قبرستان باب‌ الصَغیر

قبرستان باب‌الصغير دمشق از ديگر نقاط مورد توجه زائران شيعه است. قدمت آن به نخستين سال‌هاي ورود اسلام به سرزمين شام مي‌رسد و به علت اينكه بسياري از اهل بيت، صحابه، علما و مشاهير اسلام در آن دفن شده‌اند، از اهميت تاريخي فراواني برخوردار است. تا به امروز در اين قبرستان چندين زيارتگاه منتسب به همسران پيامبر (ص)، صحابه و تابعين آن حضرت (ع)، و نيز تعدادي از فرزندان و نوادگان ائمه (ع) وجود دارد. زيارتگاه‌هاي مورد توجه شيعيان، بدين شرح است:

نكتة قابل توجه دربارة مزارات باب‌الصغير آن است كه در منابع تاريخي به وجود قبور و مزارات شخصيت‌هايي در اين قبرستان اشاره شده است كه امروزه نشاني از آنها به چشم نمي‌خورد[1]، اما از سوي ديگر، در منابع تاريخي، از برخي زيارتگاه‌هاي موجود در اين مكان نام برده نشده است[2] و مورخان محل وفات و دفن تعدادي از شخصيت‌هاي صاحب مزار در آن را نيز در جاي ديگري تعيين كرده‌اند. از آن جمله، قبور هر يك از سكينه و فاطمه دختر امام حسين (ع)، همسران پيامبر (ص) و عبدالله بن جعفر طيّار در مدينه تعيين شده است.

البته مزارات اين شخصيت‌ها مي‌تواند جنبه نمادين داشته، يادآور حضور تاريخي آنها در منطقة شام باشد، اما بدون شك برخي از اين مزارات در واقع قبور شخصيت‌هاي تاريخي ديگري ـ چه از اهل بيت (ع) و چه از غير اهل بيت (ع) ـ است كه در منابع تاريخي به حضور يا وفات آنها در دمشق يا باب‌الصغير اشاره شده است و در گذر زمان، نام آنها تحريف شده و به شخصيت‌هاي ديگر نسبت داده شده است.[3]

بناي كنونيِ بيشتر اين زيارتگاه‌ها از اواخر دورة عثماني است و معماري آن تقريباً شبيه يكديگر است. ساختمان آنها معمولاً از سنگ‌هايي به طور متناوب در دو رنگ (سياه و سفيد) ساخته شده و داراي گنبدهاي سبز رنگ است. بيشتر مزارات در وسط قبرستان قرار دارند، اما برخي نيز در حاشية قبرستان واقع‌اند و صحني مستقل از فضاي قبرستان دارند.

برخي از زيارتگاه‌هاي باب‌الصغير داراي زيرزمين است كه با پله‌هايي به همكف متصل مي‌گردد و قبور اصلي در آنجا قرار دارد، اما در عين حال نيز در طبقة همكف، قبوري نمادين ايجاد شده است.[4]

از ميان مزارات باب‌الصغير، زيارتگاه رؤوس الشهدا، در ميان زائران شيعه جايگاه ويژه‌اي دارد. اين زيارتگاه مدفن سرهاي 16 تن از شهداي كربلا دانسته شده كه اسامي آنها بدين شرح است: عباس، عبدالله، محمد، جعفر، عثمان و عمر فرزندان امام علي (ع)، علي‌اكبر و عبدالله فرزندان امام حسين (ع)، قاسم فرزند امام حسن (ع)، جعفر بن عقيل بن ابي‌طالب، محمد بن مسلم بن عقيل، عون بن عبدالله بن جعفر بن ابي‌طالب، حبيب بن مظاهر و حرّ رياحي. اما مرحوم سيد محسن امين، صاحب اعيان الشيعه، با استناد به كتيبه‌اي كه در اين زيارتگاه رؤيت كرده بود و در آن تنها نام سه تن از شهداي كربلا برده شده بود، اينجا را مدفن سرهاي سه تن از شهداي كربلا يعني حضرت عباس، علي‌اكبر و حبيب بن مظاهر دانسته است.[5] به هر حال، مسئلة هويت و سنديت اين مزار نيازمند بررسي تاريخي دقيق‌تري است.

زيارتگاه سرهاي شهدا داراي صحن مستقل و از محوطة قبرستان كاملاً جداست. بنا در ميان صحن قرار دارد و برروي قبر، ضريحي نقره‌اي از سوي داعي مطلق شيعيان اسماعيلي بهرة هند نصب شده است. در داخل ضريح، شانزده عمامة پارچه‌اي به نشانه شانزده سر شهداي كربلا وجود دارد.

ضلع شرقي صحن، متصل به صحن مسجدِ نسبتاً جديدي است كه در شبستان آن محرابي منتسب به امام زين‌العابدين (ع) وجود دارد. در داخل صحن نيز چاه آبي وجود دارد كه به باور زائران، با آب آن سرهاي شهداي كربلا شستشو داده شده است.

قبر بلال حبشي، مؤذن رسول خدا (ص)، از ديگر زيارتگاه‌هاي مورد توجه زائران باب‌الصغير است. البته در منابع تاريخي، اقوال ديگري در محل مدفن بلال ذكر شده است؛ از جمله در شهر دارَيّا، كه هنوز هم قبر منسوب به وي در قبرستان ابومسلم خولاني اين شهر باقي مانده است. اما قول مشهور آن است كه بلال در باب‌الصغير دفن شده است.

علاوه بر مزارات مورد اشاره فوق، مقابر و مزارات ديگري نيز در اين قبرستان وجود دارد كه درب آن در بيشتر اوقات بسته است و چندان مورد توجه زائران قرار ندارد. از آن جمله مي‌توان به مزارات منسوب به اويس قرني، حفصه دختر عمر بن خطاب (از همسران پيامبر)[6]، عبدالله بن ام‌مكتوم (از صحابة پيامبر)، ابان بن عثمان بن عفّان و نيز مقبرة معاوية بن ابي‌سفيان و مقبرة وليد بن عبدالملك از خلفاي اموي اشاره كرد.

 

---