بخش 9

136

ميقات حج - سال چهاردهم - شماره پنجاه و پنچم - بهار 1385

احداث پل جديد جمرات

تحولي در مفهوم مديريت اجتماعات بزرگ انساني

ماهنامه الحج و العمره ^{( 1 )} / مهدي سرحدي

پل قديم جمرات كه در دو طبقه و براي استفاده يك ميليون نفر زائر ، در سال 1395 قمري احداث شده بود ، پس از سي سال بازنشسته شد و در پايان موسم حج 1426 قمري تخريب گرديد تا ساخت پل جديد در محل آن آغاز شود .

پل قديم كه 600 متر طول و در هر طرف 40 متر عرض داشت و 3 حوضچه بيضي شكل با قطري معادل 15 تا 21 متر را شامل مي شد ، با مسؤوليت وزارت راه ، با عرض 40 متر احداث گرديد و در جهت هاي شرق و غرب ، هر يك از دو ورودي شمالي ـ جنوبي آن ، دو معبر براي عبور حجاج در نظر گرفته شده بود .

در سال هاي گذشته و در چندين مرحله ، اصلاحات اساسي در ساختار پل قديمي انجام گرفت تا اين امكان براي حجاج فراهم شود كه مناسك خود را به سهولت و سادگي و به دور از ازدحام به انجام رسانند ؛ از جمله اصلاحات مزبور ، ايجاد پلكان هاي بتوني در كناره هاي پل ، جنب جمره صغري براي رفتن حجاج به طبقه دوم بود كه در سال 1399ق . و با نظارت مجريان طرح توسعه عمراني منطقه منا انجام شد . در سال 1403ق . ديواره فلزي طبقه پايين پل برچيده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الحج و العمره ، ارگان وزارت حج عربستان سعودي ، سال شصت و يكم ، شماره 2 ( صفر 1427هـ . ، مارس 2006م ) و شماره 3 ( ربيع الاول 1427هـ . ، آوريل 2006م . )

137

شد . در سال هاي بعد اصلاحات ديگري نيز انجام گرفت ؛ از جمله اين كه در سال 1404 ، پل در منطقه جمره صغري تعريض گرديد و در 1409 ، ورودي هاي پل تعريض شدند و عرض آن ها از 20 متر به 40 متر افزايش يافت . در 1410 ، بدنه پل نيز تعريض گرديد و عرض آن از 40 متر به 80 متر رسيد . در سال 1415 ، ديواره فلزي كه در 1404 ايجاد شده بود ، برچيده شد و پل به شكل نهايي درآمد كه تا سال گذشته ( زمان تخريب پل قديمي ) به همان صورت باقي بود .

هزينه احداث پل قديمي و تغييرات انجام شده بر روي آن ، در سال هاي گذشته ، جمعاً بالغ بر 1/5 ميليارد ريال سعودي بوده است . آخرين اصلاحات انجام شده ، تغيير شكل حوضچه رمي از دايره به بيضي بود كه با صرف هزينه اي بالغ بر 120 ميليون ريال و در سال 1425 به انجام رسيد .

نماد جهاني

پل جديد جمرات ، پروژه اي است كه با همه طرح هاي گذشته تفاوت دارد و از لحاظ معماري و طراحي ، نمونه و نمادي جهاني به شمار مي آيد كه در ادامه پروژه هاي عظيم انجام شده توسط دولت سعودي در منطقه مشاعر مقدسه اجرا خواهد شد . اين پروژه از طرح هاي مهم و در واقع تحوّلي در معماري و مهندسي به شمار مي آيد كه ضمن ايجاد امنيت حجاج در خلال انجام رمي جمرات ، از وقوع حوادثي كه در برخي موارد جان آنان را تهديد مي كرد ، جلوگيري مي كند . مجري پروژه شركت « بن لادن » است كه ضمن عقد قراردادهايي با سه شركت ديگر ، اجراي پروژه هريك از جمرات سه گانه را به يكي از آن شركت ها واگذار كرده است . عمليات اجرايي پل جديد در چهار مرحله انجام مي گيرد كه براي اجراي هر مرحله ، مدت يك سال در نظر گرفته شده است . براي اجراي هر فاز از پروژه نيز عوامل اجرايي جداگانه در نظر گرفته شده تا كار با سرعت بيشتري به پيش رود .

فاز اول طرح ، احداث 2 طبقه از پل را شامل مي شود كه در هر طبقه ، حداكثر 125 هزار نفر در هر ساعت مي توانند عمل رمي جمره را انجام دهند . به اين ترتيب با اجراي فاز اول ، در هر ساعت 250 هزار نفر قادر به انجام رمي خواهند بود . انجام اين فاز از پروژه ، دشوارترين مرحله به شمار مي آيد ؛ زيرا اجراي زيرساخت ها ، ستون ها و راه هاي ورودي و خروجي و امنيتي براي حجاج در زمان رمي ، در اين مرحله انجام مي گيرد . فاز اول پروژه در تاريخ

138

15/11/1427 به پايان خواهد رسيد و كل پروژه تا پايان سال 1429 تكميل خواهد شد .

به منظور تحقّق زمان بندي پروژه و ايجاد صلاحيت هاي اجرايي لازم ، شركت مجري طرح اقدام به تأسيس بزرگترين كارگاه عملياتي خاورميانه در منطقه « بحره » نموده است كه مساحت آن بر 450 هزار متر مربع بالغ مي شود . در اين كارگاه تيرچه هاي بتوني پيش ساخته ( بريكاست ) ، قطعات پيش ساخته پل و ميلگردهاي مخصوص استفاده در بتون توليد مي شود .

مشخصات پل جديد

پل جديد جمرات از چهار طبقه دوگانه و يك طبقه همكف تشكيل شده است كه جمعاً دوازده طبقه را شامل مي شود و عرض آن بالغ بر 85 متر است . مطالعه و طراحي پل از سه سال پيش در مركز پژوهش هاي حج خادم الحرمين الشريفين ، در دانشگاه امّ القري و نيز معاونت مسكن و شهرسازي وزارت امور شهرها و شهرداري ها آغاز شده است . برخي مؤسسات ديگر نيز در كار پژوهش و طراحي پل مشاركت داشتند كه از آن جمله مي توان « شوراي عالي توسعه مكه و مدينه و اماكن مقدسه » را نام برد . با انجام اين پروژه ، 12 ورودي و 12 خروجي در چهار طرف منطقه جمرات ايجاد خواهد شد كه هر يك از آن ها با پل هاي معلق به منطقه چادرهاي حجاج ارتباط مي يابد . براي طبقه همكف نيز ورودي ها و خروجي هاي متعددي در نظر گرفته شده است . سيستم سرمايش نيز در طبقات مختلف و مناطق اطراف جمرات تعبيه خواهد شد كه درجه حرارت محيط را تا 29 درجه سانتيگراد كاهش مي دهد .

طرح هاي آينده

هزينه احداث پل جديد ، چهار ميليارد و دويست ميليون ريال سعودي و مدت زمان انجام آن چهار سال خواهد بود . بيش از هشت هزار نفر نيز در احداث بخش هاي مختلف آن مشغول به كار خواهند شد . از ويژگي هاي طرح آن است كه در آينده مي توان دست كم هشت سطح ديگر در سه طبقه جديد به سطوح پل افزود كه هر يك از آن ها با سطوح شيب دار و پله هاي برقي و معمولي ، به ديگر طبقات متصل مي شوند . در ادامه امكان افزايش سطوح به ده سطح نيز به سادگي ميسر خواهد بود كه پس از تكميل آن ، روزانه حدود پنج ميليون نفر مي توانند عمل رمي جمرات را انجام دهند . ارتفاع طبقه اول به 12 متر بالغ مي شود و حجاج

139

ساكن در منطقه عزيزيه ، كه عمدتا از داخل كشور و خليج فارس هستند ، به سادگي قادر به انجام رمي خواهند بود و به مرور زمان امكان افزايش تعداد حاجيان نيز وجود دارد . سطوح هفتم و هشتم نيز براي حجاج ساكن در مناطق كوهستاني و كوهپايه هاي شمال منا در نظر گرفته شده است .

توسعه منطقه مشاعر مقدس

وزارت امور مسكن و شهرسازي عربستان ، مبلغ هشتصد ميليون ريال سعودي براي اجراي فاز اول پروژه توسعه مشاعر مقدس منا در نظر گرفته است . اين مبلغ به منظور ايجاد زيرگذرها ، ايستگاه هاي سوار و پياده شدن حجاج ، گسترش شبكه انتقال آب و هدايت سيلاب ها ، توسعه خطوط برق و تلفن و باز سازي بافت منطقه بر مبناي ساختار پل جديد جمرات هزينه خواهد شد .

نخستين بخش از اين مرحله ، با اصلاح هندسي ميادين اطراف پل آغاز مي گردد . همچنين احداث 3 رشته تونل زيرگذر در دستور كار قرار دارد . تونل اول به حوالي خيابان ملك فيصل ؛ و تونل دوم به خيابان سوق العرب و خيابان جديد منتهي مي شود . تونل ديگر نيز كه اخيراً در زير زمين احداث شده است ، با عبور از زير پل ملك عبدالعزيز در جهت شمال ، به تونل ملك فهد واقع در منطقه « شيشه » منتهي مي گردد . اين تونل با هدف جلوگيري از تداخل عبور افراد پياده با حركت وسايل نقليه طراحي شده است و بدين ترتيب ، عبور و مرور هرگونه وسايل نقليه در مركز منا متوقف خواهد شد و منطقه حد فاصل ميدان هاي منا ، فقط به عبور پياده ها اختصاص خواهد يافت و عبور اتوبوس ها و وسايل نقليه خدماتي نيز به سهولت از زيرگذر مزبور انجام خواهد شد . تونل مذكور كه سه كيلومتر طول دارد و براي نخستين بار در موسم حج سال گذشته مورد استفاده قرار گرفت ، چهار معبر دارد : دو معبر براي كساني كه به منا مي آيند و دو معبر نيز براي خروج از منا از طريق تونل هاي ملك فهد در منطقه شيشه . معبرديگري نيز براي خدمات رساني در نظر گرفته شده است . همچنين حجاجي كه قصد خروج دارند ، مي توانند با استفاده از راه پله هاي ارتباطي به سطح زمين برسند . همه تونل ها به اتاقك هاي امداد كه آمبولانس نيز در آنها وجود دارد ، مجهز شده اند . تكميل اين پروژه ها موجب كاهش ازدحام در تمامي محوطه هاي اطراف پل خواهد شد . ورود اتومبيل و هرگونه

140

وسايل نقليه ديگر به اين محوطه ها ممنوع خواهد بود ؛ زيرا با بررسي هاي انجام شده و اصلاح هندسي معابر ، مسير عبور پياده ها از وسايط نقليه تفكيك شده است .

هزينه احداث پل جديد ، چهار ميليارد و دويست ميليون ريال سعودي و مدت زمان انجام آن چهار سال خواهد بود . بيش از هشت هزار نفر نيز در احداث بخش هاي مختلف آن مشغول به كار خواهند شد .

همچنين به منظور سهولت دسترسي به مبادي ورودي و خروجي پل جديد ، با اجراي طرح هاي جانبي ، ساختار معابر منطقه بهسازي شده و معابر ورودي و خروجي در شش جهت ( 3 معبر در جهت شمال و 3 معبر نيز در جهت جنوب ) احداث خواهد شد .

مهمترين ويژگي هاي طرح

از مهمترين ويژگي هاي طرح ، احداث دو تونل اضطراري براي انتقال سريع مصدومان و حادثه ديدگان به بيمارستان است . يكي از اين تونل ها در جهت شمال و در ضلع جنوبي خيابان جوهره قرار دارد كه مسير آن به بيمارستان منا منتهي مي گردد و تونل ديگر نيز در جهت جنوب واقع شده و از طريق آن ، مي توان با سرعتي قابل توجه ، به بيمارستان ملك فيصل در منطقه شيشه دسترسي پيدا كرد . همچنين ، فضاها و ميادين وسيعي در منطقه جمرات پديد خواهد آمد كه براي حضور صدها هزار نفر از حجاج در حال انجام رمي گنجايش دارد . نظافت ميادين به صورت مكانيزه و سيستم حمل و نقل با قطار نيز در نظر گرفته شده است كه كار انتقال حجاج از محل خيمه ها تا پل جمرات و از آنجا به مسجد الحرام را تسهيل خواهد كرد . همچنين ، پل ها با محل خيمه هاي مستقر در كوهپايه هاي منا نيز ارتباط خواهند يافت . اتاق هاي ويژه معاينات پزشكي ، اتاق هاي عمل ، باند فرود هواپيما ، و پله هاي برقي براي بالابردن حجاج ، از ديگر امكانات پيش بيني شده در پروژه است . براي رساندن آمبولانس ها به طبقات نيز آسانسورهاي خودروبر در نظر گرفته شده است و علاوه بر آن ، آمبولانس ها مي توانند براي رسيدن به طبقات هشت گانه ، از دوربرگردان هاي شيب دار نيز استفاده كنند ؛ از جمله امكانات ديگري كه براي آينده پيش بيني شده ، احداث خانه هاي بتوني در كوهپايه هاست كه امكان استقرار صدها

141

هزار تن از حجاج را فراهم خواهد كرد . سيستم هشداردهنده حريق و حوادث نيز از ديگر امكانات طرح است .

سيستم هاي هوشمند الكترونيكي

با نصب سيستم هاي هوشمند الكترونيكي ، كه به طور مستقيم با خيمه هاي اسكان حجاج در ارتباط است ، جمعيت موجود بر روي پل ها ، ميادين و خيابان هاي منتهي به منطقه و ساير اطلاعات مورد نياز ، در هر لحظه ، به طور زنده و مستقيم در خيمه گاه و محل اسكان حجاج در دسترس آنان قرار خواهد گرفت و علاوه بر امكان ساماندهي و هماهنگي بيشتر ، سلامت حجاج را در حين عملِ رمي ، بيش از پيش تأمين خواهد كرد . اين اطلاعات به زبان هاي مختلف از طريق تلويزيون ها و مانيتورهاي نصب شده در محل هاي اقامت و حضور حجاج قابل مشاهده خواهد بود .

نكاتي در باره توسعه و تجديدبناي پل جمرات

با وجود تمامي ويژگي هاي ياد شده ، در ماه هاي اخير نظريات و ديدگاه هاي مختلفي در باره شكل و ساختار پل جديد جمرات و تعداد طبقات آن مطرح گرديده است ؛ از جمله افرادي كه در اين باره اظهار نظر كرده و احداث چنين پلي را در حال حاضر ضروري نمي داند ، دكتر عمر سراج ابو رزيزه ، استاد معماري دانشگاه ملك عبد العزيز است . به عقيده وي ، آنچه در اين باره بايد مورد توجه قرار گيرد ، آن است كه ازدحام و شلوغي مسجد الحرام در مقايسه با منا ، تبعات و مشكلات بيشتري در بر خواهد داشت ؛ زيرا منا يك منطقه باز است ، اما مسجد الحرام محوطه اي بسته و محدود است كه مساحت معين و ورودي هاي محدودي دارد .

شكي نيست كه توسعه پل جمرات و افزايش ظرفيت آن ، ضرورتي اجتناب ناپذير است ، اما اين كار نيازمند بررسي هاي كامل و دقيقي است كه در آن تمامي بخش هاي مناسك حج مورد توجه قرار گيرد ، نه اين كه تنها معضلات يك بخش برطرف گردد و به ديگر بخش ها توجه نشود .

در سال هاي گذشته ورودي ها ، خروجي ها و حوضچه هاي رمي واقع در پل جمرات توسعه يافت و اين كار نقش قابل توجهي در كاهش ازدحام داشت . اما حادثه اي كه در موسم

142

حج سال گذشته ( 1426هـ . ) در منا روي داد و موجب كشته و مجروح شدن عده اي از حجاج گرديد ، تأثر و تألم مسؤولان امر و شهروندان را در پي داشت و در پي آن حادثه دولت سعودي بر آن شد كه با صرف هزينه هاي بسيار و احداث يك پل چهار طبقه ، از تكرار اين گونه حوادث پيش گيري كند . در اينجا نكاتي چند را در مورد توسعه و نوسازي پل و پيامدهاي آن مورد بررسي قرار مي دهيم :

* مناسك حج ؛ مجموعه اي منسجم و يكپارچه

در توسعه پل جمرات نبايد اين نكته را از نظر دور داشت كه مناسك و اعمال حج تمتع ، يك مجموعه منسجم و به هم پيوسته هستند كه به ترتيب و در پي هم انجام مي شوند و چه بسا چاره انديشي براي كاستن از ازدحام در يك منطقه ، افزايش ازدحام و شلوغي در مناطق ديگر را موجب شود . اعمال حج تمتع در روز نهم ذي حجه با ورود به عرفات آغاز مي گردد و با خروج از منا در روز دوازدهم يا سيزدهم پايان مي يابد . در نگرشي فراگيرتر ، امور مربوط به حج از لحظه دريافت رواديد از سفارت سعودي در كشورهاي مختلف آغاز مي شود و با مراجعت حجاج به كشورهاي خود پايان مي پذيرد . به عبارت بهتر ، پايان هر بخش از مناسك ، به معناي آغاز بخش ديگر است و خروج از هر منطقه ، ورود به منطقه ديگر را در پي دارد .

* گنجايش پل جمرات

براي آشكارتر شدن موضوع يادآور مي شويم كه در حال حاضر ميانگين گنجايش پل جمرات ، در هر ساعت يكصد هزار نفر است . بدين ترتيب تعداد افرادي كه از طلوع فجر تا ظهر روز عيد قربان عمل رمي جمرات را انجام مي دهند ، حدود ششصد هزار نفر خواهد بود . اگر با تحقق برنامه توسعه پل جمرات اين رقم به دو و نيم برابر افزايش يابد ، تعداد كساني كه در هر ساعت پس از انجام رمي ، براي طواف عازم مكه مي شوند نيز دو و نيم برابر خواهد شد كه مستلزم افزايش تعداد اتوبوس ها و تعريض راه هاي ارتباطي حد فاصل منا تا مكه خواهد بود ؛ و حتي اگر اين امر نيز محقق شود ، تعداد افرادي كه در هر ساعت براي طواف وارد مسجدالحرام مي شوند ، با افزايشي چشمگير مواجه خواهد شد و نكته مهمي كه در نوسازي پل جمرات بايد مورد توجه قرار گيرد ، همين است .

144

* جابه جايي ازدحام

آنچه بيش از هر چيز موجب نگراني است ، انتقال ازدحام از جمرات به مسجدالحرام و صحن هاي پيراموني آن است كه در صورت توسعه پل جمرات ، اجتناب ناپذير خواهد بود . اين ازدحام موجب خواهد شد كه حجاج براي انجام اعمال پس از رمي ، با مشكلات زيادي مواجه شوند كه به مراتب از دشواري هاي كنوني بيشتر و خطرات آن نيز از احتمال سقوط از پل جمرات جدي تر خواهد بود .

ازدحام و شلوغي مسجد الحرام در مقايسه با منا ، تبعات و مشكلات بيشتري در بر خواهد داشت ؛ زيرا منا يك منطقه باز است ، اما مسجد الحرام محوطه اي بسته و محدود است كه مساحت معين و ورودي هاي محدودي دارد . مقايسه اي ساده ميان وسعت منطقه منا و مسجد الحرام نشان مي دهد كه مشكلات ناشي از ازدحام در مسجد الحرام بسيار بارزتر از منا و جمرات خواهد بود ؛ زيرا منا منطقه اي وسيع و گسترده است ، در حالي كه مسجد الحرام يك ساختمان بسته و داراي ورودي ها و خروجي هاي مشخص مي باشد كه از همه طرف با ساختمان هاي بلند احاطه شده است . اين مسأله سبب مي شود كه در شرايط اضطراري ، خارج شدن حجاج مستقر در صحن ها و فضاهاي بيرون مسجد نيز دشوار باشد ، چه رسد به كساني كه در داخل مسجد مشغول طواف يا سعي و يا اقامه نماز هستند .

* رابطه ميان « تعداد » و « تراكم »

در بررسي طرح توسعه پل جمرات نبايد اين نكته را از نظر دور بداريم كه افزايش جمعيت موجب مي شود تراكم نيز به صورت تصاعدي افزايش يابد ، بدين معنا كه به طور مثال ، دوبرابر شدن جمعيت موجب مي شود كه تراكم به سه يا چهار برابر افزايش پيدا كند .

در ايام تشريق و روز عيد قربان ، موسم حج سال گذشته و در هنگام طواف و سعي ، شاهد افزايش چشمگير جمعيت بوديم و حضور چنين جمعيتي تاكنون سابقه نداشته است و اين در حالي بود كه پل جمرات به همان صورت سابق بود ، چه رسد به آن كه پل توسعه يابد و گنجايش آن دو و نيم برابر شود .

145

* مراحل مختلف رمي

با توجه به تصاوير ضبط شده توسط دوربين هاي مستقر در منطقه جمرات ، شاهد بوديم كه در موسم حج سال گذشته و در روز عيد و روز اول از ايام تشريق و حتي ساعاتي از بعد از ظهر آن روز ( يازدهم ذي حجه ) ، عمل رمي به آساني انجام مي شد و ازدحام جمعيت از حد معمول فراتر نمي رفت . اما در بعد از ظهر روز دوم از ايام تشريق ( روز دوازدهم ذي حجه و روز حركت تعجيل كنندگان به سوي مكه ) ، گروه بسياري از حجاج كه بخشي از آنان اثاثيه خود را نيز به همراه داشتند ، به يكباره براي انجام رمي به پل جمرات هجوم آوردند تا پس از رمي ، مستقيماً به مكه بروند . بنابر اين ، مي توان گفت كه سقوط عده اي از حجاج از روي پل در آن روز ، ارتباطي با گنجايش پل جمرات ندارد . تصاوير تلويزيوني و اظهارات مسؤولان امر نيز به همين واقعيت اشاره دارد . حقيقت آن است كه علت اصلي وقوع حادثه ، هجوم حجاج و سقوط اثاثيه و سپس سقوط خود آنان از ورودي ها و خروجي هاي پل بود ، اما در اطراف حوضچه هاي رمي ، كسي دچار حادثه نشد . اين امر بيانگر آن است كه براي رفع مشكل ، به جاي افزايش ظرفيت پل ، بايد برنامه ريزي دقيق تري انجام شود تا از هجوم يكباره و شديد حجاج براي رمي جلوگيري به عمل آيد . البته ممكن است ورودي ها و خروجي هاي پل نياز به توسعه و افزايش داشته باشد ، اما چنانكه پيش تر اشاره كرديم ، نبايد از ياد ببريم كه اعمال و مناسك حج با هم ارتباط زماني و مكاني دارند و لازم است تدابيري اتخاذ شود كه با حل مشكل در يك منطقه ، مشكل بزرگتري در منطقه ديگر پديد نيايد ؛ از اين رو به نظر مي رسد كه در صورت افزايش ورودي ها و خروجي هاي پل جمرات ، افزايش گنجايش پل در حال حاضر چندان ضرورتي ندارد .

146

* ازدحام در مسجدالحرام و صحن هاي پيرامون آن

در ماه رمضان و موسم حج سال گذشته ( 1426هـ . ) ، ازدحام شديد و بي سابقه اي را در مسجدالحرام و صحن هاي پيرامون آن شاهد بوديم . ساختمان هاي بزرگ متصل به اين صحن ها مانع از امتداد يافتن صفوف نماز جماعت مي شد و همواره جمعيتي بيش از گنجايش مسجد در آن حضور داشتند . در روزهاي دهه اول ذي حجه و روزهاي پاياني ماه مبارك رمضان ، به علت تكميل ظرفيت مسجدالحرام ، از ساعت يازده صبح درهاي مسجد بسته مي شد . چنين وضعيتي ايجاب مي كند كه به طور جدي و سريع در فكر اتخاذ تدابير لازم و چاره جويي براي مواقع اضطراري باشيم ؛ زيرا در چنين حالاتي مسجدالحرام به يك قلعه بزرگ دربسته شباهت پيدا مي كند كه در صورت وقوع حادثه اي ناگوار ، تخليه جمعيت حاضر در آن بسيار دشوار خواهد بود .

گفتني است در موسم حج گذشته ، علاوه بر زمان هاي اقامه نماز ، به هنگام طواف و سعي نيز در مسجدالحرام و مسعي و ركن و مقام ، ازدحام بي سابقه اي را شاهد بوديم كه در سال هاي قبل ، نظير آن را هرگز نديديم . براي غلبه بر اين مشكل ، لازم است بررسي هاي دقيق و عميقي صورت گيرد كه مناسك حج را به عنوان يك مجموعه به هم پيوسته و منسجم در نظر آورد و ابعاد شرعي ، اجتماعي ، اقتصادي و فني موضوع را مورد توجه قرار دهد . در اين زمينه چند ضرورت مهم وجود دارد كه عبارتند از :

لازم است تدابيري اتخاذ شود كه با حل مشكل در يك منطقه ، مشكل بزرگتري در منطقه ديگر پديد نيايد ؛ از اين رو به نظر مي رسد كه در صورت افزايش ورودي ها و خروجي هاي پل جمرات ، افزايش گنجايش پل در حال حاضر چندان ضرورتي ندارد .

1 . تجديدنظر و آينده نگري در پروژه هاي احداث بنا و ساختمان در منطقه مركزي حرم مقدس مكه و حتي برچيدن برخي از ساختمان هاي موجود ( به ويژه آن هايي كه در حاشيه صحن هاي مسجدالحرام قرار دارند ) ، تا آنچه در مورد پل جمرات پيش آمد ، تكرار نشود . برچيده شدن تمامي ساختمان هاي متصل به صحن هاي اطراف حرم چندان بعيد به نظر نمي رسد و اميدواريم در زماني كه فرصت كافي داريم ، چنين امري محقق شود و اين بهتر

147

است از آن كه وقوع حادثه اي ناگوار ، ما را به انجام آن وادار كند .

2 . تحقيق و بررسي دقيق در مورد پروژه هايي كه در اطراف مسجدالحرام در دست مطالعه و اجرا است ، با توجه به افزايش مستمر تعداد حجاج و عمره گزاران .

3 . بررسي و توجه كامل به تمامي نقاط مسجدالحرام ؛ اعم از مطاف و مقام ابراهيم ( عليه السلام ) و مسعي و صفا و مروه و درهاي ورود و خروج و چگونگي جابه جايي و انتقال حجاج در مشاعر مقدسه ، با درنظر گرفتن راهكارهايي براي پيشگيري از حوادث غيرمترقبه .

4 . توجه به آرا و نظريات فقهاي مذاهب و در نظر داشتن اين نكته كه حجاج حاضر در مكه ، از جاي جاي جهان اسلام مي آيند و هريك از آنان قوانين فقهي خاص خود را پيروي مي كنند .

5 . توجه به مقوله برنامه ريزي و هماهنگي ، كه مكمل پروژه هاي عمراني خواهد بود و موجب مي شود با صرف هزينه و وقت كمتر ، نتايج بهتري به دست آيد .