مهارتهای روان شناختی مورد نیاز روحانیون کاروان های زیارتی
تاریخ و رجال مهارتهای روان‌شناختی مورد نیاز روحانیون کاروان‌های زیارتی حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدحسین شریفی‌نیا عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مقدمه برای این‌که یک روحانی بتواند وظیفة ارشاد کاروان را به درستی انجام دهد، به جز آشن
تاريخ و رجال
مهارت‌هاي روان‌شناختي مورد نياز روحانيون كاروان‌هاي زيارتي
حجت الاسلام و المسلمين دكتر محمدحسين شريفي‌نيا
عضو هيأت علمي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
مقدمه
براي اين‌كه يك روحاني بتواند وظيفة ارشاد كاروان را به درستي انجام دهد، به جز آشنايي با علوم و معارف اسلامي، به چه دانش‌ها و مهارت‌هايي نياز دارد؟ براي پاسخ به اين پرسش ابتدا اهداف فرهنگي حج و سپس وظايف روحانيون در جهت تحقق آن اهداف را مرور مي‌كنيم. طبق سند اهداف فرهنگي حج، مهم‌ترين اهدافي كه بر عهده روحانيون مي‌باشد، عبارتاند از:
1. انجام صحيح مناسك حج.
2. ايجاد تغيير و تحوّل روحي، اخلاقي و رفتاري در حجاج و تعميق باورهاي ديني در مردم.
3. ارتقاي سطح آگاهي حجاج در زمينه‌هاي ديني، متناسب با اهداف حج.
4. آشناسازي حجاج با روح و باطن حج و ويژگيهاي حج ابراهيمي.
5. معرفي فرهنگ و ارزش‌هاي انقلاب اسلامي به حجاج ديگر كشورها.
اگر اين پنج هدف را عصارة سفر معنوي حج بدانيم؛ بي‌ترديد نخستين كسي كه مسؤول تحقق اين اهداف مي‌باشد، روحاني كاروان است و در اين خصوص نمي‌توان از مدير كاروان يا مسؤولان ستادي سازمان انتظار داشت. در حقيقت اين روحاني كاروان است كه به عنوان پدر معنوي و مسؤول فرهنگي كاروان بايد اين اهداف را تحقّق بخشد. بر اين اساس به نظر مي‌رسد روحانيون، دو وظيفة كلي بر عهده دارند:
1. آموزش احكام حج و معارف ديني به اعضاي كاروان.
2. ارائة الگوي عملي از رفتار و اخلاق اسلامي به حجاج و زائران بيت الله.
به منظور انجام صحيح دو وظيفة مهم ياد شده، روحانيان كاروان بايستي علاوه بر آشنايي با مجموعه‌اي از دانش‌ها و معارف، به عنوان «محتواي پيام»، به تعدادي مهارت هم به عنوان «ابزار انتقال پيام» مجهّز باشند.
احكام و مناسك حج، اسرار و معارف حج، عقايد و معارف اهل بيت (هم) ، تاريخ اسلام، اخلاق و عرفان، از جملة اين علوم هستند. اما آشنايي با اين معارف، اگر با مهارت‌هاي عملي مناسب همراه نباشد، چندان اثربخش نيست؛ زيرا براي انتقال صحيح وكامل اين معارف به ديگران و تأثيرگذاري بر آنان، ابزار و فنون ديگري نيز مورد نياز مي‌باشد. برخي از اين مهارت‌ها و فنون كه ما آنها را «مهارت‌هاي روان‌شناختي» مي‌ناميم و روحانيون كاروان‌ها براي آموزش مناسك حج و معارف ديني به زائران بايستي به آنها مجهز باشند، بدين قرار است:
1. آشنايي با ويژگيهاي روان شناختي حجاج.
2. مهارت‌هاي ارتباطي و فنون جذب مخاطب.
3. مهارت‌هاي آموزشي، متقاعدسازي و اطلاع‌رساني.
4. مهارت‌هاي آرام‌سازي و كاهش اضطراب، ترس و پرخاشگري.
5. مهارت‌هاي تغيير رفتار و تثبيت رفتارهاي اخلاقي و ديني.
علاوه بر مهارت‌هاييكه گفته شد، اگر روحاني به مهارت «مشاوره» و «ياري‌رساني» هم مسلّط باشد، مي‌تواند در موقعيتهاي سخت و بحراني، به مشاوره و راهنمايي زائران بپردازدكه اين امر به يقين از منظر زائران و حجاج، توانايي برجسته‌اي محسوب مي‌شود و موجب جذب زائران مي‌گردد. در اين نشست به معرفي اجمالي هر يك از مهارت‌هاي پيشگفته مي‌پردازيم:
1. مهارت آشنايي با ويژگيهاي روان شناختي حجاج
موضوع اين مهارت، آگاهي از شيوه‌هاي شناخت ويژگيهاي عاطفي، شناختي، رفتاري و هيجاني زائران و توانايي ترتيب تيپ‌بندي شخصيتي آنان است.
بي‌ترديد هر نوع تعامل و تأثيرگذاري بر ديگران، نيازمند شناخت ويژگيهاي شخصيتي، شناختي، عاطفي و رفتاري آنان مي‌باشد؛ به عبارت ديگر، بدون شناخت دقيق ويژگيهاي رواني و رفتاري انسان‌ها، نمي‌توان با آنها ارتباط مثبت برقرار كرد و تحت تأثيرشان قرار داد. بنابراين، نخستين شرط تأثيرگذاري بر ديگران، شناخت ويژگيهاي شخصيتي شناختي، عاطفي و رفتاري آنها است.
بر اين اساس، نخستين كار روحاني، بعد از پذيرش مسؤوليت يك كاروان، مخاطب شناسي است. مواردي مانند اين‌كه، اين كاروان از چه منطقه‌اي است؟ خصوصيات فرهنگي، قومي، اجتماعي و اقتصادي آن منطقه چيست؟ سطح تحصيلات اعضاي كاروان چقدر است؟ و چه ويژگيهاي رفتاري، عاطفي و شخصيتي دارند؟
دسترسي به مسائل اوليه ساده است و مي‌توان به سادگي ويژگيهاي كلي كاروان را شناخت؛ اما درك ويژگيهاي شخصيتي و رفتاري اعضاي كاروان، نياز به دانش و مهارت ويژه‌اي دارد. اين‌كه چه كساني زود عصباني مي‌شوند؛ كدامشان مسؤوليت‌پذير هستند و در لحظات دشوار مي‌توان به آنان مسؤوليت سپرد؛ يا چه افرادي احتمالاً مشكل‌آفرين خواهند بود و ديگران را تحريك خواهند كرد. بدون آشنايي روحاني با اصول كلي ويژگيهاي شخصيتي انسان‌ها و توانايي طبقه‌بندي رفتاري و شخصيتي افراد، ممكن نيست. اگر روحاني از اين توانايي برخوردار باشد، به راحتي مي‌تواند كاروان را به لحاظ رفتاري و معنوي مديريت كند و مشكلات پيش‌آمده را به سرعت حل نمايد. بنابراين، آشنايي با ويژگيهاي شخصيتي، عاطفي، شناختي و رفتاري زائران بايستي به عنوان زيربناي همة فعاليت‌هاي تبليغي و آموزشي روحاني با زائر، مورد توجه قرار گيرد.
اهداف
در صورتيكه روحانيون با اين مهارت آشنا باشند، دستيابي به اهدافيكه در پي ميآيد، آسانتر خواهد بود:
1. بالا رفتن توان مديريت روان شناختي و رفتاري روحانيون.
2. تسلط بر خويشتن در مواجهه با افراد ناسازگار و مضطرب.
3. پيش‌بيني نسبي رفتار زائران در موقعيتهاي مختلف سفر و آمادگي براي روبهرو شدن با آن.
4. افزايش ضريب تأثيرگذاري بر زائران و تعميق ارتباط صميمانه با آنان.
سرفصل‌ها
آشنايي با مهارت ياد شده، نيازمند آموزش مباحث و موضوعات زير مي‌باشد:
1. اهميت و فوايد شناخت ويژگيهاي رواني و رفتاري حجاج.
2. انواع تيپ‌هاي شخصيتي و ويژگيهاي رفتاري هر يك از اين تيپ‌ها.
3. نقش وضعيت محيطي و موقعيت‌ها در حالات هيجاني و رفتاري حجاج.
4. ويژگيهاي شناختي و آموزشي زائران.
آگاهي از سطح استعداد، حافظه، هوش و نقش آنها در ميزان جذب مطالب به روحاني امكان مي‌دهد تا با طبقه‌بندي ساده‌اي بتواند احكام و مناسك را بهتر آموزش دهد و ميزان يادگيري زائران را افزايش دهد.
5 . ويژگي عاطفي و هيجاني زائران.
6 . تأثير شناخت‌ها و هيجان‌ها بر رفتار زائران.
اگر پيش‌زمينه‌هاي فكري، عاطفي يا هيجاني اشخاص را ندانيم، نه‌تنها نمي‌توانيم بر آنها تأثير مثبت بگذاريم، بلكه گاهي حتي موجب تأثير منفي مي‌شود و زائر برخلاف توصية روحاني عمل مي‌كند؛ زيرا ممكن است پيش‌زمينة ذهني او اين باشد كه روحانيون، نادرست و غيردقيق سخن مي‌گويند. در اين صورت هر چه روحاني بگويد، او آن را جدي نخواهد گرفت يا عكس آن را انجام خواهد داد. بنابراين، اگر روحاني بر تمام مهارت‌هاي روان‌شناختي مسلط باشد، اما با ويژگيهاي روحي، رواني و شخصيتي زائران كاروان خود آشنا نباشد، نمي‌تواند بر مخاطب تأثير بگذارد. روشن است كه در چنين وضعيتي، ابتدا بايد برداشت‌هاي غلطي كه در ذهن مخاطب ايجاد شده، اصلاح شود، سپس موضوعات آموزشي و ديني مطرح گردد.
7. انواع نيازها و نقش آنان در شناخت، هيجان و رفتارها.
انواع نيازها، شامل «نيازهاي جسمي»؛ مانند تغذيه، پوشش، جنسي و خواب، «نيازهاي روحي»؛ مانند نياز به ايمني، «نيازهاي شناختي»، «نياز به تعلق و عشق»، «نياز به احترام»، «نياز به خودشكوفايي و كمال» و «نيازهاي عالي» نظير حقيقت‌جويي، پرستش، دلسوزي و ايثار مي‌باشد. وقتي به همة نيازهاي افراد توجه شود، هر فردي را مي‌توان تحت تأثير قرار داد.
بهطوركلّي تلاش براي ارضاي نيازها در كسب آرامش و به‌دست آوردن زندگي سالم، فوق العاده حائز اهميت است. بنابراين، نيازهاي روان‌شناختي نقش مهمي در بروز ناسازگاري‌ها و رفتارهاي ناهنجار دارند كه پرخاشگري، بي‌تفاوتي و بي‌خيالي، رفتارهاي نابهنجار، مصرف مواد مخدر و سيگار، نااميدي، فرافكني، انكار، جابهجايي، فشار رواني، اضطراب، افسردگي، بيماري‌هاي جسمي؛ مانند بيماري‌هاي قلبي، گوارشي، تنفسي، افزايش فشار خون، بخشي از پيامدهاي آن مي‌باشد.
8 . شيوه‌هاي تيپ‌شناسي و طبقه‌بندي حاجيان.
9. علل بروز ناسازگاري و رفتارهاي نابههنجار در زائران.
گاهي ديده مي‌شودكه بعضي از زائران، پرخاشگري يا ناسازگاري مي‌كنند. بهطور معمول، يكي از عوامل عمدة آن عدم ارضاي نيازهايشان مي‌باشد. اگر به نيازهاي ارضا نشدة زائران بي‌توجهي شود، ممكن است آنها عصباني و پرخاشگر شوند. در موقعيت‌هاييكه به هر دليل امكان ارضاي نيازي وجود ندارد، روحاني بايد با همدلي و صميميت، زائران را نسبت به كمبودها و مشكلات توجيه نمايد و ارزش معنوي صبر را براي آنها توضيح دهد.
اگر توانايي قانع‌سازي را داشته باشيم، زائر به آساني اين ناراحتي را تحمّل مي‌كند، اما اگر به‌جاي آرام كردن حجاج، آنان را سرزنش كنيم و بگوييم شما براي چه به حج آمده‌ايد يا اين‌كه خداي متعال حج چنين زائري را قبول نمي‌كند، طبيعتاً زائر آشفته‌تر مي‌شود.
2. مهارت‌هاي ارتباطي و فنون جذب مخاطب
اين مهارت كه موجب افزايش تأثير بر مخاطب و بالا رفتن كارآمدي روحاني در حج مي‌شود، شامل مجموعه‌اي از تكنيك‌هاي رفتاري، گفتاري و چهره‌اي است كه موجب برقراري ارتباط سازنده و رضايت بخش روحاني با حجاج شده و آنان را به روحاني علاقه‌مند مي‌كند. در واقع با كاربرد صحيح اين مهارت مي‌توان اشخاصي بيزار از روحانيت را به افراد علاقه‌مند به روحانيت تبديل كنيم.
ناگفته پيداست كه مهم‌ترين وظيفة روحانيون، تبليغ دين و اصلاح باورها و رفتارهاي مردم است. اين امر بدون برقراري رابطه ممكن نيست. بر اين اساس ضروري است همة افرادي كه هدف آنها تغيير نگرش ديگران مي‌باشد، با فنون و روش‌هاي ارتباط مؤثر آشنا باشند و آنها را در روابط ميان فردي خود به كار گيرند.
اهداف
اساسي‌ترين اهداف آشنايي با اين مهارت بدين شرح است:
1. ايجاد ارتباط مؤثر و جذاب با حاجيان.
2. افزايش قدرت نفوذ و تأثيرگذاري بر حجاج.
3. علاقه‌مند كردن زائران به حضور در جلسات آموزشي و ارتباط صميمانه با روحاني كاروان.
4. جذب افراد منتقد و كم‌حوصله و كاهش ذهنيت منفي آنها نسبت به روحانيون و نهادهاي ديني.
5 . افزايش شأن و محبوبيت روحانيون نزد زائران.
سر فصل‌ها
به منظور تسلّط بر اين مهارت، آموزش مطالب زير ضروري است:
1. اهميت و فوايد ارتباط سازنده با حجاج.
2. شرايط ارتباط خوب و مؤثر.
3. عوامل مؤثر بر روابط بين‌فردي
4. فنون برقراري رابطة مؤثر.
5 . مهارت‌هاي گوش دادن.
6 . اصول سخن گفتن.
7. فنون رفع تعارض.
8 . شناخت موانع ارتباط سازنده و مؤثر.
9. ايجاد ارتباط در موقعيتهاي دشوار.
الف) شرايط ارتباط خوب و مؤثر
از آنجا كه آشنايي با ارتباط سازنده و مؤثر در امر تبليغ بسيار مؤثر است، در اينجا اين مهارت را بيشتر توضيح مي‌دهيم:
براي ايجاد ارتباط خوب و اثربخش، بايد شرايط زير قبل يا ضمن ارتباط تحقق يابد. در غير اين صورت ارتباط ما چندان تأثيرگذار نخواهد بود.
1. خلوص و صداقت در رابطه؛
وقتي ميان دو شخص رابطه مستحكم مي‌شود كه مخاطب احساس كند ما با او صادق هستيم و نقش بازي نمي‌كنيم. به عبارت بهتر، خالصانه و صادقانه با او گفتگو مي‌كنيم و به آنچه مي‌گوييم خودمان كاملاً باور داريم.
خلوص مفهومي است كه امروزه در جهان كاربرد زيادي پيدا كرده است. دانشمندي روانشناس مي‌گويد: زمانيكه روان درمان‌گر، در اتاق درمان با خلوص حاضر مي‌شود، همين خلوص مي‌تواند در بيمار تأثير درماني داشته باشد.
2. اعتماد متقابل؛
براي ارتباط تأثيرگذار، بايد گوينده فردِ قابل اعتمادي باشد و بتواند اعتماد شنونده را به خود جلب كند؛ زيرا وقتي شنونده به گوينده اعتماد نداشته باشد، سخن او را جدي نمي‌گيرد و به آن توجه نمي‌كند.
3. محبت و صميميت؛
خوش‌رويي و برخورد محبت‌آميز، از اركان تأثيرگذاري و نفوذ در ديگران است. بنابراين، بهتر است در هنگام گفتگو و سخنراني، با لحن آرام و صميمانه با مخاطبين سخن بگوييم و از تندي و پرخاشگري، به ويژه در منبر و سخنراني خودداري كنيم.
4. درك وضعيت مخاطب؛
اگر ما روحاني كارواني شديم كه تمام زائران، ايرانيان خارج از كشور باشند، بايد وضعيت آنان را درك كنيم و انتظاراتمان از آنها مطابق وضعيت و موقعيت آنها باشد؛ به عبارت ديگر، بايد هر فرد را همان‌طور كه هست درك كنيم و آنها را با يكديگر مقايسه نكنيم. براي نمونه، اگر خانم‌هايي هستند كه در امر حجاب رفتار مورد انتظار ما را ندارند، بايد با همدلي و درك وضعيت تربيتيشان با آنان گفتگو كنيم، نه اين‌كه بدون توجه به موقعيت افراد، تنها از ديدگاه خودمان با آنان مواجه شويم.
5 . تفاهم و ديدگاه مشترك؛
ابتدا در يك موضع و مبناي معين با مخاطب تفاهم كنيم و ديدگاه مشتركي را بپذيريم، سپس بحث‌ها و گفتگوها را دنبال كنيم. با اين كار، زمينة ارتباط مؤثرتر ايجاد مي‌شود.
6 . آشنايي با فنون ارتباطي؛
قبل از برقراري ارتباط، شايسته است با تكنيك‌هايي نظير گوش دادن فعال، سخن گفتن مؤثر، ابراز وجود و رفع تعارض‌هاي احتمالي آشنا شده و با تمرين‌هاي مستمر در آنها مهارت يابيم.
ب) عوامل مؤثر بر روابط بين فردي
عوامل متعدد فردي، اجتماعي و محيطي بر روابط بين‌فردي تأثير مي‌گذارند كه در اينجا به چند نمونه اشاره مي‌كنيم:
1. نوع برخورد؛ شامل: برخورد رسمي، دوستانه، صميمانه، آمرانه، پرخاشگرانه يا دلسوزانه.
2. حالات چهره؛ شامل: حالت‌هاي چشم و ابرو، پيشاني، صورت و دهان.
3. ويژگيهاي شخصيتي؛ شامل: آرامش و ثبات، اضطراب و بي‌قراري، معاشرتي و كناره‌جويي، درون‌گرايي و برون‌گرايي.
4. وضعيت ظاهري؛ شامل: نوع لباس و شيوة پوشش، بوي بدن و دهان، آراستگي سر و صورت.
5 . حالات بدني؛ شامل: حركات دست و پا، سبك نشستن و ايستادن، نوع راه رفتن.
6 . لحن كلام و آهنگ صدا؛ شامل: آرام و دلنشين يا تند و پرخاشگرانه بودن لحنِ و آهنگِ صدا.
7. محتواي كلام؛ شامل: محتواي تأييدي، انتقادي، آموزشي يا سرگرمي بودن سخنان گوينده.
8 . موقعيت گوينده؛ شامل: موقعيت فردي، جايگاه رسمي و شهرت اجتماعي گوينده در نزد مخاطبان.
9. موقعيت شنونده؛ شامل: همسان، زيردست يا بالا دست بودن شنونده نسبت به گوينده.
ج) فنون برقراري رابطه مؤثر
مهم‌ترين تكنيك‌هاي برقراري ارتباط كه نيازمند كسب مهارت مي‌باشند، عبارتاند از:
1. مهارت‌هاي گوش دادن
اين مهارت‌ها شامل انجام درست برخي فعاليت‌ها است؛ مانند توجه كردن، ساكت بودن و سخن نگفتن در ميان صحبت‌هاي گوينده، قرار دادن خود به جاي گوينده، توجه به حركات بدني و حالت چهرة گوينده در هنگام صحبت، كاهش عوامل مزاحم كه تمركز ما را نسبت به گوينده مختل مي‌كند؛ اتخاذ حالات بدني مناسب، قضاوت عجولانه نكردن، توجه به جنبه‌هاي عقلي و عاطفي كلام گوينده و پرهيز از واكنش هيجاني فوري به كلام وي مي‌باشد.
2. اصول سخن گفتن
لازم است در هنگام سخن گفتن، واژه‌هاي زيبا به كار ببريم و مؤدبانه ادا كنيم؛ متين و آرام سخن بگوييم؛ سعي كنيم آهنگ صدايمان در طول صحبت، يكنواخت و كسل‌كننده نباشد. در همه حال با چهرة گشاده و لبخند با ديگران روبهرو شويم. از بيان واژة نامناسب و القاب زشت پرهيز كنيم؛ دقيق و كامل سخن بگوييم؛ در هنگام عصبانيت خودمان يا مخاطب، بر خويشتن تسلّط داشته باشيم و زود خشمگين نشويم؛ در سخن گفتن شتاب نكنيم و شمرده حرف بزنيم؛ بكوشيم مختصر و مفيد سخن بگوييم تا به قول شاعر:
كم گوي و گزيده گوي چون دُر تا از سخنت جهان شود پر
3. فنون رفع تعارض
گاهي ممكن است ميان گوينده و شنونده، سوءتفاهم، اختلاف ديدگاه يا تعارض و ابهامي به وجود آيد. در اين هنگام، بايد با استفاده از شگردهاي رفع تعارض، سعي كنيم اختلافات را به حداقل كاهش دهيم و جوّي از اعتماد و صميميت را به وجود آوريم.
برخي اقدامات كه براي كاهش سوءتفاهم و رفع تعارض مفيدند:
1. بتوانيم موضوع را از ديدگاه طرف مقابل ببينيم.
2. ابعاد مثبت اختلاف نظر را برجسته كنيم.
3. به جاي پاك كردن صورت مسأله، علل تعارض را شناسايي كرده و راه حل‌هاي مناسب را به كار گيريم؛
4. با استفاده از تجارب قبلي، تنش‌هاي پيش‌آمده را مديريت نماييم.
4. موانع ارتباطي
مهم‌ترين اموري كه مانع برقراري ارتباط سازنده و مؤثر ميان ما و ديگران مي‌شود، عبارتاند از:
1. سرزنش و انتقاد از مخاطب.
2. با لحن تهديدآميز يا آمرانه سخن گفتن.
3. نصيحت كردن بيش از حدّ ديگران.
4. پرسش زياد و قضاوت عجولانه.
5 . وجود تعارض شديد ميان دوطرف و نداشتن منافع مشترك.
6 . چاپلوسي و ستايش مزورانه با اهداف پنهاني.
7. بحث عقلاني صرف و عدم توجه به حالات و نيازهاي عاطفي و هيجاني مخاطب.
5 . ايجاد ارتباط در موقعيتهاي دشوار
گاهي در موقعيت‌هايي قرار مي‌گيريم كه برقراري ارتباط با طرف مقابل دشوار مي‌شود و به علل مختلف، نمي‌توانيم به راحتي با ديگران رابطه برقرار كنيم. اين حالت‌ها در سفر حج كه پر از حوادث غيرمترقبه و ناگهاني است، فراوان پيش ميآيد؛ مثلاً گاهي وضعيتي پيش ميآيد كه احساس مي‌كنيم كاروان در حال متلاشي شدن است.
براي نمونه، در سال گذشته، در غروب عرفات و در آن غوغاي قيامت‌گونه، زائري در حال سوار شدن به اتوبوس، ميان دو اتوبوس تحت فشار شديد قرار مي‌گيرد و فوت مي‌كند. تصور كنيد در آن لحظه چه فضايي بر كاروان حاكم مي‌شود. در اين لحظات پراضطراب، روحاني بايد با استفاده از فنون ارتباط در موقعيتهاي دشوار سعي كند به منظور آرام كردن كاروان، با حالتي از حزنِ آميخته با آرامش با حاجيان سخن بگويد و ضمن همدردي با آنان، به آنها دلداري بدهد؛ مثلاً بگويد: «عزيزان من! اين فرد كه ميهمان خدا بود و خداي متعال قبل از اتمام حجش او را پذيرفت...» نه اين كه بگوييم: «تقصير مدير نالايق است!» يا «زائر بي‌احتياطي كرده است!» بايد بدانيم در اين موقعيت دنبال مقصر گشتن نه‌تنها دردي را درمان نمي‌كند، بلكه فقط مشكل را پيچيده‌تر و حلّ آن را سخت‌تر مي‌كند؛ اما اگر روحاني با اين فنون آشنا باشد و بداند چه سخني را با چه واژه‌اي و با چه لحن و شيوه‌اي بيان كند، مي‌تواند بر اين آتش اضطراب و دلهره آب سرد آرامش بريزد. برخي اقداماتي كه در موقعيت دشوار به روحاني كمك مي‌كنند، بتواند با ديگران ارتباط برقرار كند و آنها را آرام كند عبارتاند از:
1. اصلاح باورهاي شناختي خود.
2. خودآرام‌سازي.
3. پذيرش واقعيت.
4. حفظ آرامش محيط.
5 . آرام صحبت كردن.
6 . دعوت طرف مقابل به آرامش.
7. نداشتن حالت دفاعي.
8 . رعايت مهارت‌هاي ارتباطي.
9. آشنايي با مهارت حل مسأله و به كار بستن آن.
3. مهارت‌هاي آموزشي و اطلاع‌رساني
بي‌گمان، از مهم‌ترين وظايف روحانيون، تدريس احكام و معارف ديني است. بدين روي، بايستي آنها با روش‌هاي جديد آموزشي و انتقال مفاهيم آشنا باشند.
بر اين اساس، روحاني كاروان بايد مهارت‌هاي آموزشي و اطلاع‌رساني ـ كه عبارت است از مجموعه شيوه‌ها و تكنيك‌هايي كه موجب انتقال بهتر پيام و افزايش يادگيري در فراگيران مي‌شود ـ را بياموزد.
اهميت آگاهي از اين مهارت‌ها در آن است: علاوه بر اين‌كه دريافت آموزش صحيح و آگاهي از مسائل ديني، حق حجاج است كه بايد به درستي ادا شود، تسلّط بر مهارت‌هاي آموزشي و اطلاع‌رساني، زمان آموزش را كاهش و كيفيت يادگيري را افزايش مي‌دهد. در نتيجه مي‌توان با صرف وقت و انرژي كمتر، آگاهي و رفتار مطلوب‌تري را در حجاج به وجود آورد.
اهداف
مهم‌ترين اهداف آشنايي با مهارت‌هاي آموزشي و اطلاع‌رساني به قرار زير مي‌باشد:
1. دريافت صحيح و كامل پيام‌هاي آموزشي توسط حجاج و پيشگيري از برداشت ناقص و نادرست آنان از مطالب ارائه شده.
2. انجام درست مناسك و اعمال حج و ساير رفتارهاي مورد انتظار.
3. پيشگيري از شايعات، اخبار نادرست و رفتارهاي نامناسب با اطلاع‌رساني صحيح و به موقع.
4. كاهش مشكلات روحاني در طول سفر و حين اعمال حج.
5 . افزايش همكاري و صميميت ميان روحاني و زائران.
سرفصل‌ها
مباحث و موضوعاتي كه براي كسب اين مهارت، بايد مورد بحث و تمرين رفتاري قرار گيرند، به شرح زير است:
1. اهميت آموزش صحيح و اطلاع‌رساني دقيق.
2. ويژگيهاي متون آموزشي و پيام‌هاي اطلاعاتي.
3. شرايط لازم براي دريافت آموزش و انتقال پيام.
4. ابزار آموزش و اطلاع‌رساني.
5 . شيوه‌هاي آموزشي و اطلاع‌رساني.
6 . فنون ارزيابي ميزان يادگيري و دريافت پيام.
4. مهارت آرام‌سازي و كاهش اضطراب، ترس و پرخاشگري
بهطور معمول، سفر حج سفر پراضطرابي است؛ زيرا براي بسياري از زائران، نخستين سفر خارجي محسوب مي‌شود؛ به علاوه، سفر حج، سفري تفريحي نيست، بلكه همراه با اعمال و مناسك خاصي است و مسائل و رويدادهاي پيش‌بيني نشده در اين سفر زياد پيش ميآيد. گاهي هم روحانيون در احكام و مناسك مبالغه مي‌كنند و موجب اضطراب زائران، به ويژه افراد كم‌سواد و سالخرده مي‌شوند.
بديهي است، اگر روحاني با شگردهاي آرام‌سازي و كاهش اضطراب آشنا باشد؛ مي‌تواند بسياري از اين عوامل اضطراب‌زا را مهار كند و موجبات آرامش كاروانيان را فراهم سازد. اين مهارت‌ها به مجموعه‌اي از روش‌ها و فنون شناختي، عاطفي و رفتاري اطلاق مي‌شود كه تسلّط بر آنها موجب آرامش خود فرد و ديگران در موقعيتهاي استرس‌زا، پرتنش و بحراني شده و از وقوع رفتارهاي ناسازگار، تشنج‌آفرين و پرخاشگرانه پيشگيري مي‌كند و يا در صورت وقوع، آنها را مهار مي‌نمايد.
اهداف
مهم‌ترين اهداف آشنايي با مهارت آرام‌سازي و كاهش اضطراب، ترس و پرخاشگري به شرح زير است:
1. آشنايي با علل و علايم اضطراب، ترس و پرخاشگري.
2. تشخيص موقعيت‌ها و عوامل اضطراب‌زا و ناكام‌كننده، براي پيشگيري از رويدادهاي ناگوار.
3. پيشگيري از وقوع رفتارهاي تشنج‌آفرين، آسيب‌زا و پرخاشگرانه.
4. مداخله در بحران و مهار رفتارهاي ناسازگار و كنترل درگيري‌ها و پرخاشگري‌هاي احتمالي.
5 . رفع ترس و نگراني از خود و ارائه الگوي عيني از يك انسان آرام، مطمئن، صبور و پرتحمل توسط روحاني كاروان.
6 . آموزش حجاج براي مقابله با اضطراب و ترس و پرخاشگري و تحمل موقعيتهاي فشارآور و حل مشكلات با صبر و بردباري.
سرفصل‌ها
به منظور آشنايي با اين مهارت، آموختن مباحث و موضوعات زير مناسب به نظر مي‌رسند:
1. اهميت آرامش و آرام‌سازي در سفر حج.
2. شناخت موقعيتهاي اضطراب‌زا و فشارآور.
3. علل و علايم اضطراب، ترس و فشار رواني.
4. علل و علايم خشم و پرخاشگري.
5 . راهبردهاي عمومي آرام‌سازي.
6 . فنون خودآرام‌سازي.
7. شيوه‌هاي آرام كردن ديگران.
8 . فنون مقابله با خشم و پرخاشگري.
منابع
1. قرآن مجيد. ترجمه: محمدمهدي فولادوند. (1372). قم: دارالقرآن الكريم.
2. پاول تروور، جي و سيمون جي انرايت. (1383). فشار رواني، اضطراب و راه‌هاي مقابله با آن. ترجمه: عباس بخشي‌پور و حسن صبوري. مشهد: انتشارات به‌نشر.
3. رحماني، جعفر. (1385). آسيب‌شناسي فرهنگي حج و عمره و راه‌هاي برون‌رفت. تهران: سازمان حج و زيارت.
4. شريفي‌نيا، محمدحسين. (1387). نيازسنجي از حجاج بيت‌الله. تهران: سازمان حج و زيارت.
5 . قرباني، نيما. (1384). سبك‌ها و مهارت‌هاي ارتباط. تهران: انتشارات تبلور.
معاونت آموزشي و پژوهشي بعثه ايران. (1386). سند چشم‌انداز برنامه‌هاي فرهنگي حج. مكه: بعثه حج ايران.