . ابن اياس ، محمد احمد ، بدايع الزهور في وقايع الدهور ، تحقيق مصطفي زياده ، قاهره ، 1984م ، ج3 ، ص404

3 . همان ، ص445

4 . همان .

5 . همان ، ص463

6 . احمد ياقي ، اسماعيل ، دولت عثماني از اقتدار تا انحلال ، ترجمه رسول جعفريان ، نشر پژوهشكده حوزه و دانشگاه ، 1379 ، چاپ اول ، ص56

84

در راستاي همين سياست است . ضمن اين كه جايگاه و مرتبت ايشان در انتساب به خاندان قريش و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، پيشينه طولاني در امور حرمين و نفوذ اين جماعت هم در ميان مسلمانان و در نهايت سعي و اهتمامي كه در عمل براي حفظ توازن در روابط خويش با عثمانيان به كار مي بردند ، مزيد بر علت بود .

پيروي از اين سياست در طول ايام عثماني ، به وضوح قابل رؤيت است . اگرچه در اين ميان اقدامات برخي از سلاطين عثماني به دليل روحيات شخصي خويش يا اقدامات و تشويقات اطرافيان ، كارهاي مؤثرتري انجام دادند .

از جمله ، در زمان حاكميت سلطان سليم دوم ( 974 ـ 982هـ . ق . / 1566 ـ 1574م . ) كه وي دستور داد به عمران و آباداني حرمين ، بهويژه ، حقوق خدّام ، سعي و اهتمام ويژه اي مبذول گردد . ^{( 1 )} همچنين دستور تجديد بناي مسجدالحرام و توسعه آن از اقدامات وي بود و دستور ويژه اي نيز براي دوبرابر نمودن صدقات براي ساكنان حرمين شريفين داد . ^{( 2 )}

اين اقدامات ، كم و بيش ادامه داشت . در زمان سلطان احمد اول ( 1012 ـ 1027هـ . ق . 1603 ـ 1617م . ) ، وي در زمينه آبرساني در حرمين تلاش فراوان كرد و نسبت به زمينه پرده كعبه اقدامات زيبايي داشت . او همچنين نسبت به بازسازي روضه نبوي دستورات مهمي داد و عوايد روستاهايي را نيز وقف خادمان حرمين كرد . ^{( 3 )}

احمد اول ، سعي وافري در كارهاي خير در مكه از خود نشان داد . ^{( 4 )}

شرفاي مكه در طول اين ايام ، اقتدار ظاهري خود را حفظ كرد و دولت عثماني نيز سعي در سيادت كامل ، اما با مراعات حدود و احترامات لازم ، نسبت به حرمين داشتند ؛ به گونه اي كه حاكي از اقتدار ، مجد و عظمت ايشان در چشم مسلمانان باشد .

برخي روش ها و اقدامات عثماني

اگرچه سلاطين عثماني براي همه مسلمانان ، امكانات مناسبي براي موسم حج ايجاد كرده بودند ، اما نسبت به شيعه به دليل سياست هاي مذهبي بسيار متعصبانه ، موضع خصمانه اي داشتند . حتي در سال 1040 رسماً اعلاميه دادند و شيعيان را از شركت در موسم حج منع كردند و اين قضيه مدت ها ادامه داشت . ^{( 5 )}

بسياري از عالمانِ به نام شيعه ؛ مانند شهيد ثاني ، در شدت فشار سلاطين عثماني ، بهويژه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص87

2 . النهرواني المكّي ، البرق اليماني في الفتح العثماني ، دارالتنوير بيروت ، 1986م ، ص250

3 . احمد ياقي اسماعيل ، همان ، ص93

4 . همان .

5 . جعفريان ، رسول ، آثار اسلامي مكه و مدينه ، نشر مشعر ، چ6 ، 1382ش ، ص59

85

در موسم حج بازداشت شد و به شهادت رسيد . ^{( 1 )}

گروه ديگري از علما نيز به همين ترتيب شهيد شدند و يا مورد ضرب و شتم قرار گرفتند . ^{( 2 )}

از سوي ديگر ، مسلمانان كشورهاي مختلف ، با توجه به نهضت استقلال گرايي كه در ممالك زير سيطره عثماني ، بهويژه در قرن نوزدهم آغاز شده بود ، در موسم حج و در مجامع مسلمانان ، مطالب خود را بازگو مي كردند .

در ميان بزرگان ، مصلحانِ بزرگي چون سيد جمال الدين اسدآبادي ( 1255 ـ 1384هـ . ق . ) كواكبي ( 1266 ـ 1321هـ . ق . ) ، رشيد رضا ( 1282 ـ 1354هـ . ق . ) و محمد عبده ( 1266 ـ 323هـ . ق . ) از موسم حج ، براي اعلام حمايت از نهضت بيداري مسلمانان بهره جسته و سيد جمال مسلمانان را به مراعات سطوت خلافت ، با توجه به مصالح عاليه ، فرا مي خواند . ^{( 3 )}

اقدامات سلطان عبدالحميد عثماني در حرمين

عبدالحميد در زمان حاكميتش ، حج را از اركان سياست اسلامي خود قرار داد . او شريف مكه را براي نشر دعوت خود در ميان حجاج برگزيد و جهت تسهيل آمد و شد حجّاج ، راه آهن دمشق به مدينه را راه انداخت و قرارداد احداث اين خط را با متخصّصان آلماني در 1319هـ . ق . / 1901م . منعقد كرد .

اين خط براي مدتي ، در 1326هـ . ق به بهره برداري رسيد . ^{( 4 )}

عبدالحميد ، عنايت خاصّي به توسعه مساجد و مرمّت آن در حرمين شريفين داشت و بسياري از بناهاي تاريخي و مقدس ، كه اكنون به صورت مساجد در اين دو شهر و بهويژه مدينه وجود دارد ، از آثار وي است . ^{( 5 )}

وي در اين مطلب ، هدف خود را بارها توجه به شؤون مسلمانان و حرمين اعلام مي كرد .

از اقدامات مهمي كه به نوعي مي توان خدمات مجموعه عثماني به حرمين دانست ، مقابله با طرح تجاوزكارانه نيروهاي صليبي پرتغالي بود كه در نظر داشتند براي شكستن سطوت مسلمانان ، از درياي سرخ بگذرند و از جدّه به مكه مكرمه حمله كنند . ^{( 6 )}

كشتي هاي جنگي پرتغال ، دوبار براي تصرّف ساحل جدّه وارد جنگ شدند و با مشاهده كشتي هاي عثماني ، عقب نشيني كردند . ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقيه ، شهيد ثاني ، ج1 ، مقدمه .

2 . جعفريان ، همان .

3 . احمد ياقي اسماعيل ، همان ، ص167

4 . الشتاوي ، عبدالعزيز ، همان ، ج2 ، ص862

5 . رفعت ، محمد ، التوحيد السياسي للفكرة العربية الحديثه ، قاهره ، 1964م ، ص90 ، نقل از همان ، ص170

6 . زين ، نورالدين زين ، نشؤ القومية العربيه ، بيروت ، 1986 ، ص57

7 . همان ، ص863

86

صليبي ها پيشتر نيز نقشه حمله به مدينه منوره و نبش قبر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و تخريب روضه نبوي را در سر داشتند كه اين واقعه در 587هـ . ق . / 1182م . در شرف انجام بود ، ليكن توسط صلاح الدين ايوبي شكست خورد و همين ماجرا باعث توجه و بيداري عثماني ها در اين رابطه شد . ^{( 1 )}

فرجام عثماني و تأثير آن بر حرمين

با نهضت تجدّدخواهي ، كه در قلب حاكميت عثماني آغاز شده بود ؛ از يك سو منجر به نهضت تركان جوان ، موسوم به « جمعية الشباب العثمانيين » به رهبري مدحت پاشا و از سوي ديگر به استقلال طلبي در ممالك محروسه ، بهويژه ممالك عربي كه بي تأثير از سياست هاي مزورانه اروپا ، به خصوص استعمار پير بريتانيا نبود ، تأثيرات فوق العاده اي در وضعيت حرمين شريفين بهوجود آورد و موجب قوت گرفتن سلفيان ، به رهبري محمدبن عبدالوهاب گرديد .

نتيجه طبيعي آن نيز حركت از سوي درعيه به مناطق نجد و سپس تسلّط تدريجي بر حرمين ، در زمان شريف حسين و تسليم شدن مناطق حجاز در برابر دعوت وهابيان بود .

متأسفانه ، تمامي اين سياست ها كه از آثار رو به افول قدرت عثماني در حجاز بود ، باعث تخريب قبور مطهّر اهل بيت و صحابه پاك نبوي در شوال 1324 گرديد و به دنبال آن ، ديگر كنترلي بر حاكميت حجاز از سوي دولت عثماني وجود نداشت ؛ زيرا در زمان سلطان محمد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان .

87

ششم ، مصطفي كمال پاشا ( آتا ترك ) با اختياراتي كه در كنفرانس لوزان به سال 1922م . گرفت ، خلافت عثماني را ملغي و جمهوريت را اعلام كرد . ^{( 1 )}

برداشت :

روي كار آمدن سلاطين عثماني ، مجد و عظمت اسلامي را به رخ جهانيان كشيد و همين حاكميتِ مبتني بر ظواهر اسلامي ، جاذبه فراواني در ميان ملل جهان ايجاد كرد و نداي توحيد ، همچنان از حجاز و حرمين شريفين ، در كنگره عظيم مسلمانان ( حج ) بر مي خاست و در زمان حاكميت عثماني ، اگر چه اندك ، اما به هر حال مورد توجه بود ؛ آن هم با تضييقات و سخت گيري هاي شديدي كه بر ضد مسلمانان راستين و پيروان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت ( عليهم السلام ) اعمال مي شد . در هر صورت ، مجد و عظمت حرمين در طول اين سلسله حفظ شد و اقدامات مناسبي به واسطه برخي از سلاطين عثماني صورت گرفت .

پي نوشت ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان .