بخش 11
حج گذاری در سودان
ميقات حج - سال شانزدهم - شماره شصت و يكم - پاييز 1386
حج‌گزاري در سودان
مهدي سرحدي
مردم سودان ، از زمان ورود اسلام به اين سرزمين و آشنايي
با مناسك حج ، سفر به سرزمين حجاز را با هدف به جا آوردن حج آغاز كردند . در آن
روزگار حجاج مناطق مختلف سودان ، سوار بر چهارپايان تا « پورت سودان » ، واقع در كنارة
درياي سرخ سفر مي‌كردند و از آنجا با كشتي عازم حجاز مي‌شدند . كاروان‌هاي حج سودان ،
« تايه » نام داشت كه در زبان عاميانه به معناي گروه و دسته است . « تايه » ها بر اساس
پيوندهاي خانوادگي و خويشاوندي شكل مي‌گرفت و حج گزاري در سودان ، تا قرن گذشته كم و
بيش به همان روش انجام مي‌شد .
در پي ايجاد تحول در عرصة ارتباطات و حمل و نقل و
افزايش شمار حجاج ، دولت سودان در سال 1971م . ادارة امور اجرايي حج را به وزارت امور
ديني و اوقاف اين كشور محول كرد و اين وزارتخانه تا سال 1991م . عهده دار امر
برگزاري حج بود .
در سال 1992م . امور اجرايي حج به بعثة حج سودان واگذار
گرديد . اين بعثه از دو بخش اصلي تشكيل مي‌شد ؛ نخست ، بخش اداري و نظارتي ؛ كه تابع
ادارة حج و عمرة وزارت ارشاد بود و ديگري ، دايرة اسكان و حمل و نقل كه تحت نظارت
شوراي اوقاف اسلامي سودان فعاليت مي‌كرد . اين روند تا سال 1994 ادامه
يافت .
تشكيل شوراي عالي حج و عمره
در سال 1995م . ( 1374ش . ) ، دولت سودان با تصويب لايحه‌اي ،
تشكيل « شوراي عالي حج و عمره » در وزارت برنامه‌ريزي اجتماعي اين كشور را در دستور
كار خود قرار داد ، تا امور اجرايي حج و عمره به اين شورا محول گردد . دو سال پس از
آن ، در سال 1997م . بخشنامة موقت ويژة تشكيل اين شورا صادر شد كه در بخشي از آن چنين
آمده بود :
« . . . شورايي موسوم به شوراي عالي حج و عمره تشكيل خواهد شد كه
ماهيت حقوقي دارد و مقر اصلي آن در خارطوم واقع است . اين شورا با موافقت وزير متبوع
مي‌تواند دفاتر و اداراتي در داخل يا خارج از كشور داير كند » .
ساختار
تشكيلاتي شوراي عالي حج و عمره عبارت است از :
الف ـ شوراي
اداري : كه با انتخاب وزير و بر مبناي مصوبة هيات وزيران تشكيل
مي‌شود .
ب ـ ادارة
مركزي : كه زير نظر مدير كل و معاون وي فعاليت مي‌كند . روند اجرايي
امور مالي ، اداري و فني شورا بر عهدة اين اداره است .
ج ـ
ادارات تابعه ، شامل ادارة حج و عمره ، ادارة امور مالي و توسعة انساني ،
ادارة اطلاع رساني و روابط عمومي ، ادارة ارشاد و آموزش ، ادارة سرمايه گذاري ؛ و دفتر
هماهنگي امور حج و عمره مستقر در جده .
ضوابط و شرايط اعزام به حج
الف ـ ضوابط
مالي : هزينه‌هاي امور اداري به طور نقدي از داوطلبان دريافت مي‌گردد
و هزينه‌هاي اعزام به حج شامل هزينة اسكان ، حمل و نقل و خدمات ديگر ، به ريال سعودي
و در قالب دو فقره چك دريافت مي‌شود .
ب ـ
استطاعت بدني و مقررات شرعي : توانايي جسمي براي انجام سفر حج در
مردان ، و همراه بودن يكي از محارم براي بانوان زير 45 سال ضروري است .
ج ـ ضوابط و
مقررات اداري : شامل مقررات خروج از كشور ، تابعيت ، اخذ گذرنامه و
رواديد ، كه داوطلبان بايد از شرايط عمومي برخوردار باشند . انجام آزمايش‌هاي پزشكي
براي تمامي داوطلبان و اخذ مرخصي براي كارمندان دولت ضروري است .
سهمية مناطق
در سال 1420 هـ . ق . ( 2000 ميلادي ) ، بنا بر مصوبة
هيات وزيران و به منظور تمركز زدايي و سهولت در انجام امور اداري ، كشور به سه ناحية
شرقي ، مركزي و غربي تقسيم شد . بر اساس اين تقسيم بندي ، ناحية شرقي ايالت‌هاي درياي
سرخ ، كسلا ، قضارف ، الجزيره و نيل ازرق را شامل مي‌شود . ايالت‌هاي خارطوم و نهرالنيل
در ناحية مركزي قرار دارند و ايالت‌هاي كردفان ( شمالي ، شرقي و غربي ) ، دارفور
( شمالي ، شرقي و غربي ) ، نيل ابيض و همچنين ايالت‌هاي جنوبي در ناحية غربي واقع شده
بودند . با توجه به ويژگي‌هاي خاص مناطق جنوبي ، در سال 2002 ناحية ديگري به اين
نواحي سه گانه اضافه شد كه تمامي ايالت‌هاي جنوبي را در بر مي‌گيرد .
بعثة حج
سودان
بعثة حج سودان از دو بخش تشكيل شده است :
1ـ بخش نظارت و برنامه ريزي
2ـ بخش امور مربوط به نواحي مختلف ، كه اجراي
برنامه‌ها را بر عهده دارد .
شرايط اعزام به عمره
ضوابط و شرايط كلي براي اعزام به سفر عمره ، با مقررات و
ضوابط اعزام به حج تفاوتي ندارد . البته از سال 1422 ق . وزارت اوقاف و ارشاد با توجه
به مصوبة دولت عربستان ، بخش خصوصي را نيز در ارائة خدمات عمره مشاركت داده
است .
موقوفات ، در خدمت حجاج
در عربستان سعودي و سودان ،
زمين‌ها و املاك وقفي متعددي وجود دارد كه درآمد حاصل از آنها براي خدمت رساني به
حجاج در نظر گرفته شده است . موقوفات قديمي بيشتر در شهر جده واقع هستند و در
سال‌هاي اخير ، موقوفه‌هايي در شهرهاي مكه و مدينه نيز به آنها افزوده شده است .
در كشور سودان ، سند چشم انداز 25 سالة شوراي عالي حج و
عمره ، كه در فاصلة زماني 1423 تا 1448 هـ . ق . در چهار مرحله ( سه دورة 5 ساله و يك
دورة 10 ساله ) به اجرا در مي‌آيد ، با هدف ايجاد تحول در برگزاري مراسم
حج و عمره و پربارتر شدن اين سفرهاي معنوي آغاز شده است .
سند چشم انداز 25 سالة شوراي عالي حج و
عمره
اين طرح كه در فاصلة زماني 1423 تا 1448 هـ . ق . ( 2002
تا 2007م . ) و در چهار مرحله ( سه دورة 5 ساله و يك دورة 10 ساله ) به اجرا در مي‌آيد ،
با هدف ايجاد تحول در برگزاري مراسم حج و عمره و پربارتر شدن اين سفرهاي معنوي آغاز
شده است . از جمله برنامه‌هاي شوراي عالي حج و عمره كه در سال‌هاي آينده به اجرا در
خواهد آمد ، مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد :
1ـ طرح پس انداز براي حج : بر اساس مصوبة هيات
وزيران و با بهره گيري از تجربة موفق كشور مالزي در برگزاري حج و عمره ، اجراي طرح
« پس انداز براي حج » در دستور كار شوراي عالي حج و عمره قرار گرفته و پس از رايزني
با مراجع ذيربط در مالزي ، تفاهم نامه‌اي در اين زمينه با طرف مالزيايي به امضا
رسيده تا بر اساس آن ، « پس انداز مالي » به عنوان يك راهكار موفق و همگاني براي اعزام
به حج به اجرا در آيد .
2ـ احداث ساختمان مركزي شوراي عالي حج و عمره :
اين مركز با توجه به ضرورت همكاري و هماهنگي ميان ادارات و سازمان‌هاي مرتبط با
امور حج و عمره احداث خواهد شد . هر يك از ادارات و سازمان‌هاي مربوطه مانند ادارة
گذرنامه ، ادارة بهداشت و . . . در اين ساختمان دفتر نمايندگي تاس?س خواهند
كرد .
3ـ كارخانه توليد لوازم احرام و ملزومات حج : اين
كارخانه محصولات خود را با قيمت ارزان و كيفيت مناسب در اختيار حجاج و معتمرين قرار
خواهد داد . بدين ترتيب علاوه بر صرفه جويي در هزينه‌ها و جلوگيري از خروج ارز از
كشور ، سود حاصل از محل فروش محصولات نيز به پيشبرد اهداف شورا كمك
مي‌كند .
4ـ احداث درمانگاه‌هاي ويژة حجاج : مراكز درماني
ويژة حجاج با هدف ارائة خدمات بهداشتي و درماني با هزينة اندك و كيفيت مطلوب احداث
خواهد شد و درآمدهاي حاصل از اين مراكز درماني نيز در تحقق اهداف شوراي عالي حج و
عمره نقش موثري خواهد داشت .
روند فعاليت‌هاي شوراي عالي حج و
عمره
الف ـ برنامة ساليانه
اين شورا با توجه به سياست‌هاي ابلاغ شده از سوي هيات
وزيران و سند چشم انداز 25 ساله ، برنامة فعاليت‌هاي سالانة خود را پيش بيني و اجرا
مي‌كند . اين برنامه‌ها بر اساس يك دورة ساليانه ( از محرم تا ذي حجه ) به اجرا در
مي‌آيد و به كارگيري روش‌هاي بهينه سازي و افزايش بهره وري همواره در دستور كار
شورا قرار داشته است .
ب ـ دوره‌هاي
آموزشي
شورا همواره به ارتقاء سطح علمي و آموزشي كاركنان توجه
دارد و هر يك از آنان با توجه به سطح معلومات و نوع وظيفه اي كه بر عهده دارند ، در
دوره‌هاي آموزشي ويژه مشاركت مي‌كنند .
سياست‌هاي كلي شوراي عالي حج و عمره
افزايش تعداد حجاج و عمره گزاران در دورة اجراي سند چشم
انداز 25 ساله به منظور رسيدن به بالاترين سقف ظرفيت .
تشويق به سرمايه گذاري در امر حج و عمره و افزايش
درآمدهاي شورا ، متناسب با روند افزايش تعداد حجاج و معتمرين .
ارتقاء سطح آگاهي حجاج و همراهي آنان با روند
بيداري اسلامي
كاهش هزينه‌ها از طريق افزايش سرمايه گذاري
ايجاد صندوق اعتباري و پس انداز در تمامي سازمان‌هاي
دولتي و غير دولتي به منظور ايجاد زمينة حضور افراد كم درآمد در حج
راهكارهاي اجراي مرحلة نخست سند چشم انداز
( 5 سالة اول ، 1423 تا 1427 ) :
تصويب ساختار تشكيلاتي و شرح وظايف اجرايي شورا و تعيين
هيات نظارت بر روند اجراي آن
فعال كردن دفاتر نمايندگي شورا در ايالت‌هاي
مختلف
احداث ساختمان مركزي شوراي عالي حج و
عمره
ايجاد صندوق پس انداز حج و عمره
هزينه‌هاي سفر حج در سودان
حجاج سودان از دو مرز هوايي و دريايي ، از طريق
فرودگاه‌هاي جده و مدينه و نيز بندر جده عازم عربستان مي‌شوند . هزينة ثابت سفر براي
حجاج اعزامي از همة مناطق سودان ، برابر با 750 دلار است كه با احتساب هزينه‌هاي
اجرايي ، حمل و نقل ، اسكان و . . . ، كل هزينة سفر حج از راه هوايي برابر با 1600 دلار
( 6100 ريال سعودي ) و از طريق دريا برابر با 1200 دلار ( 4500 ريال سعودي ) است .
تعداد حجاج سوداني در موسم حج سال 1425 هـ . ق . برابر
با 25569 نفر ؛ و سهمية اختصاص يافته به هر يك از ناحيه‌هاي اين كشور به شرح
ذيل بوده است :
ناحية خارطوم و جنوب : 10988 نفر
ناحية مركزي : 3519 نفر
ناحية شرقي : 3946 نفر
ناحية غربي : 4677 نفر
ساير سهميه‌ها : 2549 نفر
جمع كل : 25569 نفر
حدود 52% از حجاج از طريق دريا و 48% نيز از مرزهاي
هوايي عازم عربستان شده‌اند . 70% از حجاج سودان ، « مدينه قبل » و 30% نيز « مدينه بعد »
بوده‌اند .
گزارش حج 1425 هـ . ق
سهميه كشور سودان 26000 نفر
هزينه هر نفر هوايي 1634 دلار ( 6130 ريال
سعودي )
زميني 1209 دلار ( 4535 ريال سعودي )
* مبادي ورودي به
عربستان
بندر جده : 11350نفر
فرودگاه جده 4350نفر
فرودگاه مدينه 7312نفر
جمع 23020نفر
اعضاي بعثه و . . . 1000 نفر
اتباع خارجي و ويزاهاي شخصي 1549نفر
جمع كل : 25569نفر
تعداد پرواز 35 ( مدينه قبل ) ( هواپيمايي سودان 18 پرواز
و هواپيمايي سعودي 17 پرواز )
محل اسكان در مدينه : مناطق الاجابه ، العوالي
والمصانع .
تعداد آپارتمان ها و منازل مسكوني در مدينه : 68 باب ساختمان
محل اسكان در مكه : مناطق ريح بخش ، فلكه كُدي و
خيابان هاي المنصور ، الزاهر ، عزيزيه و اجياد .
تعداد ساختمان هاي اجاره شده در مكه : 26 باب
تعداد چادرهاي اختصاص يافته به حجاج سودان در مني : 1941 چادر
* بهداشت و
درمان
تعداد مراجعين به درمان گاه ها
مراجعاتبستريبستريتعداد
كوتاه مدتفوت شدگان
مرحله
اول85007561
مرحله
دوم5741712320
جمع14241787921
* ارزيابي عملكردها در حج 1425 هـ . ق
الف ) نقاط قوت :
ـ آغاز زودهنگام عمليات اجرايي حج كه در 16 رمضان و يك
ماه زودتر از سال هاي گذشته آغاز گرديد .
ـ موفقيت شركت هاي حمل و نقل دريايي و هوايي در
اجراي جدول زمان بندي سفرها براساس برنامه از پيش تعيين شده .
ـ سازمان دهي مناسب روند ورود حجاج به عربستان با
حضور فعال و مؤثر مسؤولان پذيرش بعثه در مبادي ورودي ( فرودگاه ها و بندر جده )
و ملبّس بودن آنها به لباس متحدالشكل كه ورود حجاج را سرعت بخشيده بود .
ـ موفقيت كارگزار خدمات حجاج در اجراي بندهاي قرارداد
كه برخي از آنها براي نخستين بار به طور كامل اجرا شد و عبارت بود
از :
الف ـ پرداخت مبلغ 70 ريال به جاي وعده هاي
غذايي به هر زائر كه كاملاً كافي به نظر مي رسيد .
ب ـ اجراي برنامه انتقال حجاج به مشاعر ( عرفات ، مشعر ،
مني ) براساس زمان بندي كه ضمن انتقال همه حجاج در روز حركت ، به ميزان 15% در
هزينه هاي اتوبوس ها صرفه جويي شد كه بيش از حد پيش بيني شده
بود .
ـ برگزاري جلسه مشاوره با موسسات عربستان براي ارزيابي
عملكرد بعثه در مدينه منوره پيش از ديدار با مديران وزارت حج ( شاخه
مدينه )
ـ موفقيت روش برپايي و حراست از چادرها توسط نيروهاي
اعزامي پليس سودان كه موجب جلوگيري از ورود افراد متفرقه ( از جمله بازماندگان موسم
عمره و حجاج غيرسوداني ) به
چادرها گرديد و مشكلاتي
را كه در اين خصوص در سال هاي گذشته پيش آمده بود ، برطرف كرد .
ـ مشاركت بخش آموزش و ارشاد در افزايش آگاهي زائران و
انجام هرچه بهتر مناسك توسط آنان . . .
ـ ارائه خدمات درماني در مراكز مجهز و با حضور پزشكان
ماهر و گروه هاي درماني باتجربه .
ـ پايبندي شركت هاي حمل و نقل هوايي و دريايي به
جدول زمان بندي سفر و انعطاف پذيري كامل در ارائه خدمات درخصوص « رزرو با
تأخير » براي افراد داراي شرايط خاص ( بيماران ـ سالمندان ـ افراد داراي
مسؤوليت هاي خاص ) ، بهويژه توسط خطوط هوايي سودان .
ـ همكاري و هماهنگي مطلوب ميان افراد .
ـ تقسيم زائران مناطق مختلف كشور به 6 ناحيه كه از
مشكلات اداري كاسته است .
ـ پرواز مستقيم به مدينه منوره ( بيش از 30 پرواز )
ب ـ نقاط ضعف :
ـ عدم رعايت ضوابط در انتخاب ساختمان ها توسط برخي
از كارگزاران نواحي ، به گونه اي كه پس از مشخص شدن اشكالات
ساختمان ها به جاي آن كه مطابق با قرارداد ، خواهان اصلاح و رفع مشكل
شوند ، قرارداد را ملغي تلقي كرده و بدون هماهنگي با بعثه و واحد نظارت ، اقدام به
شكايت از مسؤول يا پيمانكار نموده اند كه در مواردي موجب بروز تأخير در اسكان
حجاج برخي نواحي گرديد .
ـ دوري نسبي برخي از ساختمان هاي مكه از حرم كه
موجب افزايش استفاده از اتوبوس گرديد و مشكلات خاص خود از جمله بي نظمي
رانندگان را در پي داشت و عده اي از حجاج
ناگزير به پياده روي به سوي حرم شدند كه مشكلاتي را
بهوجود آورد .
ـ اخلال در انتقال به موقع حجاج از مدينه به
مكه . . .
ـ مشكلاتي كه به سبب دقيق نبودن برخي قراردادهاي
اجاره ساختمان ها پيش آمد و در آنها جزئيات لازم درج نشده بود . عدم تطبيق
شرايط اسكان در مني با مفاد قرارداد ، قديمي و كهنه بودن اتوبوس ها و
بي تجربگي برخي رانندگان ، كيفيت پايين برخي از غذاها در مني ، عدم وصول
چك هاي تضميني از مكتب وكلاء موحد سودان كه موجب تأخير در اجازه ورود به برخي
از زائران در فرودگاه مدينه شد ، و نوسان نرخ ارز كه موجب افزايش بهاي خدمات گرديد
از ديگر مشكلات و نقاط ضعف به شمار مي آيد .
* نظرسنجي از حجاج
براي آگاهي از نظرات حجاج در مورد كيفيت و نحوه ارائه
خدمات در حج ، نظرسنجي هايي براساس روش هاي علمي و با سه شيوه صورت
گرفت :
ـ پرسش نامه ؛
ـ گفتگوي مستقيم با شماري از زائران در چادرهاي مني كه
به صورت تصادفي انتخاب شده بودند .
ـ گفتگو با برخي از حجاج و زائران صاحب نظر و با
تجربه .
پس از بررسي نتايج با استفاده از رايانه ، خلاصه
نظرسنجي ها بدين شرح استخراج گرديد :
1 ـ افزايش ميزان رضايت حجاج از نحوه اسكان در چادرهاي
منا كه به 64% بالغ گرديده است . اين نسبت در سال هاي گذشته حدود 20% بود و اين
تفاوت ، نشانگر موفقيت نيروهاي پليس
سودان در
برقراري نظم بوده است .
2 ـ بيش از دوسوم حجاج رضايت خود را از نظم و انضباط در
حمل و نقل ابراز داشته اند كه تفاوت زيادي با گذشته دارد ، زيرا در
سال هاي قبل تنها يك سوم از حجاج از اين خدمات رضايت داشتند .
3 ـ 75% از حجاج ، از سرعت در انتقال از مدينه به مكه
راضي بوده اند و 25% باقيمانده را كساني تشكيل مي دهند كه تا آخرين فرصت
در مدينه مانده اند .
4 ـ عموم زائران از بهبود كيفيت خدمات در سال جاري ـ
خصوصاً اقامت و خدمات رفاهي در مدينه منوره ـ ابراز رضايت
كرده اند .
5 ـ نظرسنجي ها نشانگر آن است كه افزايش ميزان
رضايت حجاج از خدمات رفاهي ، منوط به برنامه ريزي دقيق اداري است .
6 ـ براساس نظرسنجي ها مشخص شد كه سطح آگاهي عمومي
حجاج ارتقا يافته و آنان نسبت به عملكرد بعثه و نيروهاي پليس و . . . توجه دارند .
ضمناً گزارشي مبني بر عدم صحت اعمال حج زائران دريافت نشده است .
* چشم انداز آينده
باتوجه به تجربيات سنوات گذشته و پس از جلسات متعدد
شوراي مشورتي بعثه كه رؤساي ادارات حج نواحي مختلف كشور در آن شركت داشته اند ،
چشم انداز آينده امور حج بدين
صورت تدوين شده
است :
1 ـ لزوم آغاز زودهنگام عمليات اجرايي حج در هر
موسم .
2 ـ تثبيت حضور نيروهاي پليس سودان براي ايجاد نظم در
چادرهاي منا با افزايش تعداد آنها و ارائه آموزش هاي لازم .
3 ـ گسترش و تحول روش هاي آموزش و ارتقاء سطح
آگاهي حجاج با بهره گيري از مبلّغان و خطباي داوطلب همكاري .
4 ـ تأكيد بر رعايت ضوابط تعيين مديران گروه ها و
اين كه تعداد مديران جديد در هر سال از 20% تجاوز نكند .
5 ـ تسريع در احداث « مدينة الحجاج » در بندر سواكن
تا زمان تكميل پروژه ، منطقه اي در اين بندر به حجاج اختصاص مي يابد تا
رسيدگي به امور آنان ممكن گردد .
6 ـ تسريع در ايجاد مركز پژوهش هاي حج تحت نظارت
شوراي راهبردي حج و عمره .
7 ـ محاسبه هزينه سفر به مدينه منوره و بازديد از
محل هاي زيارتي آن در هزينه كلي سفر حج و اختصاص وسايل نقليه براي انتقال حجاج
به مدينه و پيش گيري از بروز مشكلات دراين خصوص .
8 ـ سرشماري زود هنگام براي آگاهي از تعداد حجاج « متعجّل » و « متأخّر » براي تسهيل در رفت و آمد آنان .
9 ـ تلاش براي انتقال همه حجاج از مدينه به مكه تا پيش
از روز پنجم ذي حجه براي سهولت در انجام اعمال .
10 ـ بررسي ميزان رعايت مفاد قراردادها از سوي
كارگزاران و شركت هاي خدماتي .
* جدول زمان بندي
و هزينه هاي اجرايي حج 1425 هـ . ق
عنوان مجري تاريخ اجرا
هزينه ( دينارسودان )
1 . آموزش كارگزاران امور اداري و محرم تا
ذي قعده /550/698/5 نيروي انساني
2 .
منشورات و پژوهش ها
اداره پژوهش و
ربيع الاول تا شعبان /000/000/8 برنامه ريزي
3
اطلاع رساني ، سخت افزارو . . .
اداره اطلاع رساني محرم ـ
ذي حجه
ــ/979/884/7
4 ارزيابي حج 1424
واداره حج و عمره
شعبان ـ ذي قعده/000/805 آمادگي براي
حج 1425
5 هزينه هاي
بعثه مركزي و
اداره حج و عمره
ذي قعده ـ
ـ/750/791/ 139حق مأموريت ها
ذي حجه
* هر
دلار آمريكا تقريباً معادل 260 دينار است .