حج و جهاد در قرآن و تاریخ صدر اسلام

تاريخ و رجال

حج و جهاد در قرآن و تاريخ صدر اسلام

(نگاهي تازه به آياتِ «صَدّ» ) (2)

سيد علي قلي قرائي

نوشتار حاضر، بخش دوم «حج و جهاد در قرآن و تاريخ صدر اسلام» است كه نگارندة ارجمند در اين نوشته برآن است ضمن اشاره به اقدامات خصمان? قريش بر ضد مسلمانان، به بررسي مسأله­اي بپردازد كه در اتخاذ موضع­گيري نظامي بر ضدّ مشركان مكه، مهمترين نقش را داشته است، اما راويان سيره و گزارشگران حوادث صدر اسلام، آن­ را به گونه­اي مسكوت گذاشته و از چشم تاريخ پوشيده نگاه داشته‌اند.

قرآن كريم از اين موضوع، با عنوان «صَدٌّ عَنْ... وَ الْمَسْجِدِ الْحَرام‏» [1] ياد كرده، كه عبارت بود از: بستن راه عمره و حج بر مسلمانان؛ اعم از مهاجر و انصار، ايجاد جوّ خوف و وحشت براي زائران اهل مدينه، حتي در ماه­هاي حرام و نيز سوء‌ استفادة قريش از تسلّط خود بر مسجد الحرام و ادعاي ولايت بر بيتِ الهي.

همانگونه كه در بخش نخست ملاحظه كرديد، نگارنده براي بررسي اين موضوع، ابتدا به ديدگاه نخستين مورّخان مسلمان دربارة علل جنگ با مشركان مكه پرداخت، آنگاه توضيحي در بيان علل بنيادين جنگ، ضمن ارائة شواهد تاريخي و قرآني آورد. اكنون اين بخش با طرح «پنجمين شاهد قرآني » از نظر شما مي گذرد:

* پنجمين شاهد ]قرآني[:

آية 25 سورة حج كه آغازگر مبحث حج و جهاد در اين سوره است، پنجمين شاهد قرآني است:

( إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فيهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ يُرِدْ فيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَليمٍ ) . (25)

«كساني كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا و مسجد الحرام ـ كه آن را براي مردم قرار داديم و مقيم و مسافر در آن يكسان­اند ـ باز مي‌‏دارند و نيز هر كه در آنجا كجروي و ستمكاري ـ آزار مردم ـ خواهد، او را از عذابي دردناك بچشانيم.» (25)

سدّ كردن راه مسجد الحرام كه در اين آيه به آن اشاره رفت، همان عدم امكان به­جا آوردن حج و عمره براي مسلمانان است. به جهت تهديدهايي كه از سوي قريش متوجه پيامبر9 و مسلمانان بود، براي آنان امكان دسترسي به مسجد الحرام، حتي در ماه­هاي حرام نيز وجو نداشت.

مفاد آيه روشن است. خداوند مسجد الحرام را (كه در آيات بعدي اشاراتي به آباداني بيت‌الله توسط حضرت ابراهيم7 و دعوت جهاني او براي شركت مردم در مراسم حج آمده) براي همة مردم؛ اعم از آنان­كه در حرم مكه اقامت داشتند و ديگران كه از خارج راهي مكه مي‌شدند، قرار داد. عمل قريش در بازداشتن مسلمانان از حضور در مسجد الحرام، مساوي با الحاد و ظلم است و موجب عذابي دردناك براي آنان خواهد بود. در اين باره، در تفسير قمي آمده است:

«قَوله تَعَالَي: ( إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ ) قَالَ: نَزَلَتْ فِي قُرَيْشٍ حِينَ صَدُّوا رَسُولَ اللَّهِ9 عَنْ مَكَّةَ وَ قَوْلِهِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ، قَالَ: أَهْلُ مَكَّةَ وَ مَنْ جَاءَ إِلَيْهِ مِنَ الْبُلْدَانِ فَهُمْ فِيهِ سَوَاءٌ لاَ يُمْنَعُ النُّزُولَ وَ دُخُولَ الْحَرَم». [2]

برخي از مفسران ديگر نيز متوجه بسته بودن راه حج و عمره براي مسلمانان بعد از هجرت پيامبر9 بوده‌اند و ميان آن­ها ابن كثير و ابن عطية اندلسي در اين باره مطالبي با صراحت آورده ­اند. ابن كثير مي‌نويسد:

«يقول تعالي منكرًا علي الكفّار في صَدّهم المؤمنين عن إتيان المسجد الحرام، وقضاء مناسكهم فيه، ودعواهم أنهم أولياؤه: ( وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلا الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ ) [الأنفال: 34] الآية.

وفي هذه الآية دليل [علي] أنّها مدنية، كما قال في سورة البقرة: ( يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ ) [البقرة: 217]، وقال: هاهنا: ( إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ) أي: و من صفتهم مع كفرهم أنّهم يصدّون عن سبيل الله والمسجد الحرام، أي: ويصدّون عن المسجد الحرام من أراده من المؤمنين الذين هم أحقّ الناس به في نفس الأمر...».

و نيز مي‌گويد:

( الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ ) أي يمنعون الناس عن الوصول إلي المسجد الحرام، و قد جعله اللّه شرعاً سواء لا فرق فيه بين المقيم فيه و النائي عنه البعيد الدار منه؛ ( سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ ) و من ذلك استواء الناس في رباع مكة و سكناها». [3]

ولي ميان مفسّران، بيان ابن عطية اندلسي در اين باره بسيار روشن‌تر و روشنگرانه است:

«والمراد بصدّهم عن المسجد الحرام صدّ عرفه المسلمون يومئذ. ولعلّه صدّهم المسلمين عن دخول المسجد الحرام والطواف بالبيت. والمعروف من ذلك أنّهم منعوا المسلمين بعد الهجرة من زيارة البيت فقد قال أبو جهل لسعد بن معاذ لما جاء إلي مكة معتمراً و قال لصاحبه أميّة بن خلف: انتظر لي ساعة من النهار لعلّي أطوف بالبيت، فبينما سعد يطوف إذ أتاه أبو جهل و غرفه. فقال له أبو جهل: أ تطوف بالكعبة؟ آمناً و قد أوتيتم الصباة ( يعني المسلمين )؟». [4]

برخي ديگر اشاراتي مجمل به اين «صد» دارند. [5] متأسفانه برخي از مفسّران «آية صد» را از سياق واقعي خود جدا كرده، آن را در پرتو وقايع اوايل بعثت و يا حادثه‌اي كه چندين سال بعد در سال ششم هجري در جريان سفر عمرة پيامبر در سال حديبيه و سد راه شدن قريش اتفاق افتاد، تفسير نموده‌اند، [6] گويا بعد از هجرت و قبل از حديبيه راه حج و عمره براي مسلمانان باز بوده است. حتي بعضي اظهار مي‌دارند كه غير از حديبيه و مواردي در ابتداي بعثت چنين «صدّي» پيش نيامده است. [7]

به هرحال تهديدي كه در اين آيه نسبت به سران قريش ابراز شده، به­زودي جامة حقيقت پوشيد و ديري نپاييد كه بيشتر آنان در بدر به هلاكت رسيدند.

اين بخش از سورة حج كه با «آية صدّ» و اعلان حج از جانب ابراهيم7 آغاز مي‌شود، بعد از اذن قتال براي نجات و احياي مساجد، مجدداً با ذكر جهاد و پيروي از ملت ابراهيم7 ، پدر موحدان، خاتمه مي‌يابد:

( وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبيكُمْ إِبْراهيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمينَ مِنْ قَبْلُ وَ في هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النَّاسِ فَأَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلي وَ نِعْمَ النَّصيرُ ). (78)

«در راه خدا جهاد كنيد؛ چنانكه سزاوار جهاد اوست. او شما را [بر همة امت­ها] برگزيده است و بر شما در كار دين هيچ تنگي و دشواري ننهاده است. اين همان آيين پدرتان ابراهيم است ـ يا آيين پدرتان ابراهيم را پيروي كنيد ـ او (خداي) پيش از اين ـ در كتاب­هاي پيشين ـ و در اين [قرآن] شما را مسلمان ناميد، تا اين پيامبر ـ محمد9 ـ بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشيد. پس نماز را برپا داريد و زكات بدهيد و به [دين] خدا چنگ زنيد. اوست خداوند و سرپرست شما، پس نيكو خداوند و سرپرست و نيكو ياوري است.» (78)

زمان نزول سورة بقره

پيش­تر گفته شدكه سورة بقره بعد از سورة حج و قبل از بدر نازل شد. قرائن در اين باره به حدّي روشن است كه شايد نياز به بيان و توضيح ندارد؛ اولاً ـ در اين سوره اشاره‌اي به بدر نشده است. ثانياً ـ برخي شواهد داخلي و خارجي وجود داردكه نشان دهندة زمان تقريبي نزول است؛ زمان نزول آيات تغيير قبله (آيات 150 ـ 142) بايد همان روزي باشد كه پيامبر9 قبلة نماز را تغيير داد. [8] آية 217 دربارة حادثة قتل ابن حضرمي نازل شد كه در نخستين يا آخرين روز ماه رجب توسط يكي از ياران عبدالله بن جحش اتفاق افتاد. بر اين اساس مي‌توان گفت نيمة دوم سورة بقره (از آيه 142 تا پايان آن) به احتمال زياد در بازة تقريبي يك ماه قبل از روز بدر (17 رمضان سال دوم) نازل شده است.

* ششمين شاهد ]قرآني[:

آية 114 سورة بقره، شاهدي ديگر در اين زمينه است كه مي‌فرمايد:

( وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعي في خَرابِها أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ ).(114)

«كيست ستمكارتر از آن كه نگذارد در مسجدهاي خدا نام او را ياد كنند و در ويراني آن­ها مي‌كوشد؟ اينان را نرسد كه در آن­ها در آيند مگر بيمناك و هراسان. آنان را در اين جهان، خواري و رسوايي و در آن جهان عذابي بزرگ است.»

چند نكته دربارة معني و تفسير اين آيه و محل و مصداق آن، گفتني است:

1. آيات 114 و 115 چندان ارتباطي با آيات قبل و بعد (آيات 113ـ 109 و 123ـ 116) ندارند و در ميان آياتي واقع شده‌اند كه عمدتاً مربوط به بني اسرائيل و اهل كتاب است.

2. شايد به همين علت، ديدگاههاي مفسران در بيان مصداق آن دچار اختلاف و آشفتگي است؛ برخي از مفسّران، آيه را مربوط به اقدامات قريش در مكّه دانسته‌اند؛ آنگاه كه مانع نماز خواندن مسلمانان در مسجد الحرام مي‌شدند. [9]

طبري از ابن عباس نقل مي­كند كه آنان گروه نصاري بودند كه به گفت? مجاهد، مردم را اذيت و از نماز در بيت المقدس منع مي‌كردند و به گفت? قتاده، بخت نصّر و لشگريانش را در تخريب بيت المقدس ياري ‌كردند. وي نظر سدّي را نقل مي‌كند كه بر طبق آن، مصداق آيه بخت نصّر است كه با كمك روم بيت المقدس را تخريب كرد و رومي‌ها بدينوسيله مي­خواستند از بني اسرائيل انتقام خون يحيي را بگيرند. طبري نظر ابن زيد را نيز نقل مي­كند كه مصداق آيه را مشركين قريش مي‌دانست آنگاه كه پيامبر9 را در حديبيه از رسيدن به مسجد الحرام باز داشتند. [10]

خود طبري همان نظر ابن‌عباس را بر ديگر نظرات ترجيح مي‌دهد و در رد نظر ابن زيد مي‌گويد: مشركان قريش اگرچه در بعضي اوقات (مانند سال­هاي قبل از هجرت در مكّه) مسلمانان را از نماز خواندن در مسجد الحرام منع مي‌كردند و اعمالي بر خلاف رضاي الهي انجام مي‌دادند ولي آن­ها هيچ­گاه كوششي در تخريب آن نداشتند بلكه در ايام جاهلي از سازندگان مسجد الحرام بودند و به اين امر افتخار مي‌كردند. [11]

فخر رازي نيز نظري مخصوص در اين باره دارد. به­گفت? وي، آيه ناظر به يهود است كه با ردّ مسجد الحرام به­عنوان قبل? مسلمانان، مي­خواهند باعث تخريب آن شوند. [12]

در ردّ تفاسيري كه طبري ارائه كرده، همچنانكه برخي از مفسران نيز اشاره دارند، [13] بايد گفت: هر چند بخت نصّر (630 ـ 562 ق.م.) و بعد از وي روميان هيكل سليمان و شهر بيت المقدس را تخريب كردند، مسيحيان نمي‌توانستند در اين امر به بخت نصّر مساعدت نمايند، صرفاً به همين دليل ساده كه وي قريب به شش قرن قبل از ميلاد مسيح مي‌زيست. در تخريب هيكل و شهر بيت المقدس به دست روميان در سال 70 ميلادي نيز مسيحيان نمي‌توانستند نقشي داشته باشند؛ چون در اين زمان تعداد و قدرت آنان قابل ملاحظه نبود. هرچند كه نظر ابن زيد از نظر شناخت كلي مصداق (مشركين مكه و مسجدالحرام) با نظر ما مطابق است، ولي منع مورد نظر نمي‌توانسته مربوط به عمر? حديبيه باشد كه قريب به پنج سال بعد از نزول سور? بقره واقع گرديد.

پس ناگزير بايد گفت اگرچه مفاد آيه عموميت دارد [14] و ناظر بر مسجد يا مساجد خاصي نيست، اما با توجه به شرايط حاكم آن زمان، آية شريفه اشاره به قريش دارد كه تا زمان عمرة القضاء در سال هفتم هجرت و نزديك به هفت سال مسلمانان را از عمره و حج باز مي‌داشتند. برخي از مفسران نيز همين نظر را تا حدّي تأييد كرده‌اند. [15] طبرسي ضمن نقل همين مطلب از امام صادق7 و تأييد همين تفسير، توجيهات طبري دربارة قريش را رد مي‌كند و مي‌گويد:

علاوه بر تخريب معنوي مسجد الحرام، آن­ها برخي از مساجد ساخته شده به دست اصحاب پيامبر در مكّه را به­طور فيزيكي منهدم كرده بودند. [16]

به نظر مي‌رسد عبارت (أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ) نيز تأييدي است بر همين تفسير؛ زيرا اشاره به اين حقيقت دارد كه براي مسلمانان دخول در مكه و مساجد آن، بدون خوف و ترس جان، امكان نداشت و آيه مي‌خواهد بگويد آن مشركان كه مردم را از ذكر خدا در مساجد منع مي‌كنند ظالم هستند و آنهايندكه نبايد بدون خوف و لرز وارد مساجد الله شوند (اولئك، براي تأكيد ضمير آمده است). چنانكه بعد از نزول سور? برائت، همين وضعيت براي آن­ها پيش آمد و از دخول در حرم منع شدند.[17]

* هفتمين شاهد ]قرآني[:

آية 217 سورة بقره، يكي ديگر از دلايل اثبات مدعاي اين مقاله است:

( يسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فيهِ قُلْ قِتالٌ فيهِ كَبيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّي يَرُدُّوكُمْ عَنْ دينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ ) . (217)

«از تو دربارة جنگ در ماه حرام (رجب، شوال، ذي قعده و ذي حجه) مي‌پرسند (چون عده‌اي از سپاهيان اسلام به اشتباه در آن ماه جنگيده بودند)، بگو: هر نوع جنگي در آن (گناهي) بزرگ است، ولي هر نوع جلوگيري از راه خدا (از اسلام آوردن مردم) و كافر شدن به او و (منع مردم از) مسجد الحرام و بيرون كردن اهلش از آن، (گناه اين اموري كه كفار انجام مي‏دهند) در نزد خداوند بزرگتر (از جنگ در ماه حرام) است و فتنه (شرك و آزار مسلمين) از كشتار بزرگتر است! و همواره (مشركان) با شما خواهند جنگيد تا اگر بتوانند شما را از دينتان بازگردانند و هركه از شما از دينش برگردد و در حال كفر بميرد، چنين كساني عمل‏هاي نيكشان در دنيا و آخرت تباه مي­‏شود (در دنيا نيز ذكر خير و دعا و ترحّم مردم به واسطة آثار نيكشان تبديل به عكس مي ‏شود) و آن­ها اهل آتش­‏اند و در آنجا جاودان­اند.»

خداوند در اين آيه، ضمن ناروا دانستن جنگ و كشتار در ماه­هاي حرام، مي‌فرمايد: قريش مرتكب جنايت­هايي شده‌اند كه از جنگ و خونريزي به­طور عموم و بلكه در ماه حرام نيز بدتر است. آن جنايت­ها عبارت­اند از:

1. صدّ و مانع ايجاد كردن در راه خدا

2. كفر ورزيدن به پروردگار

3. باز داشتن مردم از مسجد الحرام

4. بيرون كردن مكّيان از شهري­كه خداوند براي همه جاي امن قرار داده است.

قرآن كريم مجموع اين اعمال را «فتنه» مي‌نامد و به طور تلويح، گشودن راه مسجد الحرام را يكي از اهداف مهم جهاد عليه مشركان مكّه قرار داده است.

همانطوركه پيش­تر نيز اشاره شد، پرسشي­كه در آيه مطرح است، دربارة كشته شدن عمروبن حضرمي به­وسيلة يكي از مسلمانان در حين سري? عبدالله بن جحش به نخله (ميا مكّه و طائف) است. [18] به­روايت عروه، همين­كه پيامبر9 از «غزوة» سفوان يا بدر اولي ـ كه در اصل تعقيب كرز بن جابر فهري بود ـ برگشت، ابن جحش را با 8 نفر از مهاجران به نخله فرستاد. [19] روزي كه اين برخورد به وجود آمد، آغاز ماه براي همراهان ابن جحش مشتبه گرديد و معلوم نبود كه آخرين شب جمادي الثاني است يا اوّلين شب از ماه رجب؟ تفاصيل اين واقعه در كتب سيره، مغازي و تفسير آمده است.

اما مفسّران عبارت «صدّ عن المسجد الحرام» را چگونه معني كرده‌اند؟ بيشتر آنان توجّه را به مسألة جواز قتال در ماه حرام و رويداد سري? عبدالله بن جحش معطوف كرده‌اند و نيز به برخي از مسائل نحوي ذوقي مربوط به عبارات آيه و يا به مسألة منسوخ بودن يا نبودن آن پرداخته­اند؛ وتوجه چنداني به واقعيت مهم سياسي و شرعي، كه عبارت «صد عن مسجد الحرام» از آن حكايت مي‌كند ندارند؛ [20] مثلاً طبري در بيان اين عبارت مطلبي افزون بر آنچه كه در آيه آمده، ندارد. [21] ديگران به توضيحات مختصر بسنده نموده‌اند؛ مانند:

ـ «وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ، أي: و صدّ عن المسجد الحرام». [22]

ـ «أي: و صدّ عن سبيل اللّه وعن المسجد الحرام‏»، [23]

ـ «صَدّ أي و صدّ المسجد الحرام عن الطائفين و العاكفين و الركّع السجود»، [24]

ـ «وَ صدّ أيضاً عن طواف الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الذي قد حرم اللّه الصدّ و الاعراض عنه». [25]

عده­اي ديگر مطلب را روشن­تر نموده، به­ اجمال گفته‌اند: «أي منع المسلمين عن دخول مكة و زيارة بيت اللّه» ،[26]«منع الناس عن مكّة»، [27] «و منعهم المسلمين عن المسجد الحرام في الحج و العمرة» ،[28] «و صدّهم للمسلمين عن المسجد الحرام في الحج و العمرة و الصلاة فيه» ،[29] «وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ، لأنّ المشركين صدّوا المسلمين عنه» ،[30] «و صدّ أيضاً عن دخول [الْمَسْجِدِ الْحَرامِ‏] و زيارة بيت اللّه» ،[31] «و الصدّ عن المسجد الحرام هو مثل عمل قريش و المشركين حين منعوا النبيّ 9 و المؤمنين معه عن زيارة بيت اللّه الحرام و عن دخول مكة» [32] «وَ صدّ المؤمنين عن دخول الْمَسْجِدِ الْحَرامِ و منعهم من الطواف به» ،[33]

برخي «صدّ عن المسجد الحرام» را مربوط به سال حديبيه دانسته‌اند، گويا قبل از آن «صدي» وجود نداشته است. [34] مقاتل هم چنين مي‌نمايد كه «صدّ» مسلمانان از مسجد الحرام را همان اخراج مهاجران مي­داند. [35] برخي نيز، مانند ابن عربي، «مسجد الحرام» را معطوف به «كفر» دانسته­اند، جايي براي مطرح شدن «صد عن المسجد الحرام» نگذاشته‌اند. [36] فراء در قولي كه كمتر كسي آن­را قبول داشته، «مسجد الحرام» را معطوف به «قتال» مي­داند و به­اين صورت موضوع «صدّ» را از بحث آيه خارج مي­كند. [37]

به نظر مي‌رسد عدم توجه كافي به موضوع بسته بودن راه عمره و حج در سال­هاي قبل از حديبيه از سوي اكثر مفسران و مورّخان اسلامي باعث اين شده است كه ما درك صحيحي از سياست پيامبر9 و اهداف جنگ با قريش نداشته باشيم و در نتيجه علل جنگ را در حوادث جزئي بجوييم و نتوانيم تصوير روشني از سياست جنگي پيامبر در قبال قريش داشته باشيم.

زمان نزول سورة انفال

سورة انفال بعد از جنگ بدر نازل گرديد؛ جنگي كه در آن بسياري از سران قريش، مانند ابوجهل، امية بن خلف، عتبة بن ربيعه و نزديكان آن­ها به هلاكت رسيدند. ولي اين شكست باعث برافروخته‌تر شدن آتش كينة مشركان قريش نسبت به اسلام و پيامبر گرديد و يهود مدينه نيز به اين آتش دامن مي‌زدند، [38] درحالي­كه قرآن، بعد از آن همه جنايت­ها و خيانت­ها، راه آشتي، صلح و گذشت را براي مكّيان باز مي‌گذارد:

( قُلْ لِلَّذينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الأَوَّلينَ ) .[39]

به كساني كه كافر شدند بگو: اگر باز ايستند، آنان را آنچه گذشته بخشوده و آمرزيده مي‏شود و اگر [به روش خود و جنگ و فتنه انگيزي] بازگردند پس همان روش و نهاد است كه بر پيشينيان گذشت.

( وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ ) .[40]

و اگر به صلح و آشتي گراييدند، تو نيز به آن بگراي و بر خدا توكل كن، كه اوست شنوا و دانا.

ولي روحية استكباري قريش به آن­ها اجازه نمي‌داد كه به اين زودي و سادگي راه آشتي را بپذيرند. نفرات سپاه مكي در جنگ­هاي بدر، اُحُد و خندق به­ترتيب حدود يك هزار، سه هزار و ده هزار[41] نفر بوده است. خندق آخرين كوشش مكّه و اعراب براي نابودي اسلام بود. نافرجام ماندن اين عمليات بزرگ، كمر همت آنان را شكست و راه را براي صلح حديبيه آماده ساخت.

* هشتمين شاهد ]قرآني[:

( وَ ما لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما كانُوا أَوْلِياءَهُ إِنْ أَوْلِياؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (34) وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكاءً وَ تَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ ) . (35)

«چرا خداوند آن­ها را مجازات نكند، با اين­كه از (عبادت موحّدان در كنار) مسجد الحرام جلوگيري مي ‏كنند آن­هم در حالي كه سرپرست آن نيستند؟! سرپرست آن، تنها پرهيزگاران­اند ولي بيشتر آن­ها نمي‏دانند. (34) (آنها كه مدّعي­اند ما هم نماز داريم) نمازشان نزد خانة (خدا)، چيزي جز «سوت كشيدن» «كف زدن» نبود. پس بچشيد عذاب (الهي) را به­خاطر كفرتان!» (35)

مفسران در تفسير آية34 و به­خصوص در مصداق «صدّ» كه در آن آمده، نيز دچار اختلاف آرا شده­اند. قرار گرفتن آن آيه كنارِ آيات پيشين [42] نيز مشكل آن­ها را مضاعف نموده و ايشان را وادار به سعي براي جمع بين آن دو كرده است. [43]

برخي مي‌گويند: آية 33 متعلق به دور? مكي يا به مؤمنان و آية 34 با دور? مدينه و يا مشركين مربوط است. [44] باز گروهي آن­را اشاره به بازداشته شدن پيامبر9 از ورود به مكّه در روز حديبيه مي‌دانند. [45] برخي با توجه به اين­كه آيه بعد از بدر نازل شد، عذاب ياد شده را قتل سران مشرك در روز بدر مي­داند «فَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِالسَّيْفِ يَوْمَ بَدْرٍ فَقُتِلُوا». [46]

با توجه به توضيحاتي كه گذشت، در بارة سياست قريش در بستن راه مكّه بر مسلمانان، معناي آية 34 كاملاً روشن است؛ چرا خداوند مشركان قريش را عذاب نكند (همچنانكه آن­ها را در بدر نيز عذاب كرد) با اين­كه مسلمانان را از شركت در مراسم حج و عمره و عبادت در مسجد الحرام منع مي‌كنند، بي­آنكه سرپرست و متولّي آن باشند؛ چرا كه حق سرپرستي و ولايت بر مسجد الحرام، منحصر به انسان­هاي پرهيزگار مي‌باشد (و آنان­اند كه چنين حقي را دارند و مي‌توانند مشركان را از ورود به مسجد الحرام بازدارند).

اين آيه با صراحت، علت درگيري با قريش را روشن مي‌كند كه جنگ بر سر حق ولايت بر مسجد الحرام است. آيه نه تنها آشكارا ولايت قريش بر مسجد الحرام را نفي مي‌كند بلكه با همان صراحت حقّ چنين ولايتي را براي پيامبر9 و پرهيزكاران اثبات مي‌نمايد و ادعاي قريش را مردود مي‌شمارد. معلوم است كه قريش نمي‌توانستند در برابر چنين اعلاني موضعگيري نكنند و براي اثبات ادعاي خويش پيكار با مسلمانان را ادامه ندهند.

زمان نزول سورة فتح

مانند سوره‌هاي بقره و انفال، در بار? زمان نزول سورة فتح نيز غالب مورخان و مفسران اتفاق نظر دارند و آن اين­كه اين سوره در راه برگشت از حديبيه به مدينه در سال ششم هجرت نازل شد. [47] پيامبر9 همراه حدود هزار و سيصد تا پانصد نفر [48] در نخستين روز ماه ذي­قعده [49] از مدينه براي عمره راه افتادند. روانه شدن در ماه حرام، همراه نداشتن سلاح جنگي، بستن احرام از ذو الحليفه و تلبيه گويان حركت نمودن، همراه بردن هفتاد شتر قرباني كه علامت گذاري شده بودند و قلاده‌هايي بر گردن آن­ها افكنده بودند، همة اين­ها حاكي از آن بود كه پيامبر9 و همراهان وي تنها براي عمره به مكّه آمده‌اند و قصد ديگر ندارند، ولي قريش در ادامة سياست خويش بر ممانعت مسلمانان از مسجد الحرام، از ورود پيامبر به مكّه جلوگيري كردند و بعد از تهديدها و مذاكرات حاضر به صلح شدند. [50]

و بدين طريق، راه ورود به مكّه براي مسلمانان باز شد، ولي براي آن­ها درك اهميت صلح حديبيه مشكل بود و از مفاد آن به­شدت ناراحت بودند، اما بالآخره به دستور پيامبر9 گردن نهاده، سرها را تراشيدند و قرباني‌ها را كشتند. توقف پيامبر9 در حديبيه 19 روز بود و در ذي حجه به مدينه مراجعت كرد.

* نهمين شاهد ]قرآني[:

در هرجاي قرآن اگر يادي از «صدّ عن المسجد الحرام» آمده، بيشتر مفسّران و مورّخان، آن­را اشاره به حديبيه مي‌دانند و گاهي نيز اشاره به سال­هاي بعد از بعثت و قبل از هجرت در مكه دارند، ليكن حقيقت اين است كه آنچه در حديبيه پيش آمد، ادامة جريان شش سالة بعد از هجرت بود و در حديبيه آن ممنوعيت و سدّ شش ساله شكسته شد. صلح حديبيه باعث شد راه مكّه براي مسلمانان باز شود و همين صلح مقدمه‌اي براي فتح مكّه در سال هشتم گرديد. به همين جهت قرآن كريم آن­را «فتح» در مقابل «صدّ» ناميد؛ فتحي كه مقدمه‌اي براي برقراري ولايت مسلمين بر حرم خدا گرديد:

( إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبيناً ). [51]

«حقا كه ما فتحي نمايان براي تو پيش آورديم.»

صلح حديبيه، بزرگترين فتح پيامبرخدا9 بود؛ زيرا به نتيجه­اي منجر شدكه هدف اصلي جهاد پيامبر9 عليه مكيان را بدون درگيري و خونريزي تأمين كرد. با توجه به چنين نتيجه­اي، پذيرفتن شرايط صلح ياد شده، كه در ديدگاه اصحاب بسيار نامناسب جلوه مي‌كرد و قريش با طرح بعضي از بندهاي آن، تنها در پي حفظ غرور جاهلي خود و ظواهر كار بودند، با سياست پيامبر9 كاملاً سازگار بود.

* دهمين شاهد ]قرآني[:

صلح حديبيه امنيت را به زائران مسلمان مكه برگرداند؛ امنيتي­كه از بدو هجرت براي آنان وجود نداشت. بدين جهت است كه در اين آيه از سور? فتح به امنيت و عدم خوف تأكيد شده است:

«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرينَ لاَ تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحاً قَريباً». [52]

«خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داد، راست گفت به­طور قطع همة شما به­خواست خدا وارد مسجد الحرام مي شويد در نهايت امنيت و در حالي كه سرهاي خود را تراشيده يا كوتاه كرده‏ايد و از هيچ كس ترس و وحشتي نداريد ولي خداوند چيزهايي را مي‌دانست كه شما نمي­دانستيد (و در اين تأخير حكمتي بود) و قبل از آن، فتح نزديكي (براي شما) قرار داده است.» (27) (ترجمة آيت الله مكارم شيرازي).

* يازدهمين شاهد ]قرآني[:

قرآن كريم سد كردن راه مسجد الحرام را جرمي بزرگ مي­شمارد كه موجب مجازات و عذاب سخت الهي است ومي­فرمايد: اگر نبود به­خاطر اختلاط مؤمنان و كافران در جميعت مكه، كفار آن شهر را كه راه زائران را سد كرده و باعث نرسيدن قرباني‌ها به جايگاه قرباني شده بودند به­دست مسلمانان مورد عذاب قرار مي‌داد.

( هُمُ الَّذينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ في رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَليماً ).[53]

«آنها هستند كساني كه كفر ورزيدند و شما را از (زيارت) مسجد الحرام بازداشتند و نيز قربانيِ (شما) را منع كردند از اين­كه به محلّ خود (مكّه يا منا) برسد و اگر نه اين بود كه مردان و زنان مؤمني را كه نمي شناختيد (و مخلوط با كفار مكه بودند) زير پاي گذاريد و از اين راه، ناآگاهانه گزند و ناخوشايندي (و ديه‏هايي) به شما برسد (شما را از جنگ با آن­ها باز نمي‌داشت و چنين كرد) تا كساني را كه مي ‏خواهد (شما و مسلمين مخلوط با كفّار را) در رحمت خود داخل كند و اگر آن­ها (از مسلمان­ها) جدا بودند بي‌ترديد كساني از آنان را كه كفر ورزيدند، به عذاب دردناكي عذاب مي ‏كرديم.» (ترجمة آيت الله مشكيني).

از مفاد آيه روشن است كه اگر بستن راه زائران بيت الله در عمرة حديبيه علّت موجهي براي قتال با مشركان و عذاب سخت الهي باشد، اصل آن سياست نيز كه سال­ها پيش آغاز شده بود، مي‌توانست علت موجهي براي جهاد عليه مشركان مكه باشد، هر چند كه در زمينة نظامي نيز اين قريش بودند كه سياست تهاجم و تجاوز را پيش گرفتند و پيامبر خدا9 موضع دفاعي و آشتي جويانه­اي را در قبال آن­ها اتخاذ نمودند.

* دوازدهمين شاهد ]قرآني[:

آخرين شاهد قرآني، متعلق است به سور? مائده؛ سوره­اي كه طبق روايات فريقين آخرين سور? قرآن است؛[54] چنانچه نزول آن را در اواخر سال دهم هجرت بدانيم، سوره متعلق است به زماني كه اكثر مناطق عربستان و قبايل عرب به اسلام روي آورده و آثار و مظاهر علني شرك و بت پرستي رو به استيصال بود. از زمان برگشت پيامبر9 از تبوك، در رمضان سال نهم، مسلمانان شاهد ورود پي در پي وفود سران قبايل عرب در مدينه بودند و ديگر هيچ نيرويي آن­ها را از داخل شبه جزيره تهديد نمي‌كرد. در چنين موقعيتي، وقتي پيامبرخدا9 قصد خويش را براي حج اعلام كردند و اهالي مدينه و اطراف و باديه نشينان براي انجام فريض? حج در كنار پيامبر9 آماده مي‌شدند، سور? مائده آن­ها را از آداب و احكامي كه بايد در طول سفر رعايت كنند، آگاه مي­كند و ايشان را از اقدامات و حركاتي، به­قصد تصفيه حساب­هاي گذشته و خالي كردن كينه­هاي پيشين بر حذر مي‌دارد:

( يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاَ تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَلاَ الشَّهْرَالْحَرامَ وَلاَ الْهَدْيَ وَلاَ الْقَلائِدَ وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ­الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ­تَعْتَدُوا وَتَعاوَنُوا عَلَي­الْبِرِّ وَ التَّقْوي وَلاَ تَعاوَنُوا عَلَي الإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ ).[55]

«اي كساني كه ايمان آورده­ايد، حرمت نشانه‏هاي (توحيد وپرستش) خدا (مانند اعمال حج و عمره و مكان­هاي آن عبادات) و حرمت ماه­هاي حرام (كه رجب و ذي­قعده و ذيحجه و محرّم است) و حرمت قرباني بي‏نشان و قرباني قلاده در گردن و حرمت قاصدان بيت الحرام را كه فضل و خشنوديي از پروردگارشان را مي‌طلبند نشكنيد و چون از احرام در آمديد مي­توانيد شكار كنيد و عداوت گروهي بدين جهت كه شما را از مسجد الحرام بازداشتند شما را وادار نكند كه (بر حقوق آن­ها) تجاوز كنيد و در هر كار خير و تقوا يكديگر را ياري دهيد و بر گناه و تجاوز همكاري نكنيد و از خدا پروا نماييد، كه همانا خداوند سخت كيفر است.» (ترجمة آيت الله مشكيني)

هفت سال سدّ راه حج و عمره، براي مسلمانان امري بسيار ناراحت كننده بود و حتي بيش از تهاجم­ها، تجاوزها، اهانت­ها و اذيت‌هايي­كه از مشركين مكه به آن­ها رسيده بود، در دل­ها باعث خشم وكينه شده بود. لذا قرآن كريم در منع مسلمانان از تجاوز احتمالي نسبت به اهل مكه تنها به همين موضوع؛ يعني «صدّ عن المسجد الحرام» اشاره نموده است.

حج در اسلام

هر چند در برخي سوره‌هاي مكي، به شهر مكه به­عنوان شهري مقدس [56] و جاي امن[57] و به كعبه و مسجد الحرام به عنوان مكاني مقدس، [58] خان? خداوند [59] و خانه‌اي آباد [60] اشاراتي شده است، ولي در اين مرحله از تاريخ اسلام كه كعبه هنوز قبل? مسلمين قرار نگرفته بود، سخني از حج و عمره و مراسم آن به ميان نيامده است. به نظر مي‌رسد همين اشارات مختصر نيز باعث برانگيخته شدن حساسيت قريش نسبت به عزائم اسلام دربارة شهر مكه و نقش مسجد الحرام در دين يكتاپرستي كه پيامبر9 مبلغ آن بود، شده باشد. از اين لحاظ پيام آيه‌اي از سور? جن كه سور? مكي است، قابل توجه است:

( وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً ).[61]

اين آية كريمه آشكارا مشركان را از عبادت بتان در «مساجد» منع مي‌كند [62] و مسجد الحرام در آن زمان تنها مصداق «مسجد» در شبه جزيرة عرب بود. صرف نظر از اين­كه سران قريش، اسلام را تهديدي بر بت‌پرستي خود به­حساب مي‌آوردند، هرگونه تقديس و ادعايي نسبت به كعبه و مسجد الحرام از سوي پيامبر9 را خطري براي موقعيت خود به عنوان متوليان بيت الله و سروران اعراب تلقّي مي‌نمودند. شايد همين احساس خطر باعث مي‌شد كه آنان از حضور مسلمانان در آن مسجد و خواندن نماز در آن، به شدت جلوگيري كنند.

ممكن است براي پرهيز از تشديد همين حساسيت‌هاي قريش نسبت به اين امر بود كه در ابتدا بيت‌المقدس به­جاي كعبه به­عنوان قبل? مسلمانان تشريع گرديد و نيز از سخن راندن دربارة مشروعيت حج و عمره در اسلام در سوره‌هاي مكي پرهيز شده است.

اما با هجرت پيامبر خدا9 به مدينه اوضاع دگرگون گشت و مسلمانان از فشار و مظالم روزانة قريش ايمن شدند. در واقع سور? حج كه با آياتي با مضامين و محتواي آشناي مكي آغاز و دنبال مي‌شود و به يكباره با جهت‌گيري جديد، رنگي مدني به خود مي‌گيرد، وضعيتِ محيط جديد را مي‌نماياند و از اين حيث منعكس كنندة همان دگرگوني اوضاع است كه با هجرت پيامبر9 پيش آمد.

پرداختن به موضوع حج در اسلام (و نيز بياناتي دربارة مقام كعبه در اسلام، بناي آن به وسيلة ابراهيم7 ، تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه و طرح حق ولايت بر مسجد الحرام، از موضوعاتي هستندكه به نوعي با اين موضوع‌ مرتبط مي­باشند) با سور? حج آغاز مي‌شود و با سور? مائده خاتمه مي‌يابد. بر اساس ترتيبي كه در اين مقاله براي سوره‌هاي مربوط مدني قائل شده‌ايم، ترتيب زماني آيات حج از اين قرار است:

1. آيات 37ـ 25 از سورة حج، [63] اين آيات در ضمن تهديد كفار قريش به جهت بستن راه مسجد الحرام، به سوابق تشريع حج مي‌پردازد و به برخي از شعائر اساسي آن، مانند هَدي، نحر، طواف، احلال، احرام و ذكر خدا اشاره مي‌كند. همچنين نخستين آياتي است كه در آن، از حج ابراهيمي سخن رفته و ضمناً اشارتي به امضاي آن در اسلام آمده است. نزول آن بعد از هجرت، و همزمان با اذن جهاد؛ يعني قبل از اوايل رمضان سال نخست هجري و پيش از نزول سور? بقره مي‌باشد.

2 . آيات 128 ـ 125 از سورة بقره، [64] ضمن اشاره به كعبه در اين آيات، به­عنوان «مَثابَةً لِلنَّاس‏» ،[65] باز هم سخن از بناي كعبه به­دست ابراهيم و اسماعيل8 آمده است.

3 . آيات 150 ـ 142 از سور? بقره، [66] آيات ياد شده، دربارة تغيير قبله، در نيمة شعبان سال دوم هجري است و آيات بعد سوره، متعلّق است به باز? زماني 15 شعبان سال دوم هجري و جنگ بدر در 17 رمضان.

4. آية 158 سورة بقره، [67] آيه در بارة جواز سعي ميان صفا و مروه به­عنوان جزئي از مراسم حج و عمره است.

5. آية 189 سورة بقره، [68] آيه در ضمن بيان اهميتِ ماه نو براي تعيين تقويم طبيعي و نقش آن در نظام زندگي، اشاره‌اي به حج دارد كه اهميت آن را نمايان مي‌سازد.

6 . آيات 200 ـ 196 و نيز 203 از سور? بقره، [69] در اين آيات، ضمن اعلام وجوب حج و عمره، دربار? احكام و آداب حج به تفصيل سخن به ميان آمده است.

7. آيات 35 ـ 34 سور? انفال، [70] ضمن اشاره به سد راه مكه به­وسيلة قريش و سزاوار عذاب بودن آنان، سخن از نفي حق حاكميت آن­ها بر مسجد الحرام و اثبات ولايت مسلمين بر آن، به ميان آورده است. نزول اين آيات، متعلّق به زمان بعد از غزو? بدر در رمضان سال دوم است.

8 . آيات 97 ـ 96 از سورة آل عمران، [71] در اين آيات، بار ديگر و با تأكيد بيشتر، سخن از وجوب حج ـ با ذكر شرط استطاعت ـ به ميان آمده است. نزول نيمة دوم سور? آل عمران بعد از جنگ اُحد، در شوال سال سوم بوده است.

9. آيات 27 ـ 25 از سور? فتح، [72] فرازي از داستان حديبيه، مسدود نمودن راه زائران خان? خدا از سوي قريش و رؤياي پيامبر9 را بيان مي‌كند. نزول سوره، بعد از حديبيه در ذي­قعدة سال ششم بود.

10. آية 3 سور? توبه، 3 در اعلام برائت از مشركين و اعلام جهاد عليه آن­ها، با ذكر مهلت چهار ماه. زمان نزول آيه و آيات بعد متعلق است به باز? زماني شوال و ذي­حجة سال نهم.

11. آيات 19 ـ 18 از سورة توبه، [73] در نفي نقش مشركان در اعمار مساجد و بي‌ارزش بودن خدمات آن­ها در نگهداري حرم و سقايت حجاج در برابر ايمان به توحيد و معاد.

12. آية 28 سور? توبه ، [74] در منع مشركان از ورود به مسجد الحرام بعد از حج سال نهم.

13. آية 2 از سور? مائده، [75] اين آيه، با بخشي از آية پيشين، به تقدس شعائر حج، حرمت تعرض به زائران خان? خدا و حرمت صيد در حالت احرام مي‌پردازد. نزول سوره به اواخر سال دهم هجري بازمي‌گردد.

14. آيات 97 ـ 95 از سور? مائده، [76] در تأكيد بر حرمت صيد براي محرِم.

باتوجه به توضيحات بالا و نيز استدلالي­كه پيش­تر ارائه شد، نكات زير را مي‌توان برشمرد:

1. اصل مشروعيت حج وعمره هيچ­گاه ميان مسلمانان مورد ترديد نبود؛ زيرا تنها اشكالي كه انصار داشتند مربوط به­سعي ميان صفا و مروه بود [77] كه آية 158 سورة بقره به­آن­ پرداخته­است.

2. از نظر تاريخي، بعد از هجرت، فريضة حج در شرايطي مطرح گرديد كه راه مكه براي مسلمانان مسدود بود و در عمل، امكان عمره يا حج براي مسلمانان وجود نداشت. حج با اهميتي­كه به عنوان ركني از اركان اسلام دارد، نمي‌توانست به مدت طولاني در قرآن مسكوت بماند؛ لذا با وجود عدم امكان انجام اعمال حج و عمره، مشروعيت و وجوب آن مورد امضا و تأكيد قرار گرفت؛ بلكه در كنار امضاي اين سنت ديرينه و بيان سوابق تشريع، مناسك و احكام آن نيز در چندين مرحله در سوره‌هاي حج، بقره و آل عمران بيان گرديد.

3. اينكه مفسران، نزول بخشي از آيات حج در سوره‌هاي حج و بقره را مربوط به جريان حديبيه يا سالهاي بعد دانسته‌اند، [78] ظاهرا بايد آنرا از باب ظهور مصداق بعد از نزول آيه بدانيم، نه از موارد اسباب نزول.

4 . توالي و درهم بودن آيات حج و جهاد در سوره‌هاي حج و بقره، نشان دهند? نوعي قرابت ميان آن دو موضوع در شرايط آن زمان است. از نظر قريش نيز موضوع حج مسلمانان براي سيادت آن­ها و سلطه بر مسجد الحرام، كه لازم? آن سيادت بود، تهديد جدّي به حساب مي‌آمد. تنها بعد از شكست عمليات نظامي‌شان در جنگ­هاي بدر، اُحد و احزاب بود كه آن­ها مجبور شدند در حديبيه حق مسلمانان را به رسميت شناخته به آن تن دهند.

همة مذاهب اسلامي معتقد به وجوب حج به عنوان يكي از اركان اسلام [79] مي‌باشند و روايات زيادي دربارة اهميت آن در منابع حديث شيعه [80] و اهل تسنن آمده است، اما دربارة اين­كه حج چه زماني واجب گرديد و آيا فريض? آن فوري است يا با تراخي، اختلاف ميان فقها وجود دارد.

تمام علماي اماميه [81] و حنبلي و بيشتر فقهاي مالكي و حنفي و برخي از شافعيه اعتقاد به فوري بودن وجوب حج‌ دارند ولي شافعي [82] و گروهي قائل به جواز تأخير آن از نخستين سال استطاعت مي‌باشند. شافعي‌ها در استدلال خود به دلايلي [83] از جمله مكي بودن سور? حج، حديثي دربارة وفد ضمام بن ثعلبه كه به روايتي در رجب سال پنجم به حضور پيامبر9 رسيد و سؤالاتي دربارة اركان اسلام؛ از جمله حج نمود و تشريع فريض? حج در سال پنجم يا ششم و تأخير آن تا سال دهم از سوي پيامبر9 ، و به خصوص به تأخير انداختن حج از جانب آن حضرت9 بعد از فتح مكه در سال هشتم و نيز پس از برگشت از تبوك در رمضان سال نهم، استناد مي‌كنند.

طرفداران فوري بودن حج، معتقدند فريض? حج در سال نهم هجرت با نزول آية ( وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً) [84] تشريع گرديد و پيامبرخدا9 نيز آن را بدون تأخير انجام داده است. آن­ها آي? (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ...) را كه گفته مي‌شود نخستين آيه دربارة حج است، مربوط به حديبيه و خطاب به كساني مي­دانند كه اعمال عمره را آغاز كرده ولي به اتمام نرسانده‌اند. به نظر ايشان، آيه بر وجوب آغاز و مبادرت به حج يا عمره دلالت نمي‌كند. [85] وفد ضمام بن ثعلبة سعدي را نيز متعلق به سال نهم،كه به «عام الوفود» شهرت يافته، مي‌دانند. درپاسخ اشكالي­كه: چرا پيامبر9 حج را در همان سال نهم انجام نداد؟ مي­گويند در آن سال مشركان در مراسم حج با مسلمانان آميخته بودند و عده­اي از آنان به حالت عريان طواف مي‌كردند و پيامبر9 به همين علت از شركت در حج آن سال كراهت داشت. بعد از ممانعت ورود آنها به مسجد الحرام اين مانع برطرف گرديد و لذا پيامبر9 در سال دهم در معيت اصحاب و زنان عازم حجة الوداع گرديد. برخي از مفسّران دليل ديگري براي عدم شركت پيامبر9 در حج سال نهم آورده‌اند كه متعلّق است به رسم «نسيء». گويند در اثر اعمال نسيء و اخلال در تقويم بر اساس سنت جاهلي، روز حج در سال نهم با دهم ذي­قعده مطابقت داشت[86] ولي با برطرف شدن اين اشكال در سال بعد، تقويم به­حالت صحيح خود برگشت و روز حج در تاريخ واقعي خود مطابق با دهم ذي­حجه قرار گرفت.[87]

با صرف نظر از بحث فقهي دربار? لزوم فور يا جواز تأخير در انجام فريض? حج و عمره، بايد گفت دلايلي كه هر دو طرف قضيه ارائه كرده‌اند، مبتني بر درك صحيح از وضعيت آن زمان و سياست و اهداف پيامبر9 نيست؛ زيرا:

اولاً ـ اصل حج و عمره در ميان اصحاب، هيچ­گاه مورد ترديد نبود. به نظر مي‌رسد بسياري از انصار و مهاجر، پيش از هجرت، با ساير اعراب حج و عمره انجام داده بودند؛ چنانكه از حضور انصار در بيعت‌هاي عقبه مي‌توان به اين موضوع پي برد. شايد بر همين اساس در منابع اهل سنت آمده است كه پيامبر9 پيش از هجرت، حج را دو بار انجام داد، [88] اگرچه روايات شيعه حاكي از آن است كه حضرت9 ده يا بيست بار در مراسم حج قبل از هجرت شركت نموده‌اند. [89] و بسيار طبيعي است كه در دور? پنجاه و سه سال? اقامت در مكه، ايشان مكرر و ده‌ها بار در مراسم حج شركت كرده باشد. [90]

پس از هجرت، راه مكه مسدود شد و تا هفت سال، امكان انجام حج يا عمره براي مسلمانان وجود نداشت. مراسم عمره و حج، تنها سنت باقي­مانده از شرع ابراهيمي بود و مشركان نيز به آن و حريم مكه و ماه­هاي حرام، كه براي امنيت زائران تشريع شده بود، احترام مي­كردند. قريش در برخورد با اسلام، آن سنت ديرين? عرب را نقض كردند و مسلمانان را سال­ها از دسترسي به مسجد الحرام بازداشتند.

با ناديده گرفتن اين واقعيت تاريخي و با اعتقاد به اين­كه آيات مربوط به وجوب حج و عمره متعلّق به سال­هاي ششم يا نهم هجرت است، ما نمي‌توانيم به درستي مفاد و جايگاه تاريخي آيات «صدّ» را درك كنيم و نمي‌توانيم به تصوير درستي از ترتيب نزول بعضي سوره‌ها و حتي از ترتيب نزول آيات در برخي سوره‌ها دست يابيم. [91] همچنين قادر نخواهيم بود كه به اهميت حج در تاريخ اسلام و نقش آن در سياست پيامبر9 نسبت به قريش و ارتباط آن با سياست تهاجمي قريش نسبت به اسلام و مسلمانان و تهديدهايي كه آنان از اين ناحيه براي سيادت خويش احساس مي‌نمودند، پي ببريم.

اصل حفظ حرمت كعبه و حرم مكه، به عنوان حرم امن الهي، داراي نخستين اولويت در سياست پيامبرخدا9 نسبت به قريش بود و ايشان از جنگ و خونريزي در مكه، در هر وضعيتي به شدت احتراز مي‌كرد. با وجود جنگ افروزي‌هاي مكرر قريش عليه مسلمانان، وي هيچ­گاه حاضر نشد عمليات تهاجمي عليه مكه صورت دهد و اوّلين­باركه به سراغ مكيان رفت در زي زائري در لباس احرام بود، تلبيه­گويان و عاري از سلاح جنگي.

اوّلين سفر وي به مكه براي عمره بود، چون اگر براي حج مي‌رفت حضور حاجيان مسلمان در شرايط خطيري كه در سال ششم وجود داشت، به احتمال قريب به يقين موجب آشفته‌تر شدن اوضاع مي‌شد. لذا وي، كه از ايجاد درگيري در حرم و ناآرام شدن مراسم حج به­شدت پرهيز داشت، زمان عمره را براي گشودن راه مسجد الحرام انتخاب كرد. اين سياست پرهيز از برخورد و خشونت در حرم از يك طرف و تحصيل نمودن مقصود اصلي­كه گشودن راه مكه بود، از طرف ديگر، وي را وادار نمود شرايط قريش را براي صلح بپذيرد.

در حين فتح مكه نيز وي تمام سعي خود را به كار برد تا آن مرحل? خطير نيز بدون جنگ و با حد اقلّ خشونت به پايان برسد و با عفو وگذشت از دشمنان ديرين صحنه‌هايي در حافظ? تاريخ ثبت نمود كه جهان نظير آن­را به ياد ندارد. وي دو بار عمره را در ايام فتح انجام داد؛ يك بار به محض ورود به مكه و بار ديگر هنگام بازگشت از جِعرانه، ولي در آن هنگام كه هنوز اهالي مكه از «شوك» شكست و سقوط شهر بيرون نيامده بودند و پيكار شرك و توحيد، تعصب جاهلي و تمايل به اسلام در باطن مردم هنوز جاري بود، وي حضور خود را در مراسم حج آن سال مناسب نديد و اين به لحاظ وضعيت ناسازگار و جوّ پر تنش حاكم بود و به جهت فاصله‌اي كه اين وضع با فضاي مطلوب داشت.

وي مي‌خواست با تعليم عملي آداب و احكام حج، صحنه‌اي زيبا بيافريندكه از لوث مظاهر شرك و مراسم جاهلي و دنياپرستي، كدورت­هاي بين فاتح و مفتوح عاري بوده و نموداري ملموس و گيرا از ايمان به يكتا پرستي، خداجويي و ذكر خدا، همراه با برادري، برابري، همدلي، آشتي، نيكي، امنيت وآرامش همگاني به معرض نمايش بگذاردكه دور از هرگونه شهوت­‌راني، دروغگويي، دشنام، جدال و ستيزه جويي و دوري از هر نوع خشونت و تعدّي، حتي نسبت به جانوران و گياهان و حشرات حرم باشد.

چنين فضايي، نه چند هفته بعد از فتح مكه ميسر بود و نه در جوّ پُر تنش سال نهم كه با حضور مشركان عرب در حج، سور? برائت براي آنان قرائت شد و ضمن اعلام ممنوعيت ورود آن­ها به حرم از سال آينده، زنگ اعلان جهاد نيز عليه كاف? مشركان (به­استثناي عده‌اي­كه هنوز پيماني معتبر با مسلمين داشتند) نواخته شد. به علاوه، چنان­كه در سفر بازگشت از تبوك آشكار شده بود، پيامبر9 حتي از ناحية عده‌اي از «اصحاب» نيز براي جان خود ايمن نبود. شركت حضرت در مراسم حج سال نهم، با افزودن خطرات ناشي از حضور مشركان، فضاي حج را به­حالت «امنيتي» در مي‌آورد كه با ديدگاه و هدف پيامبر9 سازگار نبود.

فتح مكه، پيروزي در حنين، تسليم شدن طائف و ديگر وقايع سال نهم و دهم باعث شد فضاي جديدي به سرعت در شبه جزيرة عرب پديد آيد. تبوك آخرين غزوة پيامبر9 بود. عقب نشيني روميان در برابر لشكر اسلام در تبوك [92] از يك سو و ابلاغ سورة برائت به مشركان عرب از سوي ديگر، سران قبايل را وادار ساخت دسته دسته راهي مدينه شده، اسلام را بپذيرند. با فراهم شدن فضاي مناسب و آرام براي آموزش مناسك حج در اواخر سال دهم، پيامبرخدا9 ضمن دعوت عموم قبايل عرب براي شركت در حج، خود نيز همراه اصحاب و زنان عازم مكه گرديد؛ صلي الله عليه و آله.

---