راه کوفه ـ مکه، کهن ترین راه عراق به حجاز

ميقات حج - سال هيجدهم- شماره شصت و نه- پاييز 1388

خانة حضرت خديجه عليها السلام

بهترين مكان مكه، پس از مسجدالحرام

عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان / سيد مرتضي حسيني فاضل

از ميان بردن برخي آثار اسلامي شهرهاي مكه، مدينه و جده و يا تغيير نام برخي ديگر از اين اماكن، باعث شكل­گيري بحث­هاي گسترده­اي در دو عرصة فكري و رسانه­اي گرديده است. شماري از انديشمندان، فرهيختگان و بزرگان، اين روند را تأييد مي­كنند، اما شماري ديگر نيز در برابر اين اقدامات ايستاده و با آن به مخالفت بر مي­خيزند؛ همچنان­كه توجه شماري از نويسندگان و انديشمندان رسانه­هاي ما به اين موضوع جلب شده است.

به دليل اهميت اين موضوع و نياز به بررسي ژرف­تر، مؤسسة «عكاظ» به انتشار سلسله مطالبي در اين باره اقدام كرده است. اين پژوهش را شيخ دكتر عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، عضو جمعيت دانشمندان بلند پايه سامان داده است. در اين پژوهش، موضوع ياد شده، به همراه دلايل و شواهد محكم، بررسي و به اشكال هاي مطرح شده از سوي موافقان و مخالفان پاسخ داده شده است.

ازرقي عنوان جديد ديگري با نام «اماكن متبركة مكة مكرمه، موسوم به زادگاه­ها» مطرح نموده و سخنش را اينگونه آغاز مي­كند: «اين اماكن، مساجدي هستند كه مردم آن­ها را با نام مواليد[1] مي‌شناسند.» و ما به همين دليل، اين اماكن را از مساجد جدا كرديم.

از جمله زادگاه هاي ياد شده، عبارت­اند از:

1. «زادگاه پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و سلم » و آن، در جايي است به نام «سوق الليل» [2] كه مردم مكه آنجا را مي­شناسند...

سهيلي در تعيين زادگاه پيامبر و سازندة اين بنا، مطالبي شگفت آورده، مي­گويد:

«[پيامبر] در شعب به دنيا آمد و نيز گفته­اند در خانه­اي نزديك صفا به دنيا آمد. اين خانه در دست محمد بن يوسف، برادر حجاج بن يوسف ثقفي بود. پس از آن، زبيده به هنگام سفر براي حج، در اين مكان مسجد ساختد.»

حافظ علاء الدين مغلطاي نيز در كتاب «سيرة» خود مطالب شگفتي در بارة محلّ تولد پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم آورده است. وي مي­نويسد: «بر اساس آنچه براي من ثابت شده، پيامبر در مكه به دنيا آمد.» وي سپس مي­افزايد: «پيامبر در خانه­اي كه بعدها متعلّق به محمد بن يوسف، برادر حَجّاج بن يوسف بود، به دنيا آمد.»

شگفت­آورتر اين­كه گفته­اند: پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در «الردم» و به روايتي در «عسفان» زاده شد. ادعاي ردم به عنوان زادگاه پيامبر را ابوحفص بن شاهين در «الناسخ و المنسوخ» آورده است.

وي مي­گويد: «احمد بن عيسي بن السكن به نقل از هاشم بن قاسم، به نقل از يعلي بن اشدق از عبدالله بن جراد نقل مي­كند: «پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در الردم به دنيا آمد و در همان جا ختنه شد. بعثت ايشان نيز در ردم بود.»

بكري مي گويد: «در ردم [نقطه­اي كه متعلّق به بني جمح در مكه است] ميان بني جمح و بني محارب بن فهر جنگي رخ داد. بني محارب با بني جمح پيكاري سخت­ كردند. به همين دليل آن جا «ردم»[3] نام گرفت. دليل آن ويرانه­هاي به جا مانده از نبرد بود.»[4]

پس از آن، مطالبي در بارة موضوعات مربوط به اين مكان شريف آورده است؛ مانند: «روايات مربوط به بركت اين مكان، ويژگي و مساحت آن، بر اساس آنچه مرحوم فاسي نقل كرده و سر انجام از نام خلفايي كه براي آباداني آنجا اقدام كرده­اند ياد كرده است.»

2. «زادگاه فاطمه ـ رضي الله عنها ـ »، اين مكان نقطه­اي از خانة مادرش خديجه بنت خويلد ـ رضي الله عنها ـ است كه دركوچة معروف به كوچه «الحجر» در مكه مكرمه واقع است.» [5]

وي درجاي ديگر، به هنگام «بيان خانه­هاي متبرّكة مكة مكرمه» نيز دربارة اين مكان سخن گفته و افزوده است: از جمله مكان­ها، خانة خديجه بنت خويلد ـ رضي الله عنها ـ است كه اين خانه به «زادگاه فاطمه ـ رضي الله عنها ـ » شهرت دارد؛ چرا كه حضرت زهرا و ديگر فرزندان خديجه از پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در اين خانه به دنيا آمده­اند...

بخش مهمي از اين خانه، اكنون به شكل مسجد است؛ زيرا در آن يك رواق، هفت قوس روي هشت ستون قرار دارد. در ديوار سمت قبله، سه محراب وجود دارد.... آنها عبارت­اند از سه نقطه و جا:

اول: جايي كه گفته مي شود فاطمه در آن زاده شد.

دوم: نقطه­اي كه مي­گويند گنبد وحي است. اين نقطه به زادگاه فاطمه چسبيده است.

سوم: مكاني­كه به آن «المختبأ»[6] گفته مي شود. آن نيز به گنبد وحي چسبيده است...[7]

به گفتة محبّ طبري، اين خانه پس از مسجد الحرام برترين مكان مكه است. شايد دليل اين برتري، سكونت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در اين خانه باشد كه از زمان ازدواج با خديجه تا زمان هجرت در آن زيسته است. همچنين در اين خانه وحي بسيار نازل شده است. در اين خانه پيامبر با خديجه نزديكي كرده و در اين سرا فرزندانش به دنيا آمده­اند. همچنانكه مرگ خديجه ـ رضي الله عنها ـ در اين خانه بوده است.

3. «زادگاه علي بن ابي­طالب 2»، اين نقطه به زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم نزديك است و از سمت كوه در بالاي زادگاه پيامبر قرار دارد. اين نقطه براي اهل مكه مشهور است و اختلافي بر سر آن وجود ندارد. ازرقي در بارة آن سخني نگفته ولي ابن جبير از آن ياد كرده است. بر سردر آنجا نوشته­اند: «اين زادگاه اميرمؤمنان، علي بن ابي طالب ـ رضوان الله عليه ـ است. در اين مكان پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم رشد كرده است. ساخت اين خانه به دستور سرور ما ابو عباس احمد بن ناصر لدين الله، در سال ششصد و هشت صورت گرفته است.... [8] وي در ادامه از ابعاد و مساحت خانه و موقعيت آن سخن گفته است.

4. «زادگاه[امام] جعفر صادق عليه السلام »، از ديگر اماكن متبرك در اين ديار است. اين مكان، در خانه­اي معروف به خانة ابو سعيد و در نزديكي دار العجله قرار دارد. بر سر در اين خانه، روي سنگي نوشته شده «اينجا زادگاه جعفر صادق است.» پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم وارد اين خانه شده است...» [9] سپس وي به بيان مساحت خانه و بناكننده آن مي پردازد.

ازرقي در مطلبي با عنوان «بيان خانه­هاي متبرك مكة مكرمه» به ترتيب از اين خانه ها ياد مي­كند و مي­گويد: خانة امّ المؤمنين حضرت خديجه ـ رضي ا لله عنها ـ كه پيشتر در اين باره سخن گفته شد.

5 . محلّي­كه گفته­اند «خانة ابوبكر» است. اين خانه در «كوچه الحجر» قرار گرفته و مشهور است و بر سنگي كه پيش روي خانه قرار گرفته، نوشته­اند: «اين، خانة همنشين پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در غار و رفيق ايشان در سفرهاي او است...»[10] در ادامه، ابعاد تاريخي اين خانه و توصيف مسجد موجود در آن را تشريح مي‌كند.

6 . «خانة ارقم مخزومي»، كه نزديك صفا قرار گرفته و به «خانة خيزران» مشهور است. از اين مسجدي كه در اين خانه است، ديدار مي­شود. اين مسجد از مساجد شناخته شده­اي است كه ازرقي از آن ياد كرده است... شايد اين نقطه، پس از خانة خديجه بنت خويلد ـ رضي الله عنها ـ با فضيلت­ترين جاي مكه باشد؛ چراكه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در آن بسيار توقف داشتند و مردم را پنهاني دعوت به اسلام مي‌كردند. از سوي ديگر اقامت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در اين خانه كمتر از اقامت ايشان در خانة حضرت خديجه بود. به همين دليل خانة خديجه از اين نقطه با فضيلت­تر بود. [11] وي به توصيف اين مسجد و بيان مساحت آن و همچنين كتيبة موجود در آنجا مي پردازد.

7. «خانة عباس بن عبدالمطّلب ـ رضي الله عنه ـ در مسعي»، در اين خانه پرچم سبزي وجود دارد. اين خانه اكنون سراي فقيران است. [12]

اين هفت مورد، از مكان­هايي است كه علامه تقي الدين فاسي از آن­ها ياد كرده است. وي پس از شناساندن جاهاي پيش­گفته، در ضمن مطلبي با عنوان «كوه­هاي متبرك مكه و پيرامون آن» به معرفي مسجدي در منا مي­پردازد:

8 . مسجد مرسلات، اين مسجد نزديك مسجد خَيف و در سمت يمن است. محبّ طبري در كتاب «القري لقاصد امّ القري» مي­نويسد: عبدالله بن مسعود2 دربارة غاري كه در آن، سورة «مرسلات» نازل شده، چنين روايت مي‌كند:

«در منا، با پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در غاري بوديم كه سورة مرسلات بر ايشان نازل شد. آن حضرت اين سوره را تلاوت مي­كردند و من براي افراد حاضر در غار واگويه مي­كردم. در اين هنگام ناگهان ماري به سوي ما جهيد. پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: مار را بكشيد. ما آن را فراري داديم. پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: همانگونه كه شما از شرّ مار حفظ شديد من هم از شر شما حفظ شدم.»

اين روايت را بخاري در باب «جنبند­گاني كه كشتن آن­ها حرام است» نقل مي­كند:

«اين غار از سمت كوه، مُشرف به يمن، پشت مسجد خَيف قرار دارد و در منا غاري است مشهور. از پيشينيان اينگونه نقل مي شود و خداوند داناست.» [13]

از تأليفات مهم فاسي(ره) در اين باره، مطالبي است كه در باب «بيست و دوم» آورده است. باب ياد شده، از اماكني در مكة مكرمه ياد مي­كندكه متعلّق به مناسك هستند. ايشان در اين راستا بيست و شش مكان را نام مي­برند. ترتيب اين اماكن كه به تفصيل دربارة آن­ها سخن گفته، طبق حروف «الف ـ با» است.

علامه جمال الدين محمد جار الله بن محمد نور الدين بن ابو بكر بن علي بن ظهرة القرشي المخزومي(وفات: 986) بخش پاياني كتاب «الجامع اللطيف في فضل مكة و أهلها و بناء البيت الشريف» را به بيان اماكن مهم و ارجمند مكه و پيرامون آن (مشاهد، زادگاه­ها، خانه ها، مساجد، كوه­ها، آرامگاه­ها و مانند آن) اختصاص داده كه زيارت مي­شوند و فضيلت آن­ها داراي شهرت است.

وي در آغاز، به بيان زادگاه­ها پرداخته، مي­نويسد:

1. «محل تولد سرور ما، پيامبرخد ا صلي الله عليه و آله و سلم ، ارجمندترين زادگاه ها»، اين مكان در مكه و در جايي است كه به «سوق الليل» شناخته مي­شود. مشهور است كه اين­جا زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مي­باشد.»

جمال الدين محمد جار الله در ادامه افزوده است: «اين­كه سوق الليل زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم است، سخني است مشهور و نقل شده از پيشينيان. در گذشته، رسم بر اين بود كه شب دوازدهم ربيع الأول قاضيِ شافعي مكه، پس از گزاردن نماز مغرب، خود را آمادة زيارت اين مكان شريف مي­كرد. وي اين كار را به همراه جمع بزرگي، از جمله حضور قضات سه گانه، بيشتر فقهاي برجسته و اهل فضل، با جمعيتي عظيم انجام مي­داد و براي اين كار از فانوس­هاي فراوان و شمع­هاي بزرگ استفاده مي­شد...»[14] وي در ادامه، به بيان تفصيلي اين اماكن مي پردازد كه ما اكنون به طور فشرده، آن­ها را بر مي­شماريم:

2. «زادگاه حضرت فاطمه عليها السلام ، دختر سرور ما پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم»كه در خانة مادرش خديجه عليها السلام در كوچه­اي به نام «كوچة حجر» واقع شده است.

طبري نام اين خانه را «دار خزيمه» خوانده است... بخش مهمي از اين خانه، به شكل مسجد است. در آن، گنبدي است­كه «گنبد وحي»اش ناميده­اند. در كنار اين گنبد جايي است كه مردم از آن ديدن مي­كنند و آن «المختبأ» نام دارد. برخي گمان كرده­اند كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم براي در امان بودن از سنگ­هاي مشركان، در اين مكان پنهان مي­شدند. البته اين، سخني است بي­پايه.

3. «زادگاه مولاي ما علي بن ابي طالب ـ كرم الله وجهه ـ » و آن، در محلي معروف به شعب علي[15] است. [16] اين مكان، روبه­روي زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم واقع شده و از سمت كوه، در بالاي اين زادگاه قرار گرفته است. آنجا نقطه­اي است كه براي اهالي مكه مشهور بوده و اختلافي در آن نكرده­اند. در ورودي آن، سنگي است كه بر آن نوشته­اند: «اينجا زادگاه اميرالمؤمنين علي ابن ابي طالب است. در اين محل پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم پرورش يافت...» گفته­اند: زادگاه حضرت علي ـ رضي الله عنه ـ در دل كعبه است. اما نووي در كتاب تهذيب الاسماء و اللغات آن­ را ضعيف مي­داند.

4. «زادگاه حضرت حمز ة بن عبدالمطّلب، عموي گرامي پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم»، و آن در بخش فرودست مكه و در مسير بركة ماجن واقع است. مكّيان آن­را بركة ماجد گويند كه اشتباه است. مرحوم فاسي ­گويد: مطلبي كه نشانة صحت اين سخن باشد يافتم. بلكه بايد گفت: درستي اين سخن جاي تأمل دارد؛ زيرا در اين جا محلّي براي بني هاشم نبوده است. البته خداوند آگاه­تر است.

5 . «جايي كه گفته مي شود زادگاه عمربن خطاب است» . فاسي اين مطلب را ضعيف شمرده، مي گويد: «در اين باره چيزي نمي­دانم كه بتوان از آن كمك گرفت...» [17]

6 . جايي كه گفته­اند زادگاه [امام] جعفر صادق [ عليه السلام] است.[18]

* * *

جمال الدين محمد جار الله در ادامة معرفي «خانه هاي متبرك» بار ديگر اين بحث را دنبال كرده، اما اين­ بار به اعتبار «معرفي مساجد مكه» به شناسايي اين خانه­ها پرداخته است. از خانه هايي كه بر شمرده، «خانة ارقم بن ابي ارقم مخزومي» است كه امروزه به «دار الخيزران» مشهور است. اين خانه در نزديكي صفا واقع شده و در آن مسجدي است از آن ديدار به عمل مي­آيد؛ زيرا پيامبرخدا صلي الله عليه و آله و سلم درآغاز اسلام، از اين خانه به دعوت پنهاني خود مي­پرداخت. عمربن خطاب، حمزة بن عبدالمطّلب و ديگران در اين مسجد مسلمان شدند. ياران پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در اين خانه گردهم­آيي داشتند. به همين دليل داراي فضيلت فراوان است. اين مسجد را خيزران، كنيز مهدي عباسي بنا كرده است....» [19]

جمال الدين محمد، در ادامه، همچنين از «خانة عباس بن عبدالمطّلب2 » را نام برده، مي ­نويسد:

«اين خانه اكنون منزلگاه فقيران در مسعاي[20] بزرگ است. بر ديوار اين مسجد دو ميلة سبز رنگ است كه حركت در ميان آن­ها به هنگام سعي سنت است.» [21]

وي از مساجد موجود در منا و اطراف آن، كه در روايات از آن­ها نام برده شده، ياد مي­كند و مي­گويد: «برخي از اين مساجد تا به امروز مشهور و شناخته شده­اند. برخي از اين مساجد نيز در مكه و بيرون آن هستند ولي كسي آن­ها را نمي­شناسد.» اين عالم اسلامي، در ادامه، از مساجد معروف زمان خود كه از جملة آن­ها «مسجد البيعه»، «مسجد جن» و «مسجد الاجابه» است نام مي­برد كه در زمان ما نيز مساجدي مشهور هستند.»

جمال الدين محمد، همچنين به هنگام بيان مساجد موجود در منا و سمت و سوي آن، از «مسجد بيعت» و«مسجد نحر» نام برده كه بين جمرة اول و جمرة مياني و در سمت راست مسير منتهي به عرفه واقع است. و مي­گويد: مسجد ديگر، «مسجد كبش» است كه در سمت چپ مسير منتهي به عرفه، در دامنة كوه ثبير واقع است. «مسجد عايشه» نيز از اين مساجد است كه در دامنة كوه روبه­روي ثبير قرار دارد. «مسجد خَيف» نيز از مساجد ياد شده است. مسجد ديگري نيز هست كه در كوهپاية مشرف به مسجد خيف است. طبق نقل صغاني، نام آن، «مسجد ضب» مي­باشد. همچنين نام آن صفايح و يا صابح نقل شده است... ومشهور به «غار المرسلات» است. اين غار تا به امروز مكاني است مشهور. در صحيح بخاري بابي است با عنوان «جنبندگاني كه كشتن آن­ها حرام است» و در آن، از ابن مسعود در بارة غاري كه در آن سورة «مرسلات» نازل شد، روايتي نقل گرديده كه مي­گويد:

«ما در منا، با پيامبر در غاري بوديم كه سورة مرسلات بر ايشان نازل شد. پيامبر اين سوره را تلاوت مي­كردند و من نيز براي افراد حاضر در اين غار واگويه مي­كردم. هنوز تلاوت اين سوره تمام نشده بود كه ناگهان ماري به سمت ما جهيد. پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: مار را بكشيد. ما آن را فراري داديم و رفت. پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: همانگونه كه شما از شر مار حفظ شديد من هم از شر شما حفظ شدم.»

از ديگر مساجد اين منطقه، «مسجد عرفه» است كه در آن، امام [22] نماز مي­خواند. اين مسجد نيز مشهور است.

همچنين «مسجد تنعيم» است كه عايشه پس از حج خود، در سال حَجّة الوداع از آنجا معتمر شد... [23]

علامه جمال الدين محمد بن ظهيره به نام بردن از مساجد غير مشهوري مبادرت مي كند كه ازرقي آن­ها را ذكر كرده است. وي مي نويسد:

«اما مساجدي كه ازرقي نام برده و امروزه مشهور نيستند، پنج باب است:

1. مسجدي در بالاترين نقطة مكه، واقع در ميان شعب ابن عامر كه امروزه به شعب عامر مشهور است...

2. مسجدي در اجياد، كه گفته مي­شود پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در نقطه­اي از آن تكيه داده است. ازرقي مي­نويسد: دانشمندان اين سخن را انكار مي­كنند و مي­گويند: پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در اجياد صغير نماز گزارده است. اما به طور قطع نمي­توان محل نماز ايشان را تعيين كرد. بلكه برخي از روي حدسي بي پايه، اين نقطه را مشخص مي­كنند.

3. مسجدي واقع در بخش بالاي مكه در برابر مسجد حرس، كه به آن «مسجد شجره» گفته مي شود. نقل مي­كنند كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در مسجد حرس بود. درختي را كه در اين مسجد بود به نزد خود خواند. اين درخت نيز نزد پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم آمد. آنگاه ايشان از درخت چيزي پرسيد و به آن دستور داد به جاي پيش بازگردد و درخت چنين كرد...

4. مسجدي در «طوي» در بالاي مكه، واقع در ميان دو تنگه­اي كه جاجيان از آنجا وارد مكه مي­شوند.

5 . مسجد سرر... اما تعيين مكان دقيق اين مسجد اكنون ممكن نيست. بلكه سمت آن را نيز نمي­توان مشخص كرد.

6 . مسجدي در عرفه، از سمت شمالي مسجد ابراهيم. اين مسجد آن نيست كه امام نماز مي­گزارد. اين مساجد در زمان ما شناخته شده نيستند....» [24]

** كتاب «الإعلام بأعلام بيت الله الحرام في تاريخ مكة المشر فة»، تأليف امام محمد قطب الدين بن احمد علاء الدين بن محمد نهروالي مكي، مشهور به قطبي (990 ـ 917ق.).

محمد قطب الدين، نام عنوان پاياني كتاب خود را «خاتمة في ذكر المواضع المباركة و الأماكن المأثورة بمكة المشرفة» [25] مي­گذارد و در آن، اماكن تاريخي و مأثور را بر مي­شمارد.

ايشان در اين بخش، به شكل مفصل و با پژوهش تاريخي و سازمان يافته، به شاساندن اين اماكن پرداخته و ابتدا از اماكني سخن مي­گويد كه در رسالة حسن بصري(ره) از آن­ها ياد شده است. سپس اماكني را معرفي مي­كند كه نقاش آن­ها را مرتبط با اين اماكن مي­داند.

نخستين اين مكان­ها «خانة حضرت خديجه عليها السلام» است. پس از آن، «زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم»، سپس «دار ارقم مخزومي» است. وي در ادامه، مكان هاي ديگر را به همراه شرح تاريخ و چگونگي ساخت آن­ها مي­آورد. قطبي نهروالي به ذكر مكان­هايي بسنده مي­كند كه در زمان ايشان معروف بوده­اند. وي در پايان نوشتار خود مي­نويسد: «ما به اماكن معروف و شناخته شده بسنده كرديم.» [26]

** كتاب «الأرج المسكي في التاريخ المكي وتراجم الملوك والخلفا»، تأليف: علامه علي­ بن عبد القادر طبري (متوفاي 1070ق.).

نويسنده در فصل سوم كتاب، با عنوان «اماكن مشهور مكه و مساجد آن» نوشته است:

«در مكه و پيرامون آن، مكان­هاي مشهوري هست كه زيارت آن­ها مستحب مي­باشد. به غير از مسجد الحرام مساجد و منزل گاه­هاي فراواني هست كه پيشينيان آن­ها را ذكر كرده­اند. آن دسته از مساجدي كه آنان بيان كرده­اند، در اينجا يادآوري مي­شوند. ملاك ما، در نام بردن از آن­ها، مساجدي است كه در زمان ما وجود دارند. زادگاه­هايي كه پيشينيان نام برده­اند، در زمان ما همگي به مسجد تبديل شده­اند...» [27]

نخستين مكاني­كه در اين­ كتاب نام برده مي­شود، «زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم » است. وي مي نويسندكه آن، در دهانة شعب علي است. اين مكان معروفي است­كه پيشينيان ذكركرده­اند. ناصر عباسي (622 ـ 553 ق.) به آباداني آنجا اقدام كرد. پس از وي، به ترتيب اشرف شعبان، حاكم مصر، ناصر فرج بن برقوق، ملك مظفر غساني حاكم يمن و سلطان سليمان خان براي آباداني اين مكان تلاش كردند. سلطان سليمان خان در سال 935 گنبد و مسجدي در اين مكان بنا كرد. پس از وي، سلطان غازي محمد خان ابن مولانا مقدس مراد خان ـ كه خداوند هر دو را بيامرزاد ـ در سال 1009 براي آباداني اين زادگاه تلاش كردند. معماري كه در ا ين سال براي اين كار استخدام شد، از بزرگان دولت عثماني بود و «غضنفرآغا» نام داشت. براي اين اقدام كمك مالي فراواني شد. ديوارهاي اين مكان بالا آورده شد و بر آن گنبدي بزرگ به همراه مناره بنا شد. از سوي ديگر در ديار رم براي آن وقف ايجاد گرديد. براي زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مؤذن، خادم و امام جماعت نيز تعيين شد كه براي هر يك از آن­ها نيز از محل غلات وقف ياد شده به صورت ساليانه مقداري تعيين و ميان آن­ها تقسيم مي­گرديد. پس از آن اين دولت شريف عثماني يك مدرس را براي آنجا تعيين كرد تا دو روز در هفته در اين مكان يادشده تدريس كند.

از ديگر مكان­هاي مكه، زادگاه فاطمه عليها السلام است. اين مكان دركوچة «حجر» در سمت راست مسير منتهي به مسجد الحرام قرار دارد. خانة حضرت خديجه نيز از ديگر آثار اسلامي مكه است: اين مكان در كنار زادگاه حضرت فاطمه عليها السلام قرار دارد... پس از مسجد الحرام، خانة حضرت خديجه با فضيلت­ترين مكان مكه است... دار الخيزران نيز از جملة اين مكان­ها است كه در صفا معروف است. پيشينيان گفته­اند كه در اين خانه مسجدي است كه به آن «المختبأ» [28] گفته مي­شود؛ زيرا كه در آغاز بعثت، پيامبر در اين مكان مخفي مي­شد. واژة «مسجد» به همة اين خانه اطلاق مي­شود. اين خانه داراي امام جماعت و خادم است... [29]

به اين گونه تاريخ نگاران مكي، يكي پس از ديگري و به­طور متواتر اين مكان­ها را نام برده­اند. آن­ها به بيان اصلاحات صورت گرفته روي اين مكان ها و نيز اهتمام ملوك و حاكمان مسلمان از گذشته تا به امروز پرداخته­اند. از جمله مي­توان به كتاب­هاي زير اشاره كرد.

** كتاب «منائح الكرم في أخبار مكة و البيت و ولاة الحرم»، تأليف علامه علي بن تاج الدين بن تقي الدين سنجاري (1125 ـ 1057ق.)

اين دانشمند مسلمان به بيان «آثار مكه و زيارت گاه­هاي آن» مي­پردازد. وي سخن در اين باره را با اين عبارت آغاز مي­كند كه: «در مكه آثار فراوان و زيارت گاه­هاي مشهوري هست. مورّخان در كتاب­هاي مفصل خود آن­ها را نام برده­اند. برخي از اين­ها به هنگام نياز نام برده خواهند شد...» [30]

** كتاب: «تحصيل المرام في أخبار البيت الحرام والمشاعر العظام ومكة والحرم و ولاتها الفخام»، تأليف علامه محمد بن احمد بن سالم بن عمر مكي مالكي، معروف به ابن صباغ (وفات: 1321ق. )

وي مي نويسد: «فصل سوم: اماكني از مكة مكرمه و پيرامون آن كه دعا در آن­ها مستجاب است....» در ادامه چنين مي نگارد: «قاضي مجد الدين شيرازي در كتاب خود (الوصل و المني) مكان­هاي ديگري از مكه و پيرامون آن را نام برده كه دعا در آن مكان­ها مستجاب است؛ زيرا كه نقاش در كتاب «منسك» آورده است: دعا در ثبير و مسجد كبش مستجاب است. ديگران مسجد خَيف را نيز افزوده اند....» وي در سطور بعد مي­نويسد:

«همچنين در خانة خديجه همسر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در شب جمعه دعا مستجاب است. زادگاه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم نيز نقطة ديگري است كه به هنگام زوال روز دوشنبه، دعا در آن­ها مستجاب است. در محل «المختبأ» در دار الخيزان نيز پس از نمازهاي مغرب و عشا دعا مستجاب مي شود...» [31]

** «سالنامة العربية في شأن الدولة العثمانية» كه به سال 1303ق. منتشر گرديد. در اين سالنامه مكان­هاي اسلامي متبرك مكة مكرمه را بيان كرده است. اين بيان مفصل به همراه تشريح اقدامات و تحوّلات صورت گرفته در اين اماكن متبرك نگاشته شده است. [32]

** علامة محدث، رييس مورخان مكي در دوران جديد، شيخ عبدالله غازي(1365ـ 1290ق.) فصل چهارم كتاب دانشنامه­اي خود با نام «افادة الأنام بذكر أخبار بلد الله الحرام» را به بيان زادگاه­هاي مشهور مكه اختصاص داده و در اين فصل به بيان تفصيلي اين زادگاه­ها مي پردازد. همچنانكه تاريخ ساخته شدن اين بنا ها، اهتمام پادشاهان و فرمانروايان نسبت به اين مكان ها را نيز در اين فصل آورده است.[33] اين كتاب­ها نمونه­اي از تأليفات فراوان تاريخي در اين باره بودند.

برجسته­ترين اثر علمي مكتوب در زمان كنوني، اثر علامة شيخ عبدالمالك بن عبد القادر بن علي، معروف به طرابلسي (وفات: 1418ق.) است كه با نام«ملخّص مناسك الحج، ويليه دليل الآثار المطلوبة في مكة المحبوبة» به زيور طبع آراسته شده است. [34] ايشان در اين كتاب سي مورد از آثار مطلوب مكه را نام مي­برد. درميان آن­ها نام­هاي مشاعر مقدس نيز ديده مي شود. وي در كتاب خود نقشة مكه را كشيده و بر روي نقشه اماكن تاريخي اسلامي مشهور در زمان حاضر را تشريح مي­كند.