آیا توسّل به اولیاى الهى موجب شرک و مایه بدعت است؟

پاسخ:

«توسّل» موجود گران‌مايه‏اى را جهت نيل به مقام قرب الهى بين خود و خدا وسيله قرار دادن است.

ابن منظر در لسان العرب مى‏گويد:

«تَوسّل إليه بكذا، تقرّب إليه بحرمة آصرةٍ تعطفه عليه».[۱]

- با فلان موجود به وى متوسّل شد؛ يعنى: به وسيله احترام و مقام آنچه نظر او را جلب مى‏كند به وى نزديك گرديد.

قرآن مجيد مى‏فرمايد:

«يا أيُّهَا الّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إلَيهِ الْوَسِيْلَةَ وَ جاهِدُوا فِى سَبِيْلِ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تَفْلِحُونَ».[۲]

- اى مؤمنان پرهيزكار باشيد و به سوى خداى بزرگ وسيله فراهم سازيد و در راه او مبارزه كنيد. باشد كه رستگار گرديد.

جوهرى در «صحاح اللّغه» «وسيله» را اينگونه تعريف مى‏كند: «الْوسيلةُ ما يتقرّب به إلى الغير».

- وسيله عبارت است از آنچه با آن به ديگرى تقرّب مى‏جوييم.

بنابراين موجود ارزشمندى كه به او متوسّل مى‏شويم گاهى اعمال شايسته و پرستش خالصانه خداوند است كه به عنوان وسيله نيرومندى ما را به پروردگار جهان نزديك مى‏سازد و گاه يك انسان برومند كه در نزد خداى بزرگ از مقام و احترام ويژه‏اى برخوردار است.

اقسام توسّل‏

توسّل را مى‏ تواند به سه قسم تقسيم نمود:

۱- توسل به اعمال صالح؛ چنانكه جلال‏الدين سيوطى در ذيل آيه شريفه‏ «وَابْتَغُوا إلَيْهِ الْوَسِيْلَةَ»؛ چنين روايت كرده:

«عَنْ قتادَة فى قَوله تعالى «وَابْتَغُوا إلَيْهِ الْوَسِيْلَةَ» قال: تقربوا إلى اللَّه بطاعته و العمل بما يرضيه.[۳]

- قتاده در مورد آيه «وابتغو اليه الوسيله» مى‏گويد: با اطاعت خدا و عملى كه مورد خوشنودى وى باشد، به پروردگار نزديك شود.

۲- توسل به دعاى بندگان شايسته چنانكه قرآن كريم از زبان براداران يوسف چنين حكايت مى‏كند:

«قالُوا يا أبانا اسْتَغْفِرْلَنا ذُنُوبَنا إنَّا كُنَّا خاطِئِيْنَ. قالَ سأسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّىْ إنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيْمِ».[۴]

- (فرزندان يعقوب به پدر خويش) گفتند: اى پدر از خداى بزرگ بخشش گناهان ما را بخواه كه ما در اشتباه به سر مى‏برديم. (يعقوب) گفت: به زودى از پروردگار خود براى شما طلب بخشش مى‏نمايم كه او بسيار آمرزنده و مهربان است.

از آيه ياد شده به روشنى معلوم مى‏گردد كه فرزندان يعقوب به دعا و استغفار پدر خويش متوسّل گرديدند و آن را وسيله بخشودگى خود دانستند و حضرت يعقوب پيامبر نيز نه تنها به توسّل آنان اعتراض نكرد كه به آنها وعده دعا و استغفار هم داد.

۳- توسّل به شخصيّت‏هاى آبرومند معنوى كه در نزد خدا از مقام و حرمت خاصّى برخوردارند به منظور نيل به مقام قرب الهى.

اين نوع توسّل نيز از صدر اسلام مورد پذيرش و رفتار صحابه پيامبر بوده است.

اينك در پرتو احاديث و رفتار صحابه رسول خدا و بزرگان جهان اسلام دلائل اين مسأله را از نظر مى‏گذرانيم:

۱- احمد بن حنبل در مسند خود از عثمان بن حنيف چنين روايت مى‏كند:

«إنَّ رَجُلًا ضَرِيْرَ الْبَصَرِ أتى النبى صلّى اللَّه عليه ‏[و آله‏] و سلّم فقال ادع اللَّه أن يعافينى، قال: إن شئت دعوت لك و إن شئت أخّرت ذاك فهو خير، فقال: أدعه. فأمره أن يتوضّأ فيحسن وضوئه فيصلى ركعتين و يدعو بهذا الدّعاءِ. اللّهمَّ إنى أسئلك واتوجّه إليك بنبيّك محمّد نبىّ الرّحمة يا محمّد إنّى توجّهت بك إلى ربّى فى حاجتى هذه، فتقضىَ لى اللّهم شفعه فىّ».[۵]

 مردى نابينا نزد پيامبر گرامى آمد و گفت: از خدا بخواه تا مرا عافيت بخشد. پيامبر فرمود: اگر مى‏خواهى دعا نمايم و اگر مايل هستى به تأخير مى‏اندازم و اين بهتر مى‏باشد. مرد نابينا عرض كرد: دعا بفرما.

پيامبر گرامى او را فرمان داد تا وضو بگيرد و در وضوى خود دقّت نمايد و دو ركعت نماز بگزارد و اين چنين دعا كند:

پروردگارا! من از تو درخواست مى‏كنم و به وسيله محمّد پيامبر رحمت به تو روى مى‏آورم. اى محمّد من در مورد نيازم به وسيله تو به پروردگار خويش متوجّه مى‏شوم تا حاجتم را برآورده فرمايى. خدايا! او را شفيع من گردان.

درستى اين روايت مورد اتفاق محدّثان است بطورى كه حاكم نيشابورى در مستدرك پس ازنقل حديث ياد شده آن را به عنوان حديث صحيح توصيف مى‏كند و ابن ماجه نيز به نقل از ابواسحاق مى‏گويد: «اين روايتى صحيح است» و ترمذى در كتاب «ابواب الادعيه» صحّت اين روايت را تأييد مى‏نمايد. و «محمد نسيب الرفاعى» نيز در كتاب «التوصّل الى حقيقة التوسّل» مى‏گويد:

«لاشك أن هذا الحديث صحيح و مشهورٌ ... و قد ثبت فيه بلاشكّ و لاريب ارتداد بصر الأعمى بدعاء رسول‏اللَّه صلّى اللَّه عليه ‏[و آله‏] و سلّم له».[۶]

 ترديدى نيست كه اين حديث صحيح و مشهور است ... و در اين روايت ثابت شده است كه با دعاى رسول خدا صلى الله عليه و آله بينايى آن مرد نابينا به وى بازگشت.

از اين روايت به خوبى روشن مى‏شود كه توسّل به پيامبر گرامى به منظور برآورده شدن نياز به وسيله وى جايز است بلكه رسول خدا آن مردِ نابينا را فرمان داد تا آنگونه دعا كند. و با وسيله قرار دادن پيامبر بين خود و خدا از پروردگار جهان درخواست نمايد و اين معنا همان توسّل به اولياى الهى و عزيزان درگاه خداوند است.

۲- ابوعبداللَّه بخارى در صحيح خود مى‏گويد:

«إنّ عمر بن الخطّاب رضى‏اللَّه عنه كان إذا قحطوا إستسقى بالعبّاس بن عبدالمطلب فقال: أللّهمّ إنّا كنّا نتوسّل إليك بنبيّنا فتسقينا و إنّا نتوسّل إليك بعمّ نبيّنا فاسقِنا. قال فيسقون».[۷]

 هرگاه قحطى رخ مى‏داد عمر بن خطاب به وسيله عباس بن عبدالمطلب- عموى پيامبر صلى الله عليه و آله طلب باران مى‏نمود و مى‏گفت: خدايا! در زمان حيات پيامبر به او متوسّل مى‏شديم و باران رحمت خود را بر ما نازل مى‏فرمودى. اكنون به عموى پيامبر به سوى تو متوسّل مى‏شويم تا ما را سيراب كنى. و سيراب مى‏شدند.

3- مسأله توسّل به اولياى خدا بقدرى معمول و رايج بوده كه مسلمانان صدر اسلام نيز در اشعار خود پيامبر را وسيله بين خود و خدا معرفى مى‏نمودند:

سواد بن قارب براى پيامبر گرامى، قصيده‏اى سرود و در لابلاى ابيات آن چنين گفت:

 

- گواهى مى‏دهم كه پروردگارى جز خدا نيست و تو بر هر پنهان و پوشيده‏اى امينى و گواهى مى‏دهم كه تو- اى فرزند گراميان و پاكان- در ميان ديگر پيامبران نزديك‏ترين وسيله به سوى خدا هستى.

در عين حال كه پيامبر گرامى اين شعر را از سواد بن قارب شنيد ولى هرگز وى را از چنين سخنى بازنداشت و او را به شرك و بدعت متّهم نساخت.

شافعى نيز در دو بيتى كه مى‏آوريم به اين حقيقت اشاره مى‏كند:

- خاندان پيامبر وسيله من به سوى خدا هستند و اميدوارم كه به خاطر آنان نامه عملم به دست راست من داده شود.

گرچه روايات رسيده پيرموان جواز توسّل به اولياى الهى فراوان است ليكن در پرتو روايات ياد شده مسأله توسّل و مطلوب بودن آن از ديدگاه سنّت پيامبر و روش صحابه و دانشمندان بزرگ اسلامى روشن مى‏گردد و نيازى به اطاله سخن نيست.

با اين بيان بى‏پايگى گفتار آنان كه توسّل به عزيزان درگاه خدا را شرك و بدعت دانسته‏اند به ثبوت مى‏رسد.

 

 

مراجعه شود به كتاب : شيعه پاسخ مي دهد ۱۴۴.

---