بخش 3

ميقات حج - سال شانزدهم - شماره شصت و يكم - پاييز 1386

عمره مفرده يا مبتوله

محمد علي مقدادي

عمره ، زيارت خانه خدا و از شكوهمندترين مراسم و اعمالي
است كه همه ساله ميليون ها دل باخته كعبه ، از ديار خود عاشقانه به سويش
پر مي كشند تا با انجام آن ، هر يك به ميزان آگاهي و شعور خويش ، بهره اي
برگيرند و قلب خود را از عشق و محبت خدا لبريز كنند .

« عمره » ، در لغت به معناي زيارت است و آن از « عماره »
گرفته شده ؛ زيرا زائر بيت الله به وسيله زيارت خانه ، سبب آباداني آن جا
مي شود . ^{[ 1 ]}

و در اصطلاح فقهي ، نام مناسك و اعمال مخصوصي است كه در
ميقات و نيز در مكه انجام مي گيرد . عمره دو قسم است : 1 . عمره
تمتّع 2 . عمره مفرده ( مبتوله ) .

مبتوله در لغت

مرحوم طريحي در ذيل ماده « بَتَلَ » آورده است :

« والمبتول ، المقطوع و منه الحجّ المبتول و العمرة المبتولة ، و
في الحديث ؛ العمرة المبتولة علي صاحبها طواف النساء » .

« مبتول به معناي جدا شده و تنها مانده است و از همين باب است
گفته مي شود : « حج مبتول » ، و « عمره مبتوله » .

و در حديث آمده است : كسي كه عمره به تنهايي انجام دهد ، بايد
طواف نساء هم به جا آورد . » ^{[ 2 ]}

زبيدي مي گويد : « و التبتّل : التفّرد » . [ 3 ]

بنابراين ، روشن شد كه « عمره مبتوله » همان عمره است كه
به تنهايي و بدون حج انجام مي شود و از همين رو است كه به آن ، « عمره
مفرده » مي گويند .

مشتركات عمره تمتع و عمره مفرده

زائر خانه خدا به هنگام انجام اين دو عمره ، از ميقات
مُحرم مي شود و پس از ورود به مكه ، به طواف كعبه مي پردازد و سپس دو ركعت
نماز طواف مي گزارد ، آنگاه سعي ميان صفا و مروه و پس از آن تقصير
مي كند . ^{[ 4 ]}

تفاوت هاي عمره تمتع و عمره مفرده

1 . عمره مفرده به صورت مستقل
از حج انجام مي گيرد ولي عمره تمتّع را بايد با حج به جا آورد ؛ بدين
ترتيب كه نخست عمره تمتع و پس از آن حج به جا آورده مي شود .

2 . عمره تمتع طواف نساء
ندارد و در عمره مفرده واجب است به جا آورده شود .

3 . در عمره مفرده ، زائر ( مرد ) مُخَيَّر است پس از سعي ، ميان حلق و تقصير و در عمرة تمتّع ، همه بايد تقصير
كنند .

4 . عمره تمتّع و حج ،
دريك سال با هم انجام مي شود ولي عمره مفرده چنين نيست .

5 . عمره تمتع را در طول سال
تنها يك بار ، در ماه هاي حج به جا مي آورند ولي عمره مفرده را در
تمام سال مي توان انجام داد . [ 5 ]

اما بهترين وقتِ آن در ماه رجب است كه روايات زيادي در
فضيلت و برتري آن وارد شده است . [ 6 ]

از اين عبادت و عمل معنوي ، در قرآن كريم و روايات اهل
بيت (عليهم السلام) با تعابير و عبارات گوناگون ياد شده است :

* « عمره » در قرآن

* با تعبير « عمره » : وَأَتِمُّوا الْحَجَّ
وَالْعُمْرَةَ للهِِ . . . . [ 7 ]

* با تعبير « اعتمر » : إِنَّ الصَّفَا
وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوْ اعْتَمَرَ فَلاَ
جُنَاحَ عَلَيْهِ . . . . [ 8 ]

* « عمره » در روايات

الف ) عمره :

* عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) « أَنَّهُ سُئِلَ أَيُّ
الْعُمْرَةِ أَفْضَلُ ؛ عُمْرَةٌ فِي رَجَب ، أَوْ عُمْرَةٌ فِي شَهْرِ
رَمَضَانَ ؟ فَقَالَ : لاَ بَلْ عُمْرَةٌ فِي شَهْرِ رَجَب أَفْضَلُ » . ^{[ 9 ]}

« از امام صادق (عليه السلام) سؤال شد كدام عمره فضيلت بيشتري دارد است ؛ عمره رجبيه يا عمره ماه
رمضان ؟ حضرت فرمودند : خير ، بلكه عمره در ماه رجب برتر و افضل است » .

ب ) عمره مفرده

عَنْ
أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قَالَ : « الْمُعْتَمِرُ عُمْرَةً
مُفْرَدَةً إِذَا فَرَغَ مِنْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ وَصَلاَةِ
الرَّكْعَتَيْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ وَالسَّعْيِ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ
حَلَقَ أَوْ قَصَّر » . ^{[ 10 ]}

امام صادق (عليه السلام) فرمودند : « كسي كه عمره مي گزارد ، هنگامي كه از طواف واجب و نماز طواف دو ركعتي
پشت مقام و سعي بين صفا و مروه فارغ گرديد ، مي تواند حلق كند يا تقصير
كند . »

ج ) عمره مبتوله

عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ
عَمَّار ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عليه السلام) قَال : « وَسَأَلْتُهُ عَنِ
الْعُمْرَةِ الْمَبْتُولَةِ فِيهَا الْحَلْقُ ؟ قَالَ : نَعَمْ ، وَقَالَ : إِنَّ
رَسُولَ اللَّهِ (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) قَالَ : فِي الْعُمْرَةِ الْمَبْتُولَةِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُحَلِّقِينَ ، فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ
لِلْمُقَصِّرِينَ ؟ فَقَالَ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُحَلِّقِينَ فَقِيلَ يَا
رَسُولَ اللَّهِ وَلِلْمُقَصِّرِينَ ؟ قَالَ : وَلِلْمُقَصِّرِينَ » . ^{[ 11 ]}

معاوية بن عمار
گويد ، از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم : در عمره مبتوله حلق هم هست ؟ حضرت فرمود : آري . پيامبر خد (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در عمره مبتوله فرمودند : پروردگارا ! حلق
كنندگان را بيامرز . سؤال شد : تقصير كنندگان هم ؟ پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمودند : خدايا ! تقصيركنندگان را هم بيامرز . »

در اين روايت از عمره مفرده با تعبير « عمره مبتوله » ياد
شده است . از اين روايت همچنين استفاده مي شود كه حلق در عمره مفرده براي مردان
افضل و برتر است .

عمره مفرده ( مبتوله ) در كلام فقها :

مرحوم شيخ طوسي : « المبتولة : المقطوعة ؛ و المراد ، المقطوعة عن الحج ، أي المفردة » ؛ « مبتوله به معناي جدا شده است
و مقصود از آن ، عمره اي است كه از حج جدا باشد ؛ كه همان مفرده است . » ^{[ 12 ]}

علامه حلي ( رحمه الله ) : « و أما
العمرة فهي في اللغة عبارة عن الزيارة ، و في الشرع عبارة عن زيارة البيت الحرام
لأداء مناسك عنده » ؛ « عمره ، در لغت به معناي زيارت است و در شرع مقدس عبارت است از
زيارت بيت الله الحرام به منظور اداي مناسك عمره در
بيت الله الحرام . » ^{[ 13 ]}

محقق نراقي ( رحمه الله ) : « والمراد بالعمرة المبتولة ، المفردة » ؛ « مقصود از عمره مبتوله ، عمره
مفرده است . » ^{[ 14 ]}

با پژوهش و بررسي كه انجام گرفت ، در كتب لغت و منابع
اهل سنت ، از « عمره مبتوله » مطلبي نيافتيم . بنابراين ، در روايات آن ها به عمره
مبتوله اشاره نشده و كتب فقهي شان به اين موضوع نپرداخته اند .

بنابر اين ، اكثر علماي اهل سنت در كلمات خود از اين
عمل ، با عنوان « عمره » ياد كرده اند و در كلمات و كتب فقهي بعضي ، « عمره مفرده »
آمده است .

عمره مبتوله واجب است ؟

الف ) نظريه فقهاي شيعه

دانسته شد كه مقصود از « عمره مبتوله » همان « عمره
مفرده » است ؛ اكنون پرسش اين است كه آيا اين عمره واجب است يا خير ؟

مشهور ميان فقهاي شيعه ، عدم وجوب عمره مفرده ( بلكه
استحباب آن ) است ؛ به ويژه براي كسي كه توان و استطاعت انجام عمره مفرده را دارد
و براي رفتن به حجّ تمتّع مستطيع نيست . ^{[ 15 ]}

البته اين نوع از عمره ، در مواردي واجب مي شود ؛
مانند نذر ، قسم ، عهد و . . . ^{[ 16 ]} همچنين بر كسي كه تصميم دارد وارد مكه شود . داخل شدن به مكه ، بدون احرام ، حرام است . پس لازم است شخص عازم به مكه ، با احرام باشد و يكي از مواردي كه انسان بايد محرم
شود ، زمان انجام عمره مفرده است . ^{[ 17 ]}

در ميان فقهاي شيعه هستند كساني كه قائل به وجوب عمره
مفرده ـ براي كسي كه مي تواند آن را انجام دهد ـ شده اند ؛ از جمله
آن ها است :

ابوالصلاح حلبي : « العمرة المبتولة واجبة علي أهل مكة و حاضريها مرّة في العمر » . [ 18 ]

آية الله مكارم شيرازي : اشخاصي
كه از مكه شانزده فرسنگ شرعي دور باشند ، اگر استطاعت براي عمره داشته باشند و براي
حج نداشته باشند ، به احتياط واجب عمره مفرده انجام دهند . [ 19 ]

آية الله صانعي : كسي كه به
عنوان نيابت رفت به مكه و خودش حج واجب به جا نياورد ، استطاعت براي عمره مفرده
دارد ، وجوب اتيان آن ، بعد از عمل نيابت ، خالي از وجه نمي باشد . ^{[ 20 ]}

ب ) علماي عامه ( اهل سنت ) :

ميان مذاهب چهارگانه اهل سنت ، در وجوب يا عدم وجوب عمره
اختلاف است ؛ بعضي اعتقاد به وجوب آن دارند و بعضي ديگر سنت دانسته و جزو مستحبات
شمرده اند :

شافعي : از شافعي در باره عمره دو قول
نقل شده است كه صحيح تر آن ، نظريه وجوب عمره است و از اين جماعت ، كساني كه
قائل به وجوب عمره مفرده هستند ، در طول عمر ، فقط يكبار واجب مي دانند . [ 21 ]

شافعي در كتاب « الأمّ » مي گويد : « والذي هو أشبه بظاهر القرآن و أولي بأهل العلم عندي . . . أن تكون العمرة
واجبة » ؛ ^{[ 22 ]} « آنچه
كه به ظاهرِ قرآن شبيه تر و نزد اهل علم بهتر و برتر است ، عمره واجب
مي باشد . »

حنفي : انجام يكبار عمره مفرده ، سنت
مؤكد است ؛ يعني اگر انسان در طول عمرش تنها يك بار عمره مفرده بگزارد ، به سنت
عمل كرده است . » [ 23 ]

مالكي : عمره مفرده واجب نيست [ 24 ]

حنبلي : عمره گزاري ( يكبار در طول
عمر ) واجب است . [ 25 ]

عمره بر مردم مكه واجب نيست ، عمره آنان همان انجام طواف
است . ^{[ 26 ]}

سلفي ها : گزاردن عمره ( يكبار در
طول عمر ) بر اهالي مكه و ديگران واجب است و براي كسي كه داخل حرم است ، احرام عمره
او بايد از اَدني الحلّ باشد ؛ مانند تنعيم ، جعرانه و . . . . [ 27 ]

ميقات عمره مبتوله ( مفرده )

كساني كه براي عمره مفرده ، به مكه مي روند ،
نمي توانند بدون احرام از ميقات بگذرند و در صورت عبور ، واجب است به ميقات
برگردند و از آنجا مُحرم شوند . اگر ممكن نشد ، از همان جايي كه هستند مُحرم
شوند . ^{[ 28 ]}

فقهاي شيعي : ميقات عمره مفرده را ،
براي كساني كه در مكه مكرمه هستند ، ادني الحل مي دانند . [ 29 ]

ادني الحل به مكاني گفته مي شود كه مرز ميان
حرم و بيرون حرم است ؛ مانند : حديبيه و تنعيم .

شافعي ( در كتاب الأمّ ) : « ميقات العمرة و الحجّ واحد » ؛ « ميقات عمره و حج يكي است . » ^{[ 30 ]}

حنفي : كسي كه اراده و تصميم انجام
عمره را دارد و از ميقات عبور مي كند ، بايد از ميقات محرم شود و اگر داخل مكه
است ، از حِلّ ( خارج حرم ) مُحرم گردد . [ 31 ]

حنبلي : ميقات كساني كه پيش از ميقات
و در خارج حرم زندگي مي كنند ، مواقيت چهارگانه ذوالحُليفه ، جُحفه ، قَرْن ( المنازل ) و يَلَملَم است و اشخاصي كه زندگي شان در حرم است ، ميقات آن ها
براي احرام عمره ، حِلّ ( خارج حرم ) است نه حرم . [ 32 ]

مالكي : ميقات مكاني عمره ، مانند
ميقات حج است ، جز كسي كه در مكه است ـ يعني از اهالي مكه يا غريب باشد ـ ميقات عمره
او حلّ ( خارج حرم ) است و افضل آن است كه از جِعرانه براي عمره مفرده مُحرم شود . [ 33 ]

سلفي : ميقات عمره كسي كه در مكه
است ، حِلّ مي باشد و نزديكترين حِلّ ( خارج حرم ) به مكه مكرمه ، تنعيم است و
ميقات كسي كه قبل از مواقيت چهارگانه است و قصد انجام عمره دارد ، همان مواقيت معروف
مي باشد . [ 34 ]

ايام و موسم عمره مفرده و وقت فضيلت آن

الف ) زمان و ايام عمره مفرده

فقها و مراجع عظام شيعه ، تمام روزهاي سال را براي انجام
عمره مفرده جايز مي دانند . البته در موسم حج ، حاجي تا مناسك حج خود را به
پايان نرساند ، نمي تواند عمره مفرده به جا آورد .

علامه حلّي ( رحمه الله ) : « أمّا
العمرة المبتولة ، فيجوز في جميع أيّام السَّنة » ؛ « عمره مفرده در تمام روزهاي سال
جايز است . » ^{[ 35 ]}

ب ) ماه رجب ، وقت فضيلت عمره مفرده

به اعتقاد فقهاي شيعه ، افضل اوقات و بهترين ايام گزاردن
عمره كه ثواب بيشتري دارد ، عمره رجبيه است . ابوالمكارم ابن زهره گفته است : « و أفضل الشهور للاعتمار ، رجب » ؛ « بهترين ماه ها براي گزاردن عمره ،
ماه رجب است . » ^{[ 36 ]}

عمره رجبيه در روايات :

* معاوية بن عمار از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود :

« المعتمر ، يعتمر في أيّ شهور السنة شاء ، و أفضل العمرة ، عمرة
رجب » .

« عمره گزار در هر ماه از سال مي تواند عمره انجام دهد
و افضل عمره ها ، عمره رجب است . » ^{[ 37 ]}

* زراره از امام
باقر (عليه السلام) نقل مي كند كه حضرت فرمودند :

« أفضل العمرة عمرة رجب » .

« بهترين عمره ، عمره اي است كه در ماه رجب انجام شود . » ^{[ 38 ]}

از امام صادق (عليه السلام) پرسيدند :

« أيّ العمرة أفضل ، عمرة في رجب أو عمرة في شهر رمضان ؟ فقال : لا ، بل عمرة في رجب أفضل » .

« فضيلت كدام عمره بيشتر است ، عمره ماه رجب يا عمره در ماه
رمضان ؟ حضرت در پاسخ فرمودند : نه ، بلكه عمره در ماه رجب افضل است . » ^{[ 39 ]}

حضرت صادق (عليه السلام) در روايتي دايره عمره رجبيه را وسيع بيان فرموده ؛ بدين صورت كه : « اگر شخصي در ماه
رجب مُحرم شود و در ماه شعبان اعمال عمره را پايان دهد ، عمره اش عمره رجبيه
است ؛ و اگر در غير ماه رجب مُحرم شود و طواف عمره را در ماه رجب انجام دهد ، باز
عمره او عمره رجبيه خواهد بود . » ^{[ 40 ]}

محقق بحراني ( رحمه الله ) پس از آن كه درباره فضيلت عمره مبتوله ( مفرده ) سخن به ميان مي آورد و
روايات ويژه اين باب را ذكر مي كند ، اينگونه ادامه مي دهد :

« و يكفي في كونها رجبية حصول الهلال بها في رجب و إن وقعت
الأفعال في شعبان » .

« براي درك عمره رجبيه ، كافي است در لحظات آخر ماه رجب محرم شود ،
اگر چه اعمال ديگر عمره را در ماه شعبان انجام دهد . » ^{[ 41 ]}

ج ) تكرار عمره

تكرار عمره ، همانند انجام يكبار آن ، مستحب است ؛ ليكن
ميان فقها ، در مقدار فاصله بين دو عمره اختلاف است . كساني مانند حضرت امام
خميني (قدّس سرّه) قائل به فاصله 30 روز هستند و در كمتر از آن تكرار عمره بايد به قصد
رجاء باشد . برخي قائل به فاصله يك ماه قمري مي باشند ؛ به طوري كه اگر يك
عمره را در آخر يك ماه و عمره ديگر را در اولِ ماهِ بعد انجام دهد ، صحيح است . بعضي
ديگر فتوا به جواز تكرار آن در هر 10 روز داده اند و ديگر فقيهان ،
عمره گزاري در هر روز را جايز مي دانند . [ 42 ]

دعاي ويژه احرام عمره مفرده يا مبتوله

مرحوم
ابوالصلاح حلبي ، در كتابش ( كافي ) ، دعاي ويژه احرام عمره مفرده را آورده است كه آن
را در جاي ديگر نيافتم ؛ گفتني است دعاهايي كه در مناسك و رساله هاي حج و عمره
آمده ، تنها دعاي احرام حج است و از دعاي احرام عمره مفرده ذكري به ميان نيامده است : « اللَّهُمَّ إِنِّي أُرِيدُ الْعُمْرَةَ فَيَسِّرْهَا لِي وَأَعِنِّي عَلَي
أَدَائِهَا فَإِنْ عَرَضَ لِي عَارِضٌ يَحْبِسُنِي فَحُلَّنِي حَيْثُ حَبَسْتَنِي
لِقَدَرِكَ الَّذِي قَدَّرْتَ عَلَيَّ . أَحْرَمَ لَكَ شَعْرِي وَبَشَرِي مِنَ
النِّسَاءِ وَالطِّيبِ وَالصَّيدِ وَمِنْ كُلِّ مَا يَحْرُمُ عَلَي
الْمُحْرِمِينَ . أَبْتَغِي بِذَلِكَ وَجْهَكَ وَالدَّارَ اْلآخِرَةَ » . ^{[ 43 ]}